Biyl 20 nauryzda Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ el bilıgın qolyna alǧanyna tört jyl toldy. Tarihtyŋ taspasyna qaşalyp qalǧan osy jyldarda eldegı saiasatqa senımmen qaraǧandar da, küdıkke kömılgender de bolǧany anyq. Alaida Memleket basşysy özınıŋ taŋdaǧan tura jolynan taimady, eldıŋ eŋsesın tıktep qana qoimai, kemel keleşektıŋ keŋıstıgıne alyp şyqty. Būl jüielı de maŋyzdy reformalardyŋ keŋıstıgı edı. Ädılettı Qazaqstandy qūru jolyndaǧy osy reformalarǧa taldau jasaiyq.
Qaŋtar qasıretı men sabaǧy: Saiasi tūraqtylyqqa negız qandai?
Qaŋtar qasıretı Prezident Q-J.Toqaev bilık qūrǧan kezeŋdegı eŋ ülken synaq boldy. Eldıŋ bırneşe qalasyndaǧy jappai būzaqylyqtar, memlekettık nysandardy basyp alu, ondaǧan adamnyŋ ömırmen qoştasuy men jüzdegen adamnyŋ jaralanuy, qoǧamdaǧy beibereketsızdık – osynyŋ bärı el basşysynan jedel, qataŋ jäne jaŋylmaityn şeşım qabyldauyn talap ettı. Saiyp kelgende, Qasym-Jomart Toqaev jeke basyna töngen qauıpke qaramastan, öz Otanyn da, senım bıldırgen el-jūrtyn da qorǧap, syn saǧatta sybailasyp joǧary bilıktı küşpen basyp almaq bolǧan aram niettılerge eşqandai da mümkındık bermei, jeŋıp şyqty.
Keiınırek Parlamentte söilegen sözınde Memleket basşysy Qaŋtar qasıretınıŋ sebep-saldary tereŋ zertteudı qajet etetının, būǧan deiın el saiasatynda jıberılgen qatelıkterge taldau jasalatynyn mälımdedı. «Qaŋtardaǧy Almatynyŋ jäne elımızdıŋ basqa qalalarynyŋ qasıretı körsetkendei, zaŋsyzdyqtyŋ beleŋ aluy, jügensızdık, anarhiia adam qūqyqtarynyŋ būzyluyna äkeledı. Aldaǧy uaqytta mūndaiǧa jol bermeimız» dep qadap aitty. Prezident memleket teraktılerdıŋ bolatynyn «jıberıp» alǧanynyŋ negızgı sebebı basynan aiaǧyna deiın qarulanǧan banditterdıŋ ıs-qimylynyŋ, basşylyǧynyŋ, äskeri daiyndyǧynyŋ jäne asqan qatygezdıgınıŋ naqty ıs-jospary aldyn ala jasalǧanyn aitty. Al Qaŋtar qasıretınen 1 ai uaqyt ötkende, Q-J.Toqaev Reseige ekı kündık resmi saparǧa attandy. Būl joly elımızdegı bilık tranzitı tolyq aiaqtalyp, bilık Prezidenttıŋ qolyna ötken edı.
Jaŋaruǧa bet alǧan qoǧam
Qaŋtardaǧy qatelıkter bızdıŋ qoǧamda şynaiy ädılettılıktıŋ ornamaǧanyn aşyq körsettı. Qoǧamdaǧy äleumettık şielenısterdıŋ negızgı sebebı qarapaiym halyqtyŋ kündelıktı tūrmysynyŋ naşarlauy, tabysynyŋ jūmyryna jūq bolmauy ekenın tamyrşydai tap basyp, anyqtady.
Q-J.Toqaev az ǧana elitalyq, oligarhiialyq toptar yqpalynyŋ artuy jäne halyqtyŋ basym bölıgınıŋ tabysynyŋ azaiuy ūlttyq qauıpsızdıkke ülken qater töndırgenın, būl qoǧamnyŋ ekonomikalyq, äleumettık, sodan keiın saiasi bölınuıne äkep soqtyruy mümkın ekenın dälme-däl boljady. «Ūlttyq tabystyŋ ädıl bölınuı boiynşa teŋgerımsızdık pen problemanyŋ bar ekenı aidan anyq. Halyqaralyq sarapşylar (KPMG, 2019 jyl) Qazaqstan bailyǧynyŋ jartysy 162 adamnyŋ ǧana qolynda ekenın rastap otyr. Osy rette halyqtyŋ jartysynyŋ ailyq tabysy 50 myŋ teŋgeden aspaidy. Būl – jylyna 1300 dollardan säl ǧana asady degen söz. Mūndai aqşamen ömır süru mümkın emes. Jaǧdaidy dereu özgertu kerek» dep mälımdedı Prezident otandyq biznes ökılderımen kezdesude.
