جىراۋلار – ءتىرى تاريح جادىگەرى

داڭعايىر جىراۋ الماس اعامىز جايلى كوپ دۇنيە ايتۋعا بولادى. ول – جىرشىلىق ونەردى بيىك بەلەسكە كوتەرگەن ارداقتى ازامات. باياعى تەكتى قاريالاردىڭ بولمىسىن ساقتاپ قالعان پاراساتتى پايىمى دا بولەك.  ۇستازدىق جولى دا ونەگەلى. بۇگىنگى تاڭدا استاناداعى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە ەڭبەك ەتەدى. الدىنان دارىندى جۇزدەگەن شاكىرت ءوربىدى.  تاياۋ­دا جىراۋ الپىس جاسقا تولدى. اسقارالى جاسقا كەلگەن تالانتتى تۇلعانىڭ ايتارى دا مول. سوندىقتان, اعامىزبەن كەڭ وتىرىپ, جىر­اۋ­لىق ونەر جايىندا اڭگىمەلەسكەن ەدىك.

ءداستۇرلى ونەردىڭ مۇراگەرى بولماسا, جويىلادى

– اعا, اڭگىمەمىزدىڭ ءال­قيسساسىن ءوزىڭىز تۋ قاداپ, قونىس قىلعان جىراۋلىق ونەردىڭ تاريحىنان باس­تاساق…؟

– سوناۋ كوز ۇشىندا بۇل­دىراپ, قىر استىندا قالعان ورحون-ەنيسەي جازبا ەسكەرت­كىشتەرى مەن تونىكوكتىڭ ماداق جىرلارى جانە ودان بەرگى قورقىت اتامىز زەردەلەگەن اسىل مۇرالاردى بابالارىمىز باس ءيىپ باعالاعان جىراۋلىق ونەردىڭ العاشقى تۇنىق باس-تاۋلارى دەپ ايتۋعا بولادى. ماسەلەن, ەرجۇرەك كۇلتەگىن مەن تونىكوكتىڭ جىرلارىنان سول كەزدەگى جاۋگەرشىلىك زاماننىڭ كەلبەتى مەن بولمىسىن كوركەم ءتىل, استارلى وي, فيلوسوفيالىق اسقان تەرەڭدىكتى بايقايمىز. سوندىقتان, تاريحىمىزداعى جىراۋلىق ءداستۇر – ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىمىزعا دەيىنگى تۇركى ءداۋىرىنىڭ, بالكىم, وعان دەيىنگى ارالىقتى قامتىعان ادامزات اقىل-ويىنىڭ ەڭ جوعارى بيىك ولشەمىنىڭ كورىنىسى. ايگىلى سىپىرا جىراۋ, ودان بەرىرەك تاريحي كەزەڭدەردەگى دوسپامبەت, شالكيىز, اقتامبەردى, قازتۋعان, ۇمبەتەي جانە بۇقار بابامىزعا دەيىنگى ورلىك پەن ەرلىكتى قاتار ۇستاعان داناگوي جىراۋلاردىڭ جولى سايراپ جاتىر. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قاھارىنا قاراماستان جازۋشى مۇحتار ماعاۋين XIII-XV عاسىرلاردا عۇمىر كەشكەن جىراۋلاردىڭ رۋحى بيىك پوەزيا-سىن زەردەلەپ, حالىققا ۇسىندى.

بۇتىندەي دالالىق مادەنيەتتىڭ فيلوسوفياسى جىراۋدىڭ ىشكى جان دىلىندەگى پوەزيالىق قۋاتىمەن ايشىقتالادى. بۇقار بابامىزدان كەيىن دە دالالىق وركەنيەتتىڭ ۇلگىسى اتانعان داڭعايىر جىراۋلار ءومىر ءسۇردى. XIX-XX عاسىرلاردىڭ وزىندە بازار, جيەمباي جىراۋ, ءبىر ماڭعىستاۋ تۇبەگىندە ابىل, نۇرىم, قاشاعان اتالارىمىز عۇمىر كەشتى. ولاردىڭ ءىزىن مۇرىن جىراۋ جالعادى. مۇرىن جىراۋدىڭ كەشەگى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ۋاقىتىندا قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىن التى اي جىرلاپ, ەلدىڭ ەڭسەسىن تىكتەپ, رۋحىن وياتتى. ول بىزگە مىڭ جىلدىق مۇرا, ءجۇز جىلدىق مادەنيەتتىڭ ادامزات بالاسىنا ورتاق ەكەندىگىن ايعاقتاپ كەتتى.

