Adamzatty tıtırentken alapat

XX ǧasyrdyŋ 20-40-jyldary keŋestık totalitarizmnıŋ saiasi quǧyn-sürgını būrynǧy KSRO, tıptı älem tarihyndaǧy adamzatty tıtırentken alapat qūbylys boldy. Zertteuşılerdıŋ derekterıne qaraǧanda, osy merzım ışınde «tap jaularyn qūrtu», «burjuilardyŋ közın joiu», «bai, kulaktardyŋ tamyryna balta şabu», «alaşordaşylardy talqandau», «troskiişılerdı», «buharinşılerdı», «ūltşyldardy», «panislamşylardy», «şetel tyŋşylaryn» äşkereleu t.b. degen bırıne bırı jalǧasyp jatqan tūtqyndaular, aidaular men atular 20 milliondai jazyqsyz jandardyŋ ömırıne, otbasyna, olardyŋ aǧaiyn-tumasyna jazylmaityn qasıretter äkelgen eken.

Sol jyldardaǧy «Halyq jau­lary» dep taŋbalaǧandardyŋ, qazır jeke daralary bolmasa, eşkımı de qalmady. Tıptı, olardyŋ balalarynyŋ özı öte azaidy. Solardyŋ ūrpaqtary quǧyn-sürgınge ūşyraǧan ata-babalaryn aŋsap, köz jastaryn köl etedı, jazyqsyz atylyp aidalǧandaryna küiınedı. Olar kezınde, «Otanyn satqan opasyzdardyŋ», «kontrrevoliusionerlerdıŋ, «ūltşyldardyŋ», «alaşordaşylardyŋ», Germaniia nemese Japoniia «tyŋşylarynyŋ» tūqymdary dep kınälanǧan edı. Sol kezdegı ideologiia uyttarymen demdelgender olarǧa terıs qarady. Al olarǧa būl ruhani jaǧynan öte auyr salmaq boldy.

Qazaqstan Respublikasy Prezidentı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ 2020 jyldyŋ 24 qaraşasyndaǧy №456 Jarlyǧymen saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq zaŋdy jäne saiasi tūrǧydan aqtau maqsatynda Memkomissiia qūrylyp, Qazaqstandaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ ıs jüzınde aqtalmaǧan kategoriialaryn aqtau ısımen ainalysyp jürmız.

1937-1938 jj. ülken terror bükıl Keŋes Odaǧy halyqtarynyŋ basyna qasıret äkeldı. Basqa eldermen qatar, qazaq halqy da zardap şektı. Qazaqstandaǧy naǧyz ülken terror 1929-1932 jyldardy qamtidy. Mūnyŋ saldarynan qazaq elınıŋ jartysy qyryldy. Nemıs tarihşysy R.Kindler «Qazaqstan aşarşylyq tarihyn zerttep bılemın dese, eŋ aldymen, tarihi şyndyqty qabyldauǧa daiyn boluy kerek, öitkenı qazaqtar üşın tarihi şyndyq auyr boluy mümkın» degen pıkırın de esten şyǧarmaǧan abzal. Aşarşylyq tarihyn zerttep jürgen şetel mamandary ǧylymi qoldanysqa «qazaq aşarşylyǧy» jäne «qazaq qasıretı» degen terminder men ūǧymdardy engızgenın, Qazaq dalasyndaǧy aşarşylyqtyŋ Keŋes Odaǧynyŋ basqa aimaqtarynda bolǧan aşarşylyqtan erekşelıgın anyqtauǧa küş salǧandyǧyn da eskergen jön. Akademik Manaş Qozybaevtyŋ basşylyǧymen 1993 jyly qūrylǧan komissiia aqiqatty tüsındıru üşın köp jūmys ıstedı. Sol kezde quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardyŋ keibır sanattaryn oŋaltu turaly Zaŋ jäne ädıldıktı qalpyna keltırgen normativtık aktıler toptamasy qabyldandy. Bıraq sol kezeŋde «sot ısterı» boiynşa «jazalanǧandar» ǧana aqtaldy. Uaqyt körsetkendei, şarualar, ziialy qauym ökılderınıŋ köptegen sanaty, tıptı soǧys maidandarynda äskeri şaiqastarǧa qatysuşylar aqtalmaǧan, olar «sottan tys» dep atalatyn şeşımder negızınde quǧyn-sürgınge ūşyraǧan, iaǧni olardy tūtqyndaǧan jäne türmege qamaǧan. Bükıl örkeniettı älemde qabyldanǧandai, sottardyŋ şeşımımen emes, OGPU nemese basqa jazalau (üştıktıŋ) organdarynyŋ şeşımderı. Zertteuler körsetkendei, bızdıŋ köptegen zamandasymyz älı künge deiın quǧyn-sürgın kezeŋınde azamattardyŋ taǧdyryn sottar emes, partiialyq komitetter nemese «sottan tys organdar» dep atalatyndar OGPU-dıŋ keibır «ekılık», «üştık» şeşımderı prokuraturanyŋ, advokattardyŋ jäne sot organdarynyŋ qatysuynsyz qabyldanǧanyn bılmeidı.