Qasym-Jomart Toqaev biznes-qauymdastyqty osydan sabaq alyp, Jaŋa Qazaqstannyŋ negızı boluǧa tiıstı jaŋa ekonomikalyq saiasatty qalyptastyru üşın bırlesıp jūmys ısteuge şaqyrdy. Memleket basşysy käsıpkerlerdı patriotizm men äleumettık jauapkerşılıktıŋ ülgısın körsetuge, kapital, täjıribe, basqaruşylar toby men naryqty däl paiymdau siiaqty resurstardy ekonomikany qaita qūruǧa jūmsauǧa şaqyrdy. «Bügıngı söz bolyp otyrǧan reforma «tartyp aludy jäne qaita böludı» közdemeitının taǧy da qaitalap aitamyn. Būl aqymaqtyq jäne jauapsyzdyq bolar edı. Mındet – sızderdı, ūlttyq burjuaziiany elımızdıŋ äleumettık-ekonomikalyq modelın transformasiialau üderısıne belsene atsalysuǧa tartu. Öndırıske investisiia salu, sapaly jūmys oryndaryn aşu jäne eksporttyq äleuettı arttyru baǧytyndaǧy igı ısterge jauap retınde memleket jeke menşıktı qorǧau boiynşa kepıldıktı arttyruǧa, tūraqtylyq pen memlekettık retteudıŋ boljamdylyǧyn qamtamasyz etuge, bäsekelestıktı äkımşılık resurstardyŋ aralasuynan, jemqorlyq pen favoritizmnen qorǧauǧa daiyn» dedı sol jiynda Prezident.
Saiyp kelgende, Q-J.Toqaev memlekettı jaŋartu qarqynyn bäseŋdetken joq, kerısınşe, reformalardyŋ jalǧasatynyn jariialady. Ötken jyly 16 nauryzda Qazaqstan halqyna Joldauyn arnap, superprezidenttık basqaru modelınen bas tartatynyn aşyq aitty. «Bız qasırettı qaŋtardan mynadai maŋyzdy sabaq aldyq: memlekettegı eŋ joǧary lauazymdy tūlǧanyŋ qolynda barlyq ökılettıktıŋ şoǧyrlanuy oǧan jaqyn tūlǧalar men qarjylyq-oligarhiialyq toptardyŋ yqpalyn orynsyz küşeitedı. Sosyn olar memlekettı jeke menşıgı siiaqty köre bastaidy. Qai elde bolsa da, tamyr-tanystyq kadr ırıkteu ısın būrmalap, sybailas jemqorlyqtyŋ tamyr jaiuyna äkep soqtyrady. Tamyr-tanystyq pen ruşyldyq qūrdymǧa bastaitynyn naqty ūǧynu qajet. Mūndai qarym-qatynas şaǧyn ǧana toptyŋ şalqyp ömır süruıne jol aşady. Al özgelerdı ömırınıŋ eşqandai bolaşaǧy joq ekenıne bırjola moiynsūnyp, tek ölmestıŋ künın köru üşın arpalysuǧa mäjbürleidı. Barlyq azamattarǧa bırdei mümkındık berıletınıne Memleket basşysy myzǧymas kepıl boluǧa tiıs» dedı Prezident. Ol ökılettı bilık tarmaǧy qaita qūrylatynyn, partiialardy tırkeu resımı jeŋıldeitının, elımız aralas sailau jüiesıne köşetının jetkızdı. Osy Joldauynda Prezident jaŋa oblystardyŋ qūrylatynyn da jariia ettı.