بۇگىنگى تاڭدا ورحون-ەنيسەي جازبا ەسكەرتكىشتەرى مەن قورقىتتان قالعان جادىگەرلەردى ادامزاتتىڭ ورتاق مادەني مۇراسى دەپ باعالايمىز. ەندەشە, جىراۋلىق ونەردىڭ بۇگىنگى ءىزباسارلارىن سول الەمدىك مادەنيەتتىڭ ءبىر بولشەگى دەپ باعالاعان ءجون. وعان سەبەپ تە كوپ. الەمدە ءار حالىقتىڭ كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلە جاتقان اتامۇراسى بار. ماسەلەن, كەزىندە ەۋروپادا تۋربودورلار ءومىر سۇرگەن. ولار كادىمگى جىراۋلار سەكىلدى ءوزى ولەڭ شىعارىپ, ونى ءوزى ايتىپ, ناسيحاتتاعان. وكىنىشكە قاراي, ەۋروپادا اۆتورلىق مۋزىكا پايدا بولعاننان كەيىن ءداستۇرلى مۋزىكا شەتكە ىسىرىلدى. اۆتورلىق مۋزىكا ۇجىمدىق مۋزىكانى تۋعىزدى. ول بولسا, ءبىز ايتىپ وتىرعان مەحانيكالىق مۋزىكانى اكەلدى. ودان تەحنيكالىق مۋزىكا ءوربىدى. بۇگىنگى كومپيۋتەرلىك مۋزىكا دا سودان تارادى. دەمەك, ولار داستۇردەن كىندىگىن ەرتە ءۇزىپ الدى.

– ال, ءبىز داستۇردەن تامىرى ۇزىلمەگەن جۇرتپىز عوي…

– دۇرىس ايتاسىز. باعىمىزعا وراي اتا-بابادان قالعان ساف التىن ونەرىمىز تاريحي جادىگەر رەتىندە ساقتالىپ قالدى. ءداستۇرلى ونەر دەپ جۇرگەنىمىز – بۇگىنگى ءداستۇرلى ءان, ءداستۇرلى جىر, ءداستۇرلى كۇي, ءداستۇرلى بي ونەرى. ونىڭ بارلىعى – باعا جەتپەس اسىلىمىز. نەگىزىنەن, ونەر مۇراگەرلىك ۇرپاقتارى ارقىلى داستۇرلىك سيپاتقا يە بولادى. ءداستۇرلى ونەردىڭ مۇراگەرى بولماسا جويىلادى. قازىرگى عالامدانۋ ءۇردىسى بەلەڭ العاندا جونىمىزعا پىشاق سالعانداي ەۋروپادان ەنگەن كىرمە, بۇرالقى ونەر كوبەيدى. بۇل – ۇلتتىڭ تابيعاتىنا جات قاسيەت. حالقىمىزدىڭ تامىرىنا جاسالعان قيانات. سوندىقتان, ءبىز ۇرپاقتىڭ ساناسىنا اباي بولۋىمىز كەرەك. سىرتتان كەلگەن كىرمە ونەرگە توسقاۋىل بولۋ ءۇشىن ۇلتتىق مۇرامىزدى جاڭا باعىتتا ورىستەتۋ قاجەت. ول ءۇشىن بالاباقشادان باستاپ ۇرپاق تاربيەسىنە تەرەڭ ءمان بەرگەن ءجون.

– ول ءۇشىن نە ىستەۋگە بولادى؟

– ايتالىق, ەلورداداعى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە ءداستۇرلى مۋزىكالىق ونەر فاكۋلتەتى جۇمىس ىستەيدى. وسى فاكۋلتەتتىڭ ىشىنەن دومبىرا, قوبىز جانە ءان مەن جىر كافەدراسى اشىلدى. ءداستۇرلى انشىلەر شاماسى جەتكەنشە حالقىمىزدىڭ فولكلورلىق, ەتنوگرافيالىق مۇرالارىن كەڭىرەك ناسيحاتتاپ ءجۇر. ماسەلەن, ساحناعا ۇلتتىق كيىم كيىپ شىققان ءداستۇرلى ءانشىنىڭ بويىنان حالقىمىزدىڭ ەتنوگرافيالىق عاجايىپ ۇلگىسىن كورۋگە بولادى. سوندىقتان, ءبىزدىڭ وقۋ وردامىزدا ءار وڭىردەن كەلگەن دارىندى جاستار ءبىلىم الۋدا.

