Älemnıŋ 72 elın aralaǧan elordalyq saiahatşy, bloger Iаkov Fedorovtyŋ jihankezdıgı 2011 jyly äuelı Qazaqstan qalalaryn aralaudan bastalǧan. Blogerlıkke de sol jyly kırıstı. Tuǧan jerınıŋ oi men qyryn tegıs aralap, öz Otanynyŋ eŋ körnekı jerlerı turaly blog jürgızdı. Osylaişa öz elın jete tanytu arqyly qazaqstandyqtardy bırıktıru degen ūly missiiany aldyna qoidy. Keiın dostarymen bırge özı siiaqty el azamattaryna qazaq tılın üiretudıŋ oŋtaily jolyn ūsynu üşın «Menıŋ elım – menıŋ tılım» qozǧalysyn qūrdy.
12 jyldyq saiahatşylyq ömırınde ol planetamyzdyŋ eŋ tanymal oryndarynan bastap eşkım estımegen eŋ bır quys-quysyndaǧy şalǧai jerlerıne deiın aralaǧan. Endı qazır älemnıŋ qai nüktesıne barsa da travel-blogerdı bärı tanyp, äsırese qazaqstandyq jerlesterı qazaqy qonaqjailylyqpen qūrmettep qarsy alyp jatady. Sondyqtan Iаkov aldyŋnan qūşaq jaia qarsy alatyn jerlesterıŋ bar jer betındegı kez kelgen qala ystyq, jaily, būrynnan tanys mekenge ainalady dep sanaidy.
– Mäselen, Los-Andjeleske kelgenımdı äleumettık jelıdegı suretterım arqyly körıp, bılgen boida sonda bırı oquda, bırı ıssaparda jürgen nemese sol qalada tūratyn jerlester maǧan bırden habarlasady. Kez kelgen qala sondaǧy adamdardyŋ peiılı arqyly tartymdy bola tüsedı. Sol tartymdylyq «özımızdıkılerdı» körgen bette artyp, jat qalany tosyrqau, belgısızdık joǧalady. Qai jerge barsam da qazaqstandyqtardy tauyp alamyn. Tıptı Afrikada – Ruandada, Keniiada da jerlesterımız bar. Olar maǧan jol körsetıp, eŋ körnekı oryndardy aralatqyzady, – deidı bloger-saiahatşy.
Şetelmen salystyrǧan jön be?
Bızde qit etse boldy kez kelgen problemany şeteldegı ömır süru deŋgeiımen salystyratyndar köp. Al şyndyǧynda kez kelgen eldıŋ öz kemşılıkterı men artyqşylyqtary bar. Bır elge turist bolyp barǧanda, sol eldıŋ eŋ keremet jerlerın ǧana köresıŋ, al köleŋkelı jaqtaryna barmaisyŋ. Sondyqtan özgelermen salystyra otyryp, öz elıŋdı tömen sanau dūrys emes. Osyndai pıkırdegı Iаkov saiahatşy barǧan elı men Qazaqstannyŋ aiyrmaşylyǧyn emes, köbıne ūqsastyqtaryn köp aityp, nasihattaidy. Sebebı ūqsastyqtar adamdardy bırıktıredı.
– Bız bırde jabaiy Efiopiia taipalarynyŋ arasynda boldyq. Olarmen audarmaşy arqyly söilestık. Olardyŋ bırı maǧan: «Sız bızderdı jabaiy, örkenietten jūrdai dep sanaisyzdar ǧoi. Mysaly, menıŋ ūlym üilenu üşın ögızderdıŋ arqasynda şalqalai jalaŋaş jatyp, üş ret jügırıp şyǧuy kerek, sonyŋ özı bızdı jabaiy deuge jetkılıktı. Alaida bızdıŋ maqsatymyz – bolaşaq ūrpaǧymyzǧa ata-babadan kele jatqan öz jolymyz ben dästürımızdı üiretıp ketu» dedı. Olar qatal dästürımen balalaryn qatal ömırge daiyndaidy. Afrikanyŋ Ruanda degen elıne ūşyp kelgende koronaviruspen auyryp qalyp, karantinge jabyldym. Būl eldı qazır afrikalyq Singapur dep ataidy. Şveisariiadan da taza, tūmsa tabiǧatynyŋ sūlulyǧy būzylmaǧan el. Jergılıktı tūrǧyndar özın ǧana emes, ainalasyndaǧylardy da oilap tūrady. Ortalyq bazardyŋ maŋynan bırde-bır qoqys tappaiyz. Mınsız tazalyq saqtalǧan, alaida qalada bırde-bır qoqys jäşıgı joq, – deidı ol.
