Körnektı ädebiettanuşy, synşy, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, Memlekettık syilyqtyŋ iegerı, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Serık Qirabaevtyŋ ekınşı ǧūmyry bastalǧanyna bır jylǧa juyqtady. Ömırınıŋ soŋǧy jyldaryn elordada ötkızgen ǧalym Ūlttyq panteonda jer besıkke bölendı. Biyl akademiktıŋ tuǧanyna 95 jyl. Astana qalasynda ardaqty esımın eldıŋ esınde qaldyru jūmystary da qolǧa alynǧan.
Adam mūraty men adamşylyq jol – bılım men bılıkke, ömır önegesıne, tälım-täjıribe negızıne äkelıp saiady. Būl, äsırese ömır taǧylymy mol, eŋbekpen eseigen, bılım-ǧylym närımen susyndaǧan, qalyŋ köptıŋ alǧysyna bölengen önegelı jandar tabiǧatyna tän bolyp keledı. Osy retten kelgende, akademik Serık Qirabaevtyŋ adami älemınen, bılımi baǧyttarynan, ǧylymi Häm şyǧarmaşylyq mūrasynan aiqyn aŋǧarylatyn airyqşa qūbylystardyŋ bırı – Alaş ūrandy jūrtynyŋ bırtūtas mūraty men ruhaniiatyn, körkemdık älemın zertteu eŋbekterınıŋ asyl arnasy, basty arqauy etuı edı. Ol, äsırese orta jäne joǧary oqu oryndaryna arnalǧan oqulyqtarynda, bılımi-ǧylymi baǧyttardaǧy ırgelı ızdenısterınde, maŋyzdy maqala men zeiınde zertteulerınde keŋ kölemde körınıs beredı.
Taqyrypty keŋ türde aşyp, ızdenıs arnalaryn aluan salystyrularǧa qūryp, maŋyzdy baǧyttarǧa män berıp, bılımi-ǧylymi taldaular jürgızıp, asyl sözdıŋ janr jüiesıne, qaHarman bolmysyna, körkemdık qūpiiasyna erkın enıp, estetikalyq qūndylyqtar mäiegıne, mätın qūrylymyna, tıldık-stildık qūbylystarǧa zor maŋyz berıp, jıtı den qoiady. Baiypty baǧalau men taldaular jasaidy. Jazuşy eŋbegı men şyǧarmaşylyqqa erkın enedı.
Akademik Serık Qirabaevtyŋ ömır mūraty men ırgelı eŋbekterınıŋ tūtas tabiǧatynan – ūlttyq qūndylyqtar qainary, qazaq ruhaniiatynyŋ maŋyzdy mäselelerı aiqyn aŋǧarylady. Alaş mūraty men onyŋ qairatker-qalamgerlerınıŋ şyǧarmaşylyq mūrasy, keŋestık kezeŋ tūsyndaǧy söz önerın qarastyru, qazırgı ädebi üderıstıŋ tüiındı tūstaryn baiandau men baǧalau, tanu men taldau, saralau men salystyrularǧa arqau etıledı.
Onyŋ orta jäne joǧary mektepke arnalǧan oqulyqtar men oqu qūraldary, «Keŋes däuırındegı qazaq ädebietınıŋ» qysqaşa ocherkı, «Qazaq ädebietınıŋ tarihy» atty köptomdyqtyŋ jalpy redaksiiasyn basqaruy – ūlt pen ūrpaq aldyndaǧy adamdyq Häm azamattyqtyŋ, adaldyq pen jauapkerşılıktıŋ, ǧylym men ǧalymdyqtyŋ tabiǧi üilesımı, körkem de şynaiy ülgısı, bederlı belgılerınıŋ bırı. Sondai-aq, ūlttyq ädebiettanu men synnyŋ özektı mäselelerı, HH ǧasyrdaǧy qazaq ädebietınıŋ är kezeŋıne arnalǧan ädebi-ǧylymi zertteuler, mädeni mūra men ony oqytu jaiy, qazırgı aitystyŋ tarihy men taǧylymdy tūstary, bılım-ǧylym jüiesı, eldık-erlık sipattary t.s.s. keŋ kölemde aşyp, keşendı türde qarastyrady. Artyq-kem tūstaryna toqtalyp, onyŋ arǧy-bergı sipattaryn aiqyndap, özektı mäselelerın qazırgı kezeŋnıŋ talap-tılekterı tūrǧysynan baiypty baǧalaidy. Jaŋa baǧyttary men damu ürdısterın aiqyndaidy.