جانە وسىنداي ونەر فاكۋلتەتتەرى ءار ايماقتاعى جوعارى وقۋ ورىندارىنان اشىلسا دەيمىز. مۋزىكا مەكتەپتەرى مەن كوللەدجدەر دە وسى باعىتتى ۇستانسا, ءۇش دەڭگەيلى ۇزدىكسىز ءبىلىم بەرۋ ءۇردىسى قالىپتاسىپ, ناقتى ىسكە كوشەر ەدىك.

جىراۋلار – ءجۇز مىڭ جىلدىق تاريحتىڭ بايانداۋشىسى. ول – الدىنداعى بولاشاقتى بولجايتىن ساۋەگەي. ءبىر موڭكە بابامىزدىڭ ايتىپ كەتكەن ناقىل سوزدەرىن ءالى جاتقا ايتامىز.

سوندىقتان, جىراۋلاردى تاريحىمىزدىڭ ءتىرى جادىگەرى دەپ قاراعان ابزال. ول ءۇشىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ساۋابى مول ەستى, ەسى بار ءسوزدى حالىق ەستيتىندەي مۇمكىندىك جاساۋ قاجەت. مىسالى, وتكەن جىلى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەكەسىن جوعارعى دەڭگەيدە اتاپ وتتىك. باس قالادا باستالعان توي ءار وڭىردە جالعاستى. وسى ەلورداداعى ايتۋلى مەرەكەدە ءداستۇرلى انشىلەر دالادا قۇرىلعان كيىز ۇيدە تۇرىپ ونەر كورسەتتى. ونى دا حوش دەيمىز. الايدا, استانادان ءداستۇرلى مۋزىكا تەاترى اشىلسا دەگەن تىلەگىمىز بار. ول ونەر شاڭىراعى جىراۋلاردىڭ, ايتىس-كەر اقىنداردىڭ جانە انشىلەر مەن كۇيشىلەردىڭ ورداسىنا اينالسا دەيمىز. ءداستۇرلى بي ونەرىن بيىككە كوتەرگەن شۇعىلا ساپارعاليقىزى باستاعان حاس ماماندار ەڭبەك ەتسە قانداي جاراسىمدى بولار ەدى…!

بۇگىنگى تاڭدا ءداستۇرلى ونەر يەلەرى ەلورداعا كەلگەندە ءار ساحناعا باس سۇعىپ, «ءبو­دەنەنىڭ ءۇيى جوق, قايدا بارسا بىتپىلدىق» دەپ جاڭبىر مەن قاردىڭ استىندا ولەڭ ايتىپ, ەلدەرىنە قايتادى. ەرتەڭ «ەكسپو-2017» حالىقارالىق كورمەسىندە قازاق ونەرپازدارى ءار پاۆيلوننىڭ الدىندا ءان شىرقاماي, ءوز تەاترىندا ونەر كورسەتسە, قانداي عانيبەت! مىسالى, يتاليا مەن فرانتسيادا وسىنداي ارنايى كونتسەرت زالدارى بار. ءبىز كەيدە تونىكوك پەن قورقىت اتامىزدى ايتىپ ماقتانامىز, ال شىنايى ءداستۇرلى ونەردى دارىپتەپ جۇرگەن ونەرپازداردىڭ جاعدايى اناۋ ايتارلىقتاي ماقتانارلىق ەمەس. ءبىرجان, اقان, ءماديدىڭ اندەرىن شىرقاپ, توردە وتىراتىن ۇل مەن قىز بوساعادا وتىر.

– مۇمكىن ۇلتتىق سانامىز السىرەگەن بولار؟

– ول دا عاجاپ ەمەس. ءبىز وزگەلەر كيەلى سانايتىن ۇلتتىق ونەرىمىزدى بوساعادان سىعالاپ وتىرمىز. وعان قالدىق استى سىيعا تارتامىز. بۇرىنعىلار «قالدىق استى قۇنىعىپ جەسەڭ ۇشىناسىڭ» دەگەن. ءسويتىپ ءجۇرىپ, ونەردى دە, ونەرپازدى دا ۇشىندىرىپ جوق قىلامىز. وسىنداي قياناتقا بارماۋ ءۇشىن ەلوردانىڭ ورتاسىندا ءداستۇرلى مۋزىكالىق تەاتر بوي كوتەرۋ قاجەت. ەگەر, ول ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل مادەنيەت ورداسىنا اينالسا, قانشاما دارىندى جاستار جينالىپ, سوندا ەڭبەك ەتەر ەدى. ماسەلەن, ءبىزدىڭ شاكىرتتەرىمىز جەتى جىل وقىپ, ەڭ تومەنگى ايلىقپەن فيلارمونياعا ورنالاسادى. سوندىقتان, مادەنيەت سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ونەرپازداردىڭ الەۋمەتتىك الەۋەتىن جاقسارتاتىن كەز كەلدى. ونى دا ەسكەرگەن ءجون.

ءوز زامانىندا ەلىم دەپ, جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەگەن تالاي ارقالى ازاماتتار قازاق ونەرىن بيىك شىڭعا كوتەرە ءبىلدى. ءبىر عانا تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ ءوزى قىرۋار جۇمىس اتقاردى. ونەرپازداردىڭ قولداۋشىسى بولدى. سولاردان قالعان ءىز ءوشتى دەپ ويلامايمىن. ونەر ادامدارى ءوز كاسىبىنە ادال. قانداي قيىن جاعداي بولسا دا ونەردەن الىستامايدى.

سىر ەلى – جىر ەلى

– سىر ءوڭىرى – جىرشىلىق ونەردىڭ تۋى تىگىلگەن جەر. ءارى­گە بارماي-اق, كەشەگى تۇر­ما­عامبەت اتامىز بەن كوشەنەي سەكىلدى جىرشىلاردىڭ ءداس­تۇرى ۇزىلگەن جوق. ءبىر قار­ماق­شىنىڭ وزىنەن تالاي ءدۇل­دۇلدەر شىقتى…

– ءبىزدىڭ تۋعان جەرىمىزدە قورقىت اۋليەنىڭ سۇيەگى جاتىر. بابامىزدىڭ ەسىمىن بالا جاسىمىزدان جاتتاپ وستىك. سىردىڭ بويىندا جىراۋلىق ونەردىڭ داناگوي وكىلدەرى ءومىر ءسۇردى.

ولاردىڭ دەنى ەسىمدى بىلگەندە كوزدەرى ءتىرى بولاتىن. وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى-جەتپىسىنشى جىلدارى ءنابي مىڭجاساروۆ, سىدىق قاراجانوۆ دەگەن جىراۋلاردى كورىپ, تىڭداپ ءوستىم. ودان بولەك, ومىرزاق, سابىت ءجۇسىپوۆ, كەيىنىرەك دۇنيەدەن وزعان زايىر راحاتوۆ دەگەن اعالارىمىز بولدى. رۇستەمبەك جىراۋدىڭ بالاسى كوشەنەيدى بوزبالا كەزىمنەن بىلەمىن. كوشەنەي – نەبارى جيىرما جەتى جىل عۇمىر كەشسە دە ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىرعان تۇلعا. ونىڭ ءىنىسى بيدوس رۇستەمبەكوۆ بۇگىندە قارماقشىداعى كو­شەنەي اتىنداعى جىراۋلار مەكتەبىنىڭ ۇستازى.
سىر بويىندا كەشەگى سوعىس ۋاقىتىندا داۋىلپاز جىرشى نارتاي بەكەجانوۆتىڭ ونەر بريگاداسى جۇمىس ىستەگەن. ەل ارالاپ, كونتسەرت قويعان. ونىڭ قۇرامىندا بالقاشباي ءجۇسىپوۆ, ءابىلدا جۇرگەنباەۆ, شامشات تولەپوۆا, ماناپ كوكەنوۆ سەكىلدى دارىندى تۇل­عالار بولعان. ءبىر عانا قار­ماق­شىنىڭ تابانىندا مۇزاراف جىراۋ, زايىر جىراۋ, جاپپار تۇڭعىشباەۆ سەكىلدى تالانتتى تۇلعالار عۇمىر كەشتى. وسىلاردىڭ بارلىعىنان ءتالىم الدىم. ونەرلەرىن بالا كە­زىمنەن كوكەيىمە ءتۇيىپ ءوستىم.