Referendum men sailau: Ümıt pen senım jeŋıske jeteledı
5 mausymda elımızde respublikalyq referendum öttı. Sonyŋ nätijesınde Ata zaŋymyzdaǧy ölım jazasy tüpkılıktı şegerıldı. Prezident bırqatar ökıletın Parlamentke berdı. Konstitusiialyq sot qūrylyp, ıske kırıstı. Prezidenttıŋ tuystaryna memlekettık qyzmette joǧary lauazymdardy ielenuge tyiym salyndy. Konstitusiiaǧa «jer men tabiǧat bailyǧynyŋ qojaiyny – halyq» degen norma engızıldı. Ata zaŋǧa engızılgen osyndai tüzetulerdı qazaqstandyqtardyŋ 70 paiyzdan astamy jaqtap, dauys berdı. Ile-şala halyqqa ündeu joldaǧan Q-J.Toqaev Konstitusiiaǧa engızılgen tüzetuler auqymdy reformalardyŋ basy ekenın atap aitty. Al qyrküiektegı Joldauynda Memleket basşysy Qaŋtar qasıretıne qatysuşylarǧa raqymşylyq jariialady. Sondai-aq, aldaǧy uaqytta Prezident jäne Parlament sailauy ötetının mälımdedı. Memlekettık saiasattyŋ negızgı maqsaty Ädılettı Qazaqstandy qūru ekenın taǧy qaitalap aitty.
Auqymdy reformalardy jüzege asyru üşın Q-J.Toqaev halyqtyŋ özıne degen senımın synap, merzımınen būryn Prezident sailauyn ötkızdı. 2022 jyldyŋ 20 qaraşasy elımızdıŋ saiasi ömırınıŋ tarihyna aituly oqiǧa bolyp jazyldy. Sailau dodasyna «Ädılettı Qazaqstan: ärkım üşın jäne ärqaisymyz üşın. Qazır jäne ärqaşan» degen öz qolymen jazǧan baǧdarlamasymen tüstı.
«Ädılettılık ideiasy bızdıŋ memlekettık saiasatymyzdaǧy negızgı tūǧyrymyz bolady. Sondyqtan bız «adam memleket üşın emes, memleket adam üşın» degen formulamen ömır süremız. Jaŋa ädılettı Qazaqstandy qūru üşın bız jaŋa memlekettık saiasatqa köşemız» dedı Prezident. 20 qaraşadaǧy sailauda Qasym-Jomart Toqaev qazaqstandyqtardyŋ 81,31 paiyz dauysyn ielenıp, aiqyn basymdyqpen jeŋıske jettı. Sailauǧa qatysuşylardyŋ keluı 69,44 paiyzdy qūrady. «Osy sailauda jūrtymyz maǧan zor senım bıldırdı. Şyn mänınde, el senımın eş närsemen ölşeu mümkın emes. Halyqtyŋ senımı – eŋ qūndy närse. Sailau nätijesın halqymyzdyŋ saiasi baǧdaryma – baǧasy, aldaǧy josparyma batasy dep qabyldaimyn. Halqynyŋ qoldauyna ie bolyp, el tızgının ūstau – eŋ biık märtebe ärı orasan zor jauapkerşılık. Aldaǧy 7 jyldy bügıngı buynnyŋ jäne keleşek ūrpaqtyŋ aldyndaǧy boryşymdy öteuge berılgen bıregei mümkındık dep bılemın. Qazaqta «amanat» degen asyl ūǧym bar. Halqymnyŋ senımı – maǧan amanat. Osy amanatqa adal bolu – men üşın qasiettı paryz. El ümıtın aqtap, Qazaqstandy örkendegen, baquatty memleketke ainaldyru üşın qolymnan kelgennıŋ bärın jasaimyn» dep ant berdı Prezident ūlyqtau räsımınde.
Biyl 19 nauryzda aralas jüiede ötken Mäjılıs jäne mäslihattar sailauy Q-J.Toqaev reformalarynyŋ naqty jüzege asyrylyp jatqanyn älemge paş ettı. Ortalyq sailau komissiiasy Mäjılıske sailauǧa qatysuǧa ūsynylǧan barlyq 7 saiasi partiianyŋ ümıtkerlerın tırkedı. Alty partiia Mäjılısten oryn aldy.
Rasynda da, referendumnan keiın Konstitusiianyŋ jaŋa talaptaryna säikes bilık tarmaqtaryn tügeldei jaŋartu bastaldy. «Halyqtyŋ da köpten kütkenı osy edı. Konstitusiialyq özgerısterge säikes, Prezident sailauy, Senat, Mäjılıs jäne mäslihattar sailauy öttı. Referendumdy qosqanda, bır jylǧa juyq uaqyttyŋ ışınde öte maŋyzdy 5 saiasi nauqan ötkızıldı. Onyŋ bärı asa kürdelı kezeŋge tūspa-tūs keldı. Qanşalyqty kürdelı bolsa da, bız elımız üşın öte qajet joldy qysqa merzım ışınde jürıp öttık. Qazaqstannyŋ jaŋaryp, jaŋǧyra bastaǧanyna jūrttyŋ közı jettı» dep mälımdedı Q-J.Toqaev VIII sailanǧan Parlamenttıŋ bırınşı sessiiasynyŋ aşyluynda söilegen sözınde.