Akademik S.Qirabaev jas ūrpaqty keleşektı oqu-bılımge üiretu maqsatynda orta mektepke oqulyqtar da jazdy. Aitalyq, qazaq mektebı tarihynda fakultativtık kursqa qazaq ädebietı oqulyǧynyŋ alǧaşqy avtory, sondai-aq HH ǧasyr basyndaǧy qazaq ädebietı (B.Kenjebaevpen bırge) men qazırgı kezeŋ ädebietınen (M.Qarataev, T.Nūrtazinmen bırge) joǧary mektepke arnalǧan oqulyqtar jazuǧa qatysty. «Qazaq ädebietı jäne mektep», «Qazaq ädebietı oqulyǧyna metodikalyq nūsqau» (Q.Myrzalievpen bırge) atty eŋbekterı söz önerınıŋ oqytu mäselelerıne arnalyp, qazaq elınıŋ bırneşe buynyna ruhani qyzmet ettı
Akademik S.Qirabaev jas ūrpaqty keleşektı oqu-bılımge üiretu maqsatynda orta mektepke oqulyqtar da jazdy. Aitalyq, qazaq mektebı tarihynda fakultativtık kursqa qazaq ädebietı oqulyǧynyŋ alǧaşqy avtory, sondai-aq HH ǧasyr basyndaǧy qazaq ädebietı (B.Kenjebaevpen bırge) men qazırgı kezeŋ ädebietınen (M.Qarataev, T.Nūrtazinmen bırge) joǧary mektepke arnalǧan oqulyqtar jazuǧa qatysty. «Qazaq ädebietı jäne mektep», «Qazaq ädebietı oqulyǧyna metodikalyq nūsqau» (Q.Myrzalievpen bırge) atty eŋbekterı söz önerınıŋ oqytu mäselelerıne arnalyp, qazaq elınıŋ bırneşe buynyna ruhani qyzmet ettı.
Ūstaz-ǧalym S.Qirabaevtyŋ keŋestık jüie tūsyndaǧy ädebiettıŋ jai-küiın qarastyrǧan kıtaptarynyŋ bırı – «Keŋes däuırındegı qazaq ädebietı» dep atalady. Kıtaptyŋ basty erekşelıgı – keŋes kezeŋındegı qazaq ädebietınıŋ kökeikestı mäselelerı (adam qūqy, ūlttyq sipat, parasat pen saiasat, tıl tūǧyry, t.b.) aǧartuşylyq ideiamen, körkemdık ızdenıs, ırkılısterımen qatar körsetıledı. Zaman şyndyǧy, uaqyt ruhy qatar körınıs beredı. Jäne bır aŋǧarylar jait: kıtap mazmūny («Keŋestık qazaq ädebietı damuynyŋ alǧaşqy kezeŋı», «Otyzynşy jyldardaǧy qazaq ädebietı», «Soǧys kezındegı qazaq ädebietı», «Soǧystan keiıngı däuır ädebietı», «Jaŋǧyru kezındegı qazaq ädebietı», «Keŋestık qazaq ädebietınıŋ soŋǧy däuırı») keŋes kezeŋındegı qazaq ädebietın däuırleu mäselesındegı avtordyŋ közqaras jüiesın de aŋǧartary anyq. Oqu qūralynyŋ tūtas tabiǧatynan keŋestık kezeŋdegı qazaq ädebietınıŋ qoǧamdyq-saiasi, ädebi-tarihi negızderı ömır-uaqyt şyndyqtarymen özara säikestıkte söz etıledı. Osy kezeŋdegı ūlt tarihy, mädeni-ruhani qūndylyqtar artyq-kem sipattarymen bırge körsetıledı. Keŋestık jüie qysymynyŋ äser-yqpalynan el tarihy men ruhaniiatynan tys qalǧan – Alaş mūrasy, onyŋ tanymal tūlǧalary jaŋa uaqyt talaptary tūrǧysynan ädıl baǧalanyp, jıtı zerdelenedı.