Qazaq tılın ortaq tılge ainaldyru
Iаkov qazaq tılın üirenude qoldanystaǧy ädısterdıŋ tiımsızdıgın tüsınedı. Sebebı ol ädısterde orys tıldıler tıl üirenu barysynda kezıgetın maŋyzdy mäseleler qarastyrylmaidy. Söitıp ol özı siiaqty memlekettık tıldı üirengısı keletınder üşın «Menıŋ elım – menıŋ tılım» qozǧalysyn qūrady.
– Auylǧa bırneşe ai baryp tūrsaŋ, qazaqşa tez üirenıp ketesıŋ degen stereotip bar. Alaida būl sonşalyqty dūrys tūjyrym emes. Qazaq tılın jetık bıletınderden tıldı qalai meŋgeruge bolatynyn sūrasaŋ, olar tıldı tüisıkpen üirenuge bolady deidı. Alaida men qazaq tıldı ortada öspegendıkten, olai üirene almaimyn. Sondyqtan maǧan tıldıŋ logikasyn tüsındırgen jön, – deidı Iаkov. Osylaişa özı siiaqtylarmen bırge qazaq tılın keŋınen nasihattauǧa köşken ol tıldı tez üirenu joldaryn da zerttedı. Qazaq tıldı ortaǧa aralasyp, qazaqşa söileuge talpyndy.
– Men qazaqşa üirene bastaǧanda ǧalamtorda qazırgıdei türlı qaptaǧan kurstar, ädıster bolǧan joq. Kışkentai balalar basynda tyŋdap, sosyn söilei bastaidy ǧoi. Men de solai köp tyŋdai berdım. Söitıp sözdık qorym tolyǧa bastady. Dostarym da talpynysymdy baiqap, köp kömektestı. Qazaqşa gazetterdı jiı oqyp, termindermen tanys bolǧanmen, kündelıktı ömırde qoldanylatyn qarapaiym sözderdı bılmeidı ekenmın. Qazaq tılınıŋ özındık erekşelıkterı bar. Mäselen, orys tılınıŋ grammatikasyn bılmei-aq qasyŋdaǧy adamǧa oiyŋdy jetkızuge bolady. Al qazaq tılınde būl jaǧy qiyndau, grammatika negızderın bıluıŋ kerek. Aldymen dosym, filolog, oqytuşy, qazaq tılın jetık bılıp alǧan Vladislav Ten ekeumız beinekurstar jazdyq. Qazaq tılıne degen sūranystyŋ artqanyn baiqadyq. Tıldı qoǧamdy bırıktıretın faktor retınde qalyptastyrudy közdedık, – deidı tıl janaşyry.
Jaqynda olar «Jastar ruhy» jastar qanatymen bırge Astanada «Söile!» dep atalatyn qazaq tılınde söileu klubyn aşty, artynan sondai klubtardy Qazaqstannyŋ 12 qalasynda aşyp, qazaq tılın üirengısı keletınderge tegın qyzmet körsetude. Klub jūmysy volonterler qyzmetı arqyly jürgızıledı. Tıldı jetık bıletın barlyq erıktıler şaqyrylady, klubta olar oqytuşylyqqa daiyndalady. Mūnda qazaqşa söileuden qysylatyndardy külkıge ainaldyrmai, kerısınşe, qatty qoldau körsetıledı.
– Mäselen, Amerika Ştattaryna barsaŋyz, ärbır besınşı adam sızdıŋ aǧylