«ۇلكەن تەرروردىڭ» باستالۋى رەسمي تۇردە 1937 جىلدىڭ 5 تامىزى دەپ ەسەپتەلەدى. بۇل – «انتيسوۆەتتىك ەلەمەنتتەردى» قۇرتۋ تۋرالى بۇيرىققا قول قويىلعان كۇنى. وسىعان وراي ساياسي بيۋرونىڭ ارنايى شەشىمىمەن ءار رەسپۋبليكا بويىنشا رەپرەسسيالانۋعا ءتيىستى ادام باسىنا ليميت بەلگىلەندى. جەرگىلىكتى پارتيا ورگاندارى مەن نكۆد باسقارمالارى ول شەشىمدى وتە ولەرمەندىكپەن ورىنداپ جاتتى. ءتىپتى كوپشىلىك ايماقتاردان «ءولىم ءليميتىن» ءوسىرىپ بەلگىلەپ بەرۋىن سۇراعان حاتتار ۇزدىكسىز اعىلدى. قاندى كونۆەيەر ساقىلداپ جۇرە بەردى – «ەرەكشە ۇشتىك» ەشقانداي سوتسىز, تەرگەۋ-تەكسەرىسسىز كەز كەلگەن جاندى اتۋ جازاسىنا كەسىپ نەمەسە اباقتىعا جابا سالاتىن بولدى.
قۋعىن-سۇرگىن
ارينە, قىزىل جەندەتتەردىڭ كەڭەس حالقىنا جاساعان زۇلىمدىعى ءسوزسىز وراسان, بىراق ونىڭ قاسىرەتىن تاريحي شىندىقتى بۇرمالاۋ ارقىلى جەتكىزۋ دۇرىس ەمەس. «تەمىر پەردە» ىسىرىلعاننان بەرى وسى تاقىرىپتا قالام سىلتەگەندەردىڭ كوبى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ سانىن 10 ملن-نان 20 ملن ارالىعىندا دەپ ءجۇر. ورىس جۇرتى «پايعامبار» كورەتىن سولجەنيتسىننىڭ «ارحيپەلاگ گۋلاگ» اتتى كىتابىندا (1973 ج.) تەك 1937-1938 جىلدارى عانا گۋلاگ لاگەرلەرىندە 681. 692 ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلدى دەگەن. ياعني, كۇنىنە 1000 (!) ادامعا «ءولىم ۇكىمى» شىعارىلىپتى-مىس. بىراق مۇنىڭ ءبارى – ەشقانداي دالەلسىز, دايەكسىز ايتىلا سالعان بوس ءسوز. وكىنىشكە قاراي, وسى تەكتەس اسىراسىلتەۋشىلىك باسقا اۆتورلاردا دا كەزدەسەدى.
وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا كارلاگ مۇراجايىنان (ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردى ەستە ساقتاۋ مۇراجايى, قاراعاندى وبل.-اۆت) ن.حرۋششەۆتىڭ اتىنا جازىلعان قۇجاتتىڭ كوشىرمەسىن تاۋىپ الدىق. ونىڭ تۇپنۇسقاسى كسرو-نىڭ وكتيابر توڭكەرىسى اتن. ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا ساقتالعان. قۇجات 1954 جىلدىڭ 1 اقپانى كۇنىمەن مورلەنگەن. وندا بىلاي دەيدى:
«1 فەۆراليا 1954 گ.
سەكرەتاريۋ تسك كپسس توۆاريششۋ حرۋششەۆۋ ن.س.
ۆ سۆيازي س پوستۋپايۋششيمي ۆ تسك كپسس سيگنالامي وت ريادا ليتس و نەزاكوننوم وسۋجدەني زا كونتررەۆوليۋتسيوننىە پرەستۋپلەنيا ۆ پروشلىە گودى كوللەگيەي وگپۋ, ترويكامي نكۆد, وسوبىم سوۆەششانيەم, ۆوەننوي كوللەگيەي, سۋدامي ي ۆوەننىمي تريبۋنالامي ي ۆ سووتۆەتستۆي س ۆاشيم ۋكازانيەم و نەوبحوديموستي پەرەسموترەت دەلا نا ليتس, وسۋجدەننىح زا كونتررەۆوليۋتسيوننىە پرەستۋپلەنيا ي نىنە سودەرجاششيحسيا ۆ لاگەرياح ي تيۋرماح, دوكلادىۆاەم: زا ۆرەميا س 1921 گودا پو ناستوياششەە ۆرەميا (1954 جىلعا دەيىن-اۆت.) زا كونتررەۆوليۋتسيوننىە پرەستۋپلەنيا بىلو وسۋجدەنو 3.777.380 چەلوۆەك, ۆ توم چيسلە ك ۆمن (اتۋ جازاسىنا كەسىلگەنى-اۆت.) – 642.980 چەلوۆەك, ك سودەرجانيۋ ۆ لاگەرياح ي تيۋرماح نا سروك وت 25 لەت ي نيجە – 2.369.220, ۆ سسىلكۋ ي ۆىسىلكۋ – 765.180 چەلوۆەك.
گەنەرالنىي پروكۋرور ر.رۋدەنكو
مينيستر ۆنۋترەننيح دەل س.كرۋگلوۆ
مينيستر يۋستيتسي ك.گورشەنين.»…
جوعارىداعى قۇجاتتا كورسەتىلگەندەي, زۇلمات جىلدارى ساياسي ايىپپەن رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردىڭ جالپى سانى – 3.777.380 ادام. سونداي-اق رەسەي عىلىم اكادەمياسى كسرو تاريحى ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى, تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ۆ.زەمسكوۆتىڭ كەستەسىندە دە قۇرباندار سانى وسىعان قارايلاس – 3,8 ملن ادام. رەپرەسسيا تاقىرىبىن زەرتتەپ جۇرگەن تاريحشىلار – ا.كوكۋرينا, ن.پەتروۆا, ل.يۆاشوۆا, ا.ەمەلينا, ي.پىحالوۆ, ت.ب. سول كەزدەردەگى كسرو مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارى مەن باسقا دا جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارىنىڭ قۇجاتتارىنا سۇيەنىپ جازعان ەڭبەكتەرىندە وسى دەڭگەيلەس ساندى اتايدى. ارينە, ەپتەگەن اۋىتقۋشىلىقتار بار. بىراق, ونىڭ ءبارى ءبىر قاتارداعى تسيفر, مۇلدەم 10-15, ايتپەسە 20 ملن ەمەس. ال 1998 جىلعى «مەموريال» سايتىندا بەرىلگەن اقپاراتتىق انىقتامادا ناق وسى ەسەپتىڭ دۇرىستىعى ايتىلادى. سول زامانىندا باس ەركىنەن ايىرۋ ورىندارىندا ءبىر مەزەتتە تۇتقىندا وتىرعان جانداردىڭ سانى ەشقاشان 2 ملن 760 مىڭ ادامنان اسىپ كورگەن جوق. اتالعان قۇجاتتا 1921-1954 جىلدار ارالىعىندا 642.980 ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلدى دەلىنگەن. (ايتا كەتەيىك, بۇل ەسەپكە اسكەري تۇتقىندار – نەمىس, جاپون, ت.ب. اسكەري تۇتقىندارى مەن جەر اۋدارىلعان حالىقتار سانى كىرمەيدى-اۆت.).
كەڭەستىك جۇيەنىڭ ىرگەتاسى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن ۇردىسىندە قۇرىلدى. جوعارعى مەملەكەتتىك بيلىكتەگى ەجوۆ, بەريا نەمەسە گولوششەكين عانا ەمەس, تۇتاس باسقارۋشىلىق اپپارات, جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك پەن نكۆد ورگاندارى كۇن سايىن, ساعات سايىن «حالىق جاۋلارىن» اشكەرەلەۋدىڭ باسەكە-سايىسىنا ءتۇستى. ءوز حالقىنا قارسى ءدال وسىنداي قاستاندىق ساياساتىن ۇستانۋ ادامزات تاريحىنىڭ ەشبىر زامانىندا, ەشبىر مەملەكەتىندە بولماعان شىعار؟!
قۋعىن-سۇرگىن ساياساتى 20-50 جىلدار ارالىعىندا بىردە باسەڭسىپ, بىردە ۇدەپ, ەش توقتاۋسىز ءجۇردى. كەڭەس باسشىلارى جاپپاي رەپرەسسيالاۋ, ونىڭ ىشىندە وداق كولەمىندە تۇتاستاي لاگەرلەر جۇيەسىن ورناتۋ قوعامداعى جۇمىسشى-شارۋالاردىڭ پوزيتسياسىن نىعايتا تۇسەدى دەپ ءبىلدى. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن جۇمىسشى-شارۋالار توبى قوعامنىڭ جەتەكشى كۇشى رەتىندە الدىڭعى قاتارعا شىعارىلدى.
ەگەر گۋلاگ لاگەرلەرى مەن تۇرمەلەرىندە جالپى سانى 4 ملن-عا جۋىق سوتتالعاندار وتىرسا, ولاردىڭ 1 ميلليوننان استامى (د.شايمۇحانوۆ, س.شايمۇحانوۆا «كارلاگ», 19-بەت) كارلاگتان (قاراعاندى لاگەرلەر باسقارماسى) وتكەن.