Professor S.Qirabaev şyǧarmaşylyǧynda, äsırese «aqtaŋdaq älem» syrlary men ūlttyq-azattyq kürestı, halyqtyq mūrat-müddenı, derbestık-täuelsızdıktı aŋsaǧan – Alaş arystaryn ardaqtauǧa arnalǧan zertteu, eŋbekterı («Qazaqtyŋ tūŋǧyş revoliusioner-demokrattary», «Aqjoltai Aǧybai batyr – ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ qaharmany», «Abaitanudyŋ kezektı mındetterı» «Jeŋıster men qatelıkter sabaǧy» sekıldı maqalalar men «Jüsıpbek Aimauytov», «Ädebietımızdıŋ aqtaŋdaq betterı», «Ūlt täuelsızdıgı jäne ädebiet» t.b. eŋbekterı erekşe maŋyzǧa ie dep bılemız. Naqtyraq aitsaq, «Jazyqsyz jazaǧa ūşyrap, respublikada otyzynşy jyldary oryn alǧan zorlyq-zombylyqtyŋ» qūrbany bolǧan – A.Baitūrsynovtyŋ, M.Jūmabaevtyŋ, J.Aimauytūlynyŋ şyǧarmaşylyq mūralarynyŋ materialdaryn jinap, jüieleu ısıne azamat-ǧalym retınde de, ükımet komissiiasynyŋ müşesı ärı M.O. Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ direktory mındetın atqara jürıp, belsendı türde üles qosqandardyŋ bırı – akademik Serık Qirabaev bolatyn-dy.
Akademik S.Qirabaev elımız täuelsızdık alǧan qysqa merzım ışınde Alaştyŋ arys-azamattarynyŋ (Ş.Qūdaiberdiev, A.Baitūrsynov, M.Dulatov, M.Jūmabaev, J.Aimauytūly t.b.) esımı men eŋbekterınıŋ halqyna qaita oraluyna belsendı türde qatysty. Maqala-ızdenısterımen, arnaiy kıtaptarymen bılıktılık tanytty. Azamattyq-ǧalymdyq qyrlarymen köp ülester qosty. Eŋ negızgısı, Alaş mūrasy haqynda keŋ kölemdı ızdenıster jasap, zertteuler jazdy. Qazaq ziialylarynyŋ (Ş.Qūdaiberdiev, A.Baitūrsynov, J.Aimauytūly, M.Dulatov, M.Jūmabaiūly, M.Äuezov, S.Mūqanov, Ǧ.Müsırepov, Ǧ.Mūstafin t.b.) qoǧam men tarihtaǧy ornyn aiqyndap, ömırı men şyǧarmaşylyǧyn keŋınen söz ettı. Ūlt mūraty jolyndaǧy eren eŋbekterın, söz önerı aldyndaǧy jauapkerşılıgı men maqsat-mūrattaryn tap basyp körsettı. Täuelsızdık mūrattaryn, egemen eldıŋ aldyndaǧy asqaraly ıs-jūmystardy ūlt ziialylarynyŋ ömırı men qoǧamdyq qyzmetterımen jüielı bailanystyrdy. Kädelı ıs, ozat oi, tälımdı täjıribelerın qazırgı kezeŋde de keŋınen qoldanuǧa bolatynyn alǧa tartty.