قورقىت اتا اتىنداعى قى­زىلوردا مەملەكەتتىك ۋني­ۆەرسيتەتى جانىنان توق­سا­نىنشى جىلدارى «ءداستۇرلى مۋزىكالىق ونەر» كافەدراسىن اشىپ, تابان اۋدارماي جيىرما ءبىر جىل ەڭبەك ەتتىم. جۇزدەگەن شاكىرت تاربيەلەندى. بۇگىندە الدىمنان وتكەن شاكىرتتەرىم – فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ۇلجان بايباسىنوۆا, دوتسەنت شولپان بەيىمبەتوۆا, دوتسەنت رۋسلان احمەتوۆ, حا­لىقارالىق, رەسپۋبليكالىق بايقاۋلاردىڭ لاۋرەاتى سەرىك جاقسىعۇلوۆ سەكىلدى تالانتتى جىرشىلاردى بىلمەيتىن قازاق كەمدە-كەم. قالاي بولعاندا دا, جىراۋلىق ونەردى دامىتۋ كەرەك. ونى جەتىلدىرۋدىڭ جوبالارى كوپ. وعان ۇكىمەت تە قولداۋ كورسەتسە دەيمىز.

– وسى جىراۋلىق ونەردى قازاقتىڭ ءار ايماعىندا قالاي دامىتا الامىز؟

– ماسەلەن, قاراعاندىدا اقىن ايتباي جۇماعۇلوۆتىڭ باستاماسىمەن ءۇش مارتە بۇقار جىراۋ اتىنداعى بايقاۋ وتكىزدىك. كەيبىرەۋلەر «قاراعاندىدا جىراۋ جوق» دەيدى. نەگە جىراۋ بولماسىن, بۇقار بابامىزدىڭ بەيىتى ارقادا جاتىر. ونىڭ اتىندا اۋدانى مەن ەڭسەلى ەسكەرتكىش بار. اتالعان بايقاۋ جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلدى. وعان وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسى قولداۋ كورسەتتى. ءبىز بايقاۋدى ءۇش توپقا بولدىك. ءبىرىنشى توپ بويىنشا, مەكتەپ جاسىنداعى بالالارعا اتامىزدىڭ شىعارمالارىن جاتقا ايتقىزدىق. ەكىنشى توپتا جىراۋ بابامىز سەكىلدى وسيەت, تەرمە جازاتىن جەتكىنشىكتەر اراسىندا ءمۇشايرا ءوتتى. ءۇشىنشى توپتا اقىن شىعارمالارى دومبىرامەن ورىندالدى. ءسويتىپ, ءبىر كۇندە تالانتتى قىرىق بالا اقىنداردىڭ وبلىستىق ۇيىمىنا تىركەۋگە الىندى. بۇگىنگى كۇندە ايتىسكەر اقىن ديدار قاميەۆ بۇحار جىراۋ اتىنداعى جىر مەكتەبىنىڭ جەتەكشىسى بولىپ قىزمەت اتقارادى.

سوندىقتان, ءبىز جوق دەگەننەن گورى ونى بار قىلۋدىڭ ادىستەرىن مەڭگەرۋىمىز قاجەت. الداعى تاڭدا استاناداعى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنان «ءداستۇرلى جىر جانە ايتىس» كافەدراسىن اشساق دەيمىز. سول ءۇشىن وقۋعا ەكى جىلدان بەرى ايتىسكەرلىك قابىلەتى بار جاستاردى قابىلداپ وتىرمىز. 2014 جىلى ءتورت بالا ايتىس ماماندىعىنا قابىلداندى. وتكەن جىلى ەكى جاس گرانتقا ىلىكتى. «ءداستۇرلى ءان» كافە­دراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى, پروفەسسور قايرات بايبوسىنوۆ اعامىزبەن كەڭەسە وتىرىپ, بولاشاقتا جوعارىدا ايتىپ وتكەن جاڭا كافەدرانىڭ بولەك ەنشى الۋىنا مۇددەلىلىك تانىتىپ وتىرمىز. ايتىسكەرلەر دە جىرشىلىق ونەردى قوسا وقيدى. ولار دا باسقا ماماندىق يەلەرى سەكىلدى ءوز سالاسىن ءجىتى زەرتتەيتىن بولادى.