كەڭەستەر وداعى اۋماعىندا گۋلاگ جۇيەسىندە 61 لاگەر بولعان, كارلاگ – سونىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسىنىڭ ءبىرى. 1953 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنداعى ەسەبىندە كونتررەۆوليۋتسيالىق قىلمىسى ءۇشىن (ساياسي ايىپپەن) گۋلاگ لاگەرلەرىندە قاماۋدا بولعان 474 950 سوتتالۋشىنىڭ 57 989-ءى قازاقستاندا وتىرعان (ونىڭ 56 423-سى قاراعاندى وبلىسىندا).
«مەموريال» سايتىندا گۋلاگ لاگەرلەرى مەن تۇرمەلەرىندە تۇتقىندا بولعان ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ سانى بەرىلگەن. قازاقتار: 1939 ج. – 17123 ادام, 1940 ج. – 20166 ادام, 1941 ج. – 19185 ادام, 1942 ج. – 19703 ادام, 1943 ج. –14888 ادام, 1944 ج. – 11453 ادام, 1945 ج. – 12321 ادام, 1946 ج. – 7822 ادام, 1947 ج. – 8115 ادام, 1948 ج. – 25906 ادام, 1949 ج. – 12554 ادام, 1950 ج. – 13352 ادام. وكىنىشكە قاراي, بۇل كەستە 1939-1950 جىل ارالىعىنداعى اۋقىمدى عانا قامتيدى. بىراق, وسىنىڭ وزىنەن-اق حالقىمىزدىڭ قانشاما اياۋلى ۇل-قىزدارى زورلىق-زومبىلىقتىڭ قاسىرەتىن شەككەنىن كورەمىز.
قىزىل قىرعىن, ەڭ الدىمەن, ۇلت قايماقتارىنىڭ, وقىعاندارىنىڭ باسىنا تۇسكەنى بەلگىلى. ماسەلەن, 1934-1941 جىلدارى جالپى سوتتالعانداردىڭ ىشىندە جوعارى ءبىلىمدى ازاماتتاردىڭ ۇلەسى ءۇش ەسە, ورتا ارناۋلى بىلىمدىلەردىڭ ۇلەسى ەكى ەسە كوپ بولعان.
كارلاگ اۋقىمى
1929 جىلى كەڭەستەر وداعىندا ەڭبەكپەن تۇزەتۋ لاگەرلەر جۇيەسىن كەڭەيتۋ تۋرالى جوسپار جاسالىندى. 1930 جىلى 7 ساۋىردە لاگەرلەر جونىندە ارنايى ەرەجە قابىلداندى. 20-30 جىلدارى كسرو اۋماعىندا ماگاداندا, ۆوركۋتادا, كولىمادا, سىبىردە, ورالدا, قازاقستاندا جانە باسقا دا ايماقتاردا لاگەرلەر پايدا بولدى.
كارلاگ 1931 جىلى 19 جەلتوقساندا قۇرىلدى. كارلاگ باسقارماسى تىكەلەي ماسكەۋدەگى وگپۋ-گە (نكۆد) قاراستى گۋلاگ-قا عانا باعىندى. وعان رەسپۋبليكالىق, وبلىستىق ورگانداردىڭ ەشقانداي ىقپالى جۇرمەيتىن. ول مەملەكەت ىشىندەگى جەكە مەملەكەت ەدى. دۇرىسىراق ايتساق, مەملەكەت ىشىندەگى قۇل يەلەنۋشى مەملەكەت سيپاتىندا ۇيىمداستىرىلعان. گۋلاگ جۇيەسىندەگى ءتارتىپ سوتتالعانداردى قورلاپ, تۇقىرتىپ, جابىرلەپ, ادامدىق ار-نامىسىن تاپتاپ, ەرىك-جىگەرىن مۇقالتىپ ۇستاۋعا باعىندىرىلعان. كارلاگ لاگەرلەرىندە دە اينا-قاتەسىز وسى ءتارتىپ ورناتىلدى. ونىڭ ءوز ناقتى وكىمەتى, كولىك قۇرالدارى, ءوز پوشتا جانە تەلەگراف بايلانىسى بولدى. لاگەردىڭ اۋماعى سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي 300 كم جانە شىعىستان باتىسقا قاراي 200 كم-گە سوزىلىپ جاتتى. بۇل تۇتاس فرانتسيانىڭ تەرريتورياسىنا تەڭ. كارلاگتىڭ مۇنان باسقا 2 ءبولىمى بولدى: ورتالىقتان 350 كم جاتقان اقمولا جانە 650 كم جاتقان بالقاش بولىمشەلەرى. كارلاگتىڭ نەگىزگى شارۋاشىلىق ورىندارى قاراعاندى جانە اقمولا وبلىستارىنىڭ اۋماعىندا ورنالاستى.