Ūly özgerıster jyly: Saiasi reformalar jalǧasy
Ötken jyl Memleket basşysy üşın de, qazaq halqy üşın de ūly özgerısterdıŋ jyly bolǧany ras. Qaŋtar qasıretınen bastau alǧan jyl memlekettılıgımız ben täuelsızdıgımızge qauıp töndırgenın dünie jüzı tügel kördı. Alaida Qasym-Jomart Toqaevtyŋ baiypty, saliqaly jäne pragmatikalyq saiasatynyŋ arqasynda elımızdıŋ tūtastyǧy men qauıpsızdıgı saqtalyp qaldy. Köşbasşylyq qabıletı öz aldyna, Prezident, eŋ bastysy, özınıŋ tuǧan ūltyn, elın şeksız süietının ısımen däleldep berdı. El basyna qater töngen almaǧaiyp kezeŋde ışkı resurs pen syrtqy küşterdı özara üilesımdılıkpen bırıktırıp, jan-jaqty oilastyrylǧan qadam jasau asa maŋyzdy edı. Mūndaida tūlǧalyq qabıletı tolysqan, diplomattyq jäne mämılegerlık qasietı bar basşy ǧana dūrys şeşım qabyldaitynyn közımızben kördık. Qasym-Jomart Kemelūly jaŋaşa oilaityn saiasatker ekenın, kez kelgen saiasi daǧdarystan şyǧatyn joldy däl taba bıletın krizis-menedjer ekenın körsettı.
2022 jyly bastalǧan memlekettık-saiasi qaita qūru jospary biyl Mäjılıs jäne mäslihattar sailauymen aiaqtaldy. Būl qadamdar saiasi jüiedegı oiyndardyŋ jaŋa erejelermen jürgızıletının meŋzedı. Reformator Prezident Qazaqstannyŋ jaŋa saiasi modelınıŋ avtory jäne jüzege asyruşysy retınde tanyldy. Bilık pen būqarany jaqyndastyryp, arasyna senım men jauapkerşılık köpırın ornatqan el basşysy, älbette, halyqtyŋ qoldauyna süienıp otyr. Soŋǧy jyldardaǧy sailau nauqandarynda halyqtyŋ yqylasyna bölenıp qana qoimai, ädılettı jäne maŋyzdy reformalar jürgızuge senımın alǧanynyŋ özı – zor jetıstık. Būl baǧyttaǧy Q-J.Toqaevtyŋ ūstanymy – tūraqtylyq pen baiyptylyq.
Şyndyǧyn aitar bolsaq, Q-J.Toqaev tiımdı de tabysty saiasatkerge ainalǧan tūlǧa desek qatelespeimız. Işkı jäne syrtqy saiasatta ädıldık pen ūstamdylyq tızgının teŋ ūstaidy. Bır jaǧynan, ūlttyq müddemızdı qorǧaudy, ūlttyq qūndylyǧymyzdy ūlyqtaudy ünemı alǧa tartady, ekınşı jaǧynan, alpauyt körşılermen ǧana emes, özge eldermen de dostyq, yntymaqtastyq qatynastardy barynşa keŋeituge ūmtylady. Zamanaui tehnologiialardy igergenı men bırneşe şetel tılın meŋgergenı – būl ıstegı basty jetıstıgı. Känıgı diplomattyǧy men bılım-bılıgı Prezidentke halyqaralyq saiasatta ornyqty, saliqaly strategiia, ädıs-aila ūstanuǧa kömektesedı. Ön boiyndaǧy jaŋa zamannyŋ, jaŋa buynnyŋ ökılıne tän qasietterı elımız üşın tabysty joldy jaŋylmai taŋdauǧa, myŋ qūbylatyn saiasi älemde körşılermen de, basqalarmen de dūrys, oŋ qarym-qatynas jasauǧa, sol arqyly örkeniettı elderdıŋ köşıne qosyluǧa mümkındık bererı sözsız. Laiym solai bolǧai!