– ءسىز ايگىلى عالىم اۋەلبەك قوڭىراتباەۆتىڭ الدىن كورىپ, تاعىلىم الىپسىز؟

– اۋەلبەك اعامىز ءبىز وقىعان بۇگىنگى قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇزاق جىلدار بويى ۇستازدىق قىزمەت اتقاردى. ايتۋلى تۇركولوگ, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور. قيمىلى شيراق, قاعىلەز كىسى ەدى. ونىڭ ادەبيەت تاريحى جايىندا وقىعان دارىستەرىن ستۋدەنتتەر ءسۇيىپ تىڭدايتىن. تەرەڭ ءبىلىمدار ادام بولاتىن. ول كىسى جوعارى وقۋ ورنىندا جۇمىس ىستەگەن ۋاقىتتا ءبىز ستۋدەنت بولدىق. ادەبي بىرلەستىكتەردىڭ ءتۇرلى مادەني شارالارىنا قاتىسىپ, عالىمنىڭ تالاي ءدامدى اڭگىمەلەرىن تىڭدادىم. ودان كەيىن ءبىزدىڭ ەلدە اسقار توقماعامبەتوۆ دەگەن وتتى ءتىلدى اقىن عۇمىر كەشتى. ەكەۋى قاتارلاس, قۇرداس ادامدار. وسى ەكى تۇلعا سىر ەلىنىڭ ءسوزىن ۇستاعان, ەسكى تاريحقا جەتىك قادىرمەندى قارياسى بولدى. ەشكىم الدارىنان كەسىپ وتكەن جوق. ەكى اقساقالدان كوپ تاعىلىم ءتۇيدىم. ولاردىڭ وي ورامى, كوزقاراسى ماعان ولشەم بولدى. اۋەلبەك اعا­مىزدىڭ ادەبيەت تاريحىن ءجىتى زەرتتەگەن ون تومدىق مۇراسىن بالاسى بەلگىلى عالىم تىنىسبەك قوڭىراتباەۆ جيناقتاپ, جوعارىدا اتالعان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى قىلىشباي بيسەنوۆتىڭ قولداۋىمەن جارىققا شى­عاردى. كورنەكتى عالىمنىڭ حال­قى­مىزدىڭ عاجايىپ قۇندىلىقتارىن زەردەلەگەن كول-كوسىر دۇنيەلەرى ۇلتتىق ونەرىمىزگە دەگەن كوزقارا­سىمىزدى وزگەرتىپ, جاڭا با­عىتتارعا جول اشا ءبىلدى.

تەكتى ونەر كەز-كەلگەن ادامعا قونبايدى

– ءسىز وسى قاسيەتتى ونەردىڭ ارقاسىندا ءبىراز شەت ەلدىڭ ءدامىن تاتتىڭىز…

– بۇل سۇراق ماعان وتە ءجيى قويىلادى. 1985 جىلى العاش رەت ەۋروپاعا جولىم ءتۇستى. مەنىمەن بىرگە «مەركە اۋەندەرى» اتتى فولكلورلىق ءانسامبلدىڭ مۇشەلەرى بولدى. فرانتسيا, يتاليا, شۆەيتساريا سەكىلدى ەلدەردە ونەر كورسەتتىك. حالىق وتە جوعارعى دەڭگەيدە قابىلدادى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار بىزگە ءجيى سۇراق قويادى: «سىزدەر كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا تۇرىپ, وسىنشاما ونەردى قالاي ساقتاپ قالدىڭىزدار» دەپ. ءبىز ولارعا اتا-بابادان جالعاسىپ كەلە جاتقان عاجايىپ مۇرا ەكەنىن بايانداپ بەردىك.

بۇگىنگى تاڭدا الەمنىڭ تانىمال تەاترلارى قازاق جىراۋلارىنىڭ ونەرىنە ءمان بەرە باستادى. دارىندى ءدۇلدۇل جىرشىلار كارى قۇرلىقتىڭ كورەرمەندەرىن تاڭقالدىرۋدا. جىراۋلىق ونەر تۇرىك حالىقتارىنىڭ ورتاق مۇراسى سانالعانىمەن, ار جاعىندا الەم حالىقتارىنىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتىنىڭ ارناسىنا بارىپ قوسىلادى. قازىرگى كۇندە اماندىق كومەكوۆ, ەلىكباي يساەۆ, ەلميرا جاڭابەرگەنوۆا, ۇلجان بايبوسىنوۆا, ايگۇل ەلشىباەۆا, رۋسلان احمەتوۆ, سەرىك جاقسىعۇلوۆ, اقەركە وتەپبەرگەنوۆا جانە شولپان بەيىمبەتوۆا باستاعان تالانتتى جىرشىلارعا الەم ساحناسىن شالقايتا اشىپ, ولاردىڭ ونەرلەرىنە ءتانتى بولىپ ءجۇر.