1953 جىلدارى كارلاگتىڭ 26 ءبولىمى, 192 لاگەرلىك نۇكتەلەرى بار ەدى. ءار بولىمدەر ءوز الدىنا ۋچاسكەلەر, نۇكتەلەر, فەرمالار دەپ اتالاتىن شارۋاشىلىق بولىمشەلەرگە ءبولىندى. لاگەردە 106 مال شارۋاشىلىق فەرمالارى, 7 باقشالىق ۋچاسكەلەر مەن 10 جەر جىرتۋ شارۋاشىلىقتارى بولدى.
كارلاگ ورتالىق قازاقستاننىڭ قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان كومىر-مەتاللۋرگيالىق ونەركاسىپتەرى – قاراعاندى كومىر باسسەينىن, جەزقازعان جانە بالقاش مىس قورىتۋ كومبيناتتارىن ازىق-تۇلىك ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلدى. سونىمەن بىرگە, وسى ونەركاسىپ سالالارىن قۇرۋ جانە دامىتۋ ءۇشىن ارزان جۇمىس قولى كەرەك بولدى. مىنە, سوتتالعاندار مەن دەپورتاتسيالانعان حالىقتىڭ باسىم بولىگىن ورتالىق قازاقستان اۋماعىنا قونىستاندىرۋدىڭ باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى دە – وسى.
ۋاقىت وتە كارلاگقا ەتاپپەن كەلۋشىلەردىڭ قاتارى وسكەن سايىن, ولاردىڭ ۇستىنەن باقىلاۋ دا كۇشەيدى. كارلاگ مۇراجايىندا كوشىرمەسى ساقتالعان قاراعاندى قالكومى ۆكپ(ب)-نىڭ 1932 جىل 7 مامىرداعى بيۋرو وتىرىسىنىڭ حاتتاما جازباسىندا وبلىس اۋماعىندا وگپۋ اسكەري ديۆيزيونىن قۇرۋ تۋرالى ايتا كەلىپ, بىلاي دەيدى: «…قاراعاندى مەن ونىڭ جاقىن ماڭىنداعى ايماقتاردا كارلاگ تۇتقىندارىنان قۇرالعان 65000 مىڭ ارنايى قونىستانۋشىلار تۇراتىندىقتان… قاراعاندىعا تەز ارادا وگپۋ اسكەري ديۆيزيونىن كوشىرۋ قاجەت…». وسى جەردە مىنا مالىمەتتى كەلتىرە كەتكەن دە ءجون: گۋلاگ-تا 1940 جىل 1 قاڭتاردا ورتاشا ەسەپپەن 16 سوتتالۋشىعا 1 جاساۋىلدان كەلسە, 1954 جىلدىڭ 1 ساۋىرىندەگى ەسەپ بويىنشا 9 سوتتالۋشىعا 1 جاساۋىلدان كەلگەن. وسى جىلى بارلىق لاگەرلەر مەن كولونيالارداعى كۇزەت قىزمەتىندەگىلەردىڭ سانى – 148049.
ەرەكشە قاتال لاگەرلەر
بۇكىل وداق اۋماعىن ۇزىنىنان دا, كولدەنەڭىنەن دە شىرماعان گۋلاگ لاگەرلەرىنىڭ قايسىنىڭ بولسىن تۇرمىسى ادام توزگىسىز بولعانمەن, رەجيمنىڭ قاتالدىعى, تۇرمىستىڭ اۋىرلىعى, جازالاۋ ادىستەرىنىڭ اياۋسىزدىعى جاعىنان ولاردىڭ بارىنەن وتكەن سوراقى توعىز «ەرەكشە لاگەر» بولدى. بۇل لاگەرلەر (تۇرمەلەر) كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ 1948 جىل 21 اقپان كۇنگى №416-159 بۇيرىعىمەن قۇرىلدى. مۇندا شەتەل شپيوندارى, ديۆەرسانتتار, تەرروريستەر, تروتسكيشىلەر, وڭشىلدار, مەنشەۆيكتەر, ەسەرلەر, انارحيستەر, ۇلتشىلدار, اق ەميگرانتتار, انتيسوۆەتتىك ۇيىمدار مەن توپتارعا قاتىسۋشىلار دەپ ايىپتالعان بارلىق تۇتقىنداردى جيناپ ۇستادى. ەرەكشە لاگەر تۇتقىندارى ەڭ اۋىر جۇمىستارعا جەگىلدى. مۇندا وزگەلەرىنە قاراعاندا ءولىم-ءجىتىم ايرىقشا كوپ بولدى. وسىنداي لاگەردىڭ ەكەۋى قازاقستاندا ورنالاستى – سپاسسك (40 مىڭنان استام ادام), ستەپلاگ (20 مىڭنان استام ادام). جالپى وداق بويىنشا توعىز ەرەكشە لاگەرلەردە 244128 تۇتقىن ۇستالعان.
داۋلەت اساۋوۆ