Akademik S.Qirabaevtyŋ täuelsızdık jyldary jaryq körgen «Jüsıpbek Aimauytov», «Ädebietımızdıŋ aqtaŋdaq betterı», «Keŋes däuırındegı qazaq ädebietı», «Ūlt täuelsızdıgı jäne qazaq ädebietı», «Ömır taǧylymdary» atty kıtaptary bırneşe qyrymen nazar audaratynyn aitqan oryndy. Būdan basqa, ärine «Qazaq ädebietınıŋ tarihy» atty köptomdyqtyŋ (10 tom) jalpy redaksiiasyn basqardy. Keŋes ädebietınıŋ tarihy üş kezeŋge bölınıp (1917-1940; 1956; 1956-1990), jeke tomdy qūrady. «Qazaq körkem sözınıŋ şeberlerı», «HH ǧasyr ädebietındegı täuelsızdık ideiasynyŋ körkem şeşımı», «Qazırgı ädebiettegı jalpyadamdyq qūndylyqtar» atty ūjymdyq monografiialardy jazuǧa qatysty.
Akademik S.Qirabaevtyŋ Alaş ardaqtylaryn zerttep, tanu ısı – jazuşy J.Aimauytūlyna qatysty ızdenıs, eŋbekterımen tolyǧa, tereŋdei tüstı. Būl rette «Elı üşın küigen» – Jüsıpbek Aimauytūlynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn arnaiy qarastyryp, bes tomdyq eŋbekterın qūrastyryp, bastyru ısıne jetekşılık ettı. Jazuşy mūralarynyŋ bır tomdyǧyna alǧysöz jazdy. «Jüsıpbek Aimauytov» atty eŋbegı «Bılım» qoǧamynan, «Ana tılı» baspasynan jaryq kördı. Bızdıŋşe, bır taqyryp töŋıregındegı aluan ızdenıs, maqala-eŋbekter söz joq tabandylyq pen tūraqtylyqty, adaldyq pen ädıldık syndy sipattardy özek etuımen erekşelenedı. Būl baǧyt bılım-ǧylym jüiesınde är aluan ızdenısterge arqau etılıp, kandidattyq, doktorlyq dissertasiialar arqyly keŋ örıs aldy.
Aldymen aitarymyz, «Jüsıpbek Aimauytov» atty eŋbekte qalamgerdıŋ kezeŋı men qyzmetı, ömırı men şyǧarmaşylyǧy, ädebi üderıs arnalary alǧaş ret keŋ kölemde qarastyrylady.
Zertteu eŋbektıŋ mazmūn jüiesıne nazar audarsaq («Ömırınen derekter», «Alǧaşqy ızdenıster», «Realistık drama jolynda», «Ülken prozanyŋ tūŋǧyşy», «Aqbılek», «Künıkeidıŋ jazyǧy», «Jan-jaqty, talantty»), özara bailanysty, ortaq mūrattardy aŋǧarar edık.
Alaş alyptary arasynda ker zamanǧa kez bolyp, elı üşın küigen daŋqty tūlǧa, köpqyrly qalamger, segız qyrly, bır syrly daryn iesı J.Aimauytūly ūlt ruhaniiatyn, qazaq söz önerın är aluan janrdaǧy jauHar tuyndylarymen baiytyp, qymbat qazyna qosty. Jazuşy eŋbegı men şyǧarmaşylyq mūrasy taqyryptyq erekşelıgı, janrlyq jüiesı, körkemdık keŋıstıgı, estetikalyq qūndylyǧy, stildık qūbylystary, tıldık mümkındıkterı tūrǧysynan da qalyŋ köpşılıktıŋ qyzyǧuşylyǧyn tuǧyzyp, bılımi-ǧylymi arnalardy baiytyp, zertteu men zerdeleu ısınıŋ negızgı nysanyna ainalyp, basty baǧyttarynyŋ asyl arqauy boldy. Bastysy, köpqyrly qalamger J.Aimauytūlynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy qoǧamdyq Häm kezeŋdık körınıstermen sabaqtastyqta saralanyp, Alaşşyl jürek ielerı – A.Baitūrsynov, M.Dulatov, M.Jūmabaev, Q.Kemeŋgerov, S.Säduaqasov t.b. ädebi-ruhani baǧyttarymen özara bailanystyrylyp, azattyq-teŋdık jolyndaǧy äreket-qimyldary körsetılıp, ūlt pen ūrpaqqa qatysty ortaq mūrattary, basty belgı, ūstanymdary aiqyndalady.
Akademik S.Qirabaev bastysy, bılım-ǧylym jüiesıne, oqu-aǧartu ısıne, mädeni-ruhani Häm tärbie baǧytynda eren eŋbek ettı. Qoǧamdyq-gumanitarlyq baǧyttaǧy eŋbekterı de jūrt jadynda. Qazaq ädebietı tarihynyŋ barlyq salasynda ırgelı ızdenıster jasap, jüielı de jemıstı, önımdı eŋbek ettı. Alaş mūrasyna, ondaǧy söz önerınıŋ basty tūlǧalarynyŋ şyǧarmaşylyq eŋbekterıne erkın endı. Keŋes däuırındegı el ädebietınıŋ bel-belesterın, damu ürdısterın de jıtı tanyp, baiypty zerdeledı. Täuelsızdık kezeŋınde jaryq körgen – «Ädebietımızdıŋ aqtaŋdaq betterı» (1995), «Ūlt täuelsızdıgı jäne ädebiet» (2001), «Täuelsızdık ruhymen» (2002), «Tarih jäne ädebiet» (2007) t.t. bırqatar eŋbekterınde jaŋa uaqyttyŋ baǧyty men bederı, ruhy anyq aŋǧarylady. «Ädebiettı qaita oqu» eŋbegınde (2010) körkem ädebiet mänı men onyŋ mäŋgılık sipatyn, mädeni-ruhani äserın keŋ türde aiqyndady.
Akademik S.Qirabaevtyŋ bılım baǧyttary men ǧylym qaǧidattary haqyndaǧy aityp-jazǧan sözderı men eŋbekterı de jeke kıtaptary men köptomdyqtarynda keŋ kölemde oryn alǧany anyq. Ūstazdary men zamandastary Häm şäkırtterı turaly estelık pen maqalalarynda, sūhbattarynda da jan-jaqty körınıs tauyp, mändı de jüielı jetkızıldı.
«Ǧylym turaly» zaŋdy talqylaǧan alqaly jiyndaǧy sözı menıŋ esımde qalyp qoiypty. Akademik bastapqy tūstan-aq qazırgı ǧylymnyŋ jaǧdaiyn keŋ kölemde söz ettı. Q.Sätbaev qūrǧan Akademiianyŋ odaq kölemındegı jaŋalyq-jetıstıkterın, oryn-ülesın de tılge tiek etken-dı. Tiıstı tūsta, arǧy-bergı ǧylym jolyna, damu ürdısterıne de toqtalyp, «…ǧylym jaǧdaiyna janymyz auyratyny ras» degendı ekpın tüsırıp aitqan-dy. «Ǧylym turaly» zaŋnyŋ joba-mazmūnymen tanystyǧyn aityp: «…Negızgı baǧyttary men qaǧidalaryna qarsylyǧym joq» degendı alǧa tartyp, bügıngı künnıŋ basty Häm bırqatar maŋyzdy mäselelerın ortaǧa salyp, keŋınen toqtalady.
Osy oraida, ädebiettanuşy ärı ǧylym salasyndaǧy köp şäkırtterınıŋ bırı retınde bırneşe basym baǧyttary baryn atap aitar edım.
Aŋǧarǧanym:
– ömırı önegeden, ūlaǧattan, taǧylymnan tūrady. Aqyl-parasatqa jügınedı. Ūstazdaryna adal, tūstastarymen teŋ. Ar-imany – ölşem. Dästür, dınge berık. Baǧyty aiqyn, ūstanymy berık, dünietanymy tereŋ.
Baiqaǧanym:
– filologiialyq baǧyty aiqyn. Ūstazdyq qyzmetı jarqyn. El ädebietın, tarihy men synyn keŋ türde zerttep, zerdeleidı. Alaş alyptaryn ardaqtaidy. Jazuşy eŋbegı men şyǧarmaşylyq üderıske erkın enedı. Közqaras mūraty men qoltaŋba mänerı aiqyn. Joly aşyq ta keŋ edı.
Köz jetkenı:
– ädebi älemı mändı, ǧylymi mūrasy närlı. Ūstazdyq ūlaǧaty arnaly. Ömırı örnektı, önegesı örıstı. Oi-söz jüiesı mändı, täjıribesı tälımdı.
Tūǧyry:
– el mūratynyŋ qazynaly biıgıne köterıldı. Ūlt ruhaniiatynyŋ tamyrşysyna ainaldy. Qazaq ädebiettanu älemınıŋ korifeiı atandy…
Būl – baitaq älem,
qazynaly biık!
Būl – ǧalamat qūbylys,
örnektı ūlaǧat!
Būl – bederlı beles,
bütın bolmys!
Asyly, akademik S.Qirabaevtyŋ ädebi Häm ǧylymi mūrasy, ūstazdyq joly osy talap pen talǧamǧa sai keledı. Öitkenı, ol – el ädebietınıŋ qamqory Häm ūlt ruhaniiatynyŋ tamyrşysy! Ūlt ädebietınıŋ baǧyt-baǧdary men damu ürdısterın jıtı baqylady. Basty barometrı boldy. Bılım-ǧylym jüiesın, ūlttyq ädebiettanu men syn salasyn da zerttep-zerdeledı. Alaş mūrasyna adaldyq tanytty. Onyŋ qairatker-qalamgerlerı haqynda eŋbekter jazyp, zertteu nysany ettı. El müddesı men ūlt ruhaniiaty – basty ūstanymyna ainaldy. Azat eldıŋ bılım-ǧylym ısıne sübelı üles qosty.
Qazynaly biıktıŋ keŋ arnasy, örnektı örısı osyǧan kelıp saiady.
Raqymjan TŪRYSBEK,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor
SERAǦAM…
Ai da adasyp
jatqanda
Kün de adasyp,
Abyz edı köŋılı nūrǧa ǧaşyq.
…Asyl köşıp barady
aspan jaqqa
Ǧasyr ketıp barady
qyrdan asyp.
Būiyrtpaidy jaratqan
jasyqqa baq,
Qarşadaidan erteŋge
asyq talap.
Sanamyzǧa qūiǧanyŋ san jaŋalyq
Syrsandyǧyn Säkennıŋ aşyp
qarap.
Jarq etkende jasynyŋ
jarqyldaǧan,
Tūma ızdeumen öttıŋız
är tūnbadan.
Ǧasyr bolyp,
söileseŋ Qasym bolyp,
«…Dombyraŋda bır küi bar
tartylmaǧan»
Jaz kördıŋız ǧūmyrda,
Kördıŋız küz,
Şegendelgen şemenge
şerlı künbız.
…Qaraötkelge qazanda
aǧyp tüstı
Alyptar şoǧyrynan soŋǧy
jūldyz.
Jarqyraǧan sanada samalasy,
Köne menen jaŋanyŋ belaǧaşy.
…Keruennıŋ basynan sen de
kettıŋ,
Esı bütın qazaqtyŋ SERAǦASY!
Ǧalym JAILYBAI