Mıne, juyrda Memlekettık keŋesşı – Memlekettık komissiia töraǧasy E.Qarinnıŋ basşylyǧymen (jalpy redaksiia­syn basqarǧan), QR Mädeniet jäne sport ministrlıgı qoldauymen «HH ǧ. 20-50 jj. saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau boiynşa Memlekettık komissiia materialdary» seriia­symen 31 jinaq jariialandy (ekeuı – monografiia, 29-y – qūjattar men materialdar jinaǧy, onyŋ 14-ı – önımdı boluyna respublikalyq ǧylymi-zertteu toptary, al 15-ı öŋırlık komissiialar tarapynan äzırlendı).

Būl köptomdyqtyŋ «Aqmola öŋırı – arhiv qūjattarynda (HH ǧ. 20-40 jj.)» dep atalatyn 23 tomyn Astana qalasy boiynşa öŋırlık komissiia daiyndady. Jinaqqa 222 qūjat toptastyryldy. Mūnda Aqmola öŋırınıŋ äkımşılık-aumaqtyq bölınısı men jergılıktı basqaru ısınıŋ erekşelıkterı, keŋestık-partiialyq mekemeler men qūrylymdardyŋ būiryqtary, nūsqaulyqtary, uezdık, okrugtık komissiialardyŋ qaulylary men şeşımderı jüie­lendı. Osy resmi qūjattardyŋ küşımen jappai quǧyn-sürgınge ūşyraǧan ärtürlı sanattaǧy adamdardyŋ ortalyq jäne jergılıktı bilık ökılderıne jazǧan aryz-şaǧymdary men talaptary qosa berıldı. Bıraz aryz-şaǧymdar arabşa jazylǧan, bärı derlık osy uaqytqa deiın ǧylymi ainalymǧa engızılmegen derekter bolyp tabylady.

Hronologiialyq jaǧynan qūjattar keŋestık kezeŋmen şektelmeidı, alaştyq jüieden keŋestık jüiege ötu kezeŋındegı qoǧamdyq-saiasi oqiǧalar da qamtylady. Öitkenı būl ekı jüienıŋ oqiǧalary – sabaqtas, bölıp qarastyru mümkın emes.

Işkı ıster ministrlıgı Aqparattyq-taldau ortalyǧy arnaiy arhivınıŋ mälımetterınde Aqmola oblysy jäne Aqmola qalasynda 1920-1950 jyldary quǧyn-sürgınge ūşyraǧandar sany – 6 832, sonyŋ ışınde aqtalǧany – 6 216, aqtalmaǧany – 616 adam.

Qazaqstandyq tarihşylar Qazaqstanda 1918-1920 jyldardan bastalyp, 1986-1991 jyldary aiaqtalǧan repressiia­lau saiasatyn 5 kezeŋge bölıp qarastyrady. Onyŋ şaryqtau kezeŋı 1937-1938 jyldarda bolǧany da tarihtan belgılı. Keŋestık bilıktıŋ quǧyn-sürgın saiasatynyŋ saldarynan ūlt müddesın alǧa tartqan qazaq ziialylary aiyptalyp, olardyŋ üstınen «Alaş ısı» qozǧaldy. Aqmola aimaǧy boiynşa täuelsızdık jyldarynda jariialanǧan arhiv materialdary men qūjattary negızınde Alaş qozǧalysyna qatysqandar men niettester sany anyqtaldy, olardyŋ jalpy sany 40 adam jäne zertteu barysynda būl sanmen şektelmeitını baiqalady.

Elımızdıŋ qazırgı elordasy – Astana qalasy ötken HH ǧasyrdyŋ 1930-1940 jyldary Aqmola qalasy jäne Aqmola oblysy ortalyǧy bolyp tūrǧan kezde, būl ölkege köptep jer audarylǧan, deportasiiaǧa ūşyraǧan halyqtar qatarynan aldymen, poliaktar, nemıster, şeşen-inguşter men balqarlar men qaraşailar, qyrym-tatarlar boldy. Deportasiialanǧan halyqtardyŋ genosidtık qysym körgen etnostar retınde qarastyryluy tiıs. Olardyŋ taǧdyryna jauaptylyq tıkelei totalitarlyq jüie moinynda.

Arhiv qūjattarynyŋ mazmūny ärqily. Solardyŋ ışınde jiı kezdesetını – Aqmola oblystyq keŋesı atqaru komitetınıŋ arnaiy qonystandyrylǧandarǧa qatysty derekter saqtaityn resmi qūjattar. L.Beriianyŋ İ.Stalin men V.Molotovqa joldanǧan qūpiia hatynda Qazaqstan aumaǧyna – 477809 adam, al Qyrǧyzstanǧa 124384 adam Soltüstık Kavkaz aimaqtarynan halyqtar, onyŋ ışınde barlyǧy, şeşen men inguş – 496460, qaraşai – 68327, balqar 37406 adam jer audaruy josparlanǧany aitylady. «Aqmola oblysyna 60 myŋ şeşen jäne inguş qonystandyrylady. 1930 jj. soŋynan bastap Qazaqstan «stalindık halyqtar abaqtysyna» ainaldy (M.Q. Qozybaev). Qazaqstannyŋ ärbır besınşı tūrǧyny äleumettık, sondai-aq saiasi sebeptermen jer audarylǧan arnaiy qonystandyrylǧan adam boldy. Küştep qonys audartu NKVD basşylyǧymen jürgızıldı. Qazaqstanǧa küşpen qonys audarylǧan halyqtar men arnaiy qonys audaruşylar ölımınıŋ dinamikasy jaiynda mälımetter bar. Mysaly, 471971 arnaiy jer audarylǧan şeşen-inguş halyq ökılderınen 646 adam jolda qaitys bolǧandarǧa jatady.

Stalindık saiasat olardy eŋbek äleuetın jetıspeuı, iaǧni jūmys ısteitın tegın jūmysşy qajet maqsattarǧa baǧyttady dep baǧalaǧan bolsa, sonymen qatar qazaq halqyn öz jerınde azşylyq qataryna ūşyratyp, elımızdıŋ tarihi qalyptasqan unitarly sipatyn joiuǧa baǧyttady.

Jyldar jyljyp, ailar auyssa da qazaq üşın qasterlı künnıŋ tarihy eşqaşan eskırmeidı, quǧyn-sürgın körgen ata-babalarymyzdyŋ esımderı el jadynan öşpeidı.

Samat ESQALİEV,

tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty A.Qūsaiynov atyndaǧy Euraziia gumanitarlyq institutynyŋ professory