– جىراۋلىق ونەر قونعان تۇلعانى حالقىمىز كيەلى ادام دەپ سانايدى. وسىنىڭ قانداي تىلسىم كۇشى بار؟

– ارينە, تەكتى ونەر كەز كەلگەن ادامعا قونبايدى. ونىڭ كيەسى دە, يەسى دە بولادى. بىردە كوشەنەي جىراۋ اناسىنا: «تۇسىمدە ءبىر قارابۋرا كەلىپ, يىعىمنان تىستەپ الدى, ۇيگە قاشىپ كىردىم» دەپ ايتقان ەكەن. اناسى ۇلجان: «اقسارباس, اقسارباس, اتاڭ جيەنبايدىڭ ارۋاعى ساعان قونعان ەكەن» دەپ مال سويعىزىپ, دۇعا با­عىشتاپتى. ال ءدال وسى سەكىلدى جامبىلدىڭ قىزىل جولبارىسى, كەمپىربايدىڭ كوك الا ۇيرەگى, جيەنبايدىڭ قارابۋراسى بولعان. مىسالى, ءجۇز مىڭداعان جىردى جاتتاپ, ونى كوكىرەككە توقۋ وڭاي دۇنيە ەمەس. سوندىقتان, جىراۋلىق قاسيەتتى جەڭىل ونەر دەپ ءتۇسى­نۋگە مۇلدە بولمايدى. ونىڭ ار جاعىندا ۇلكەن كەڭىستىك بار.

جىراۋلىق ونەردىڭ دە قىر-سىرى جەتەرلىك. ۇزاق داستاندى ءاپ-ساتتە جاتتاپ الۋ ءۇشىن مىقتى زەردە قاجەت. عالىمدار ونى بىرىنشىدەن, ءىس-تاجىريبەلىك ەس دەپ ايتادى. وقىپ وتىرىپ جاتتاۋ, نەمەسە بىرەۋدەن ەستىپ وتىرىپ جاتتاۋ, سوڭعىسى, ءبىر ايتقاندا قاعىپ الىپ جاتتاپ الۋ بار. ول اتالعان ەستىڭ جوعارعى دەڭگەيىن كورسەتەدى. ەكىنشى, ميفولوگيالىق ەس بار. تۇسىندە ايان بەرىپ, نە بولماسا بىرەۋدەن باتا الىپ, سول ماعان قوندى دەپ ايتىپ جاتادى. ونى كيەلى ەس دەپ ايتامىز. مۇمكىن, ارۋاقتى ونەر دەگەنىمىز سول بولار… سونىڭ بارلىعى تىلسىم كۇشپەن ورنەكتەلىپ وتىرعان.

– الپىستىڭ اسقارىنا كوتەرىلدىڭىز. ومىردە وكىنەتىن تۇستارىڭىز بار ما؟

– ارينە, جۇمىر باستى پەندە بولعان سوڭ بارماق تىستەگەن كەزدەردى دە باسىمنان وتكەرگەن شىعارمىن. بىراق, قاتتى قاپالانعان وكىنىشىم بار دەپ ايتا المايمىن.. بىتكەن ءىس پەن اياقتالماعان شارۋانى سارالاعاندا كوپ جۇمىستى ءالى ەڭسەرە الماي كەلە جاتقانىمدى اڭعارامىن. ەپتەپ سوعان الاڭدايمىن. قازاقتىڭ ءار ايماعىندا جىراۋلىق مەكتەپ قانات جايىپ, بابادان قالعان ساف ونەرىمىز وركەندەسە ەكەن دەيمىن.

اڭگىمەلەسكەن: ازامات ەسەنجول

ماتەريالدى “استانا اقشامى” گازەتىنىڭ astana-akshamy.kz رەسمي سايتىنا سىلتەمە جاساعاندا عانا پايدالانۋعا رۇقسات ەتىلەدى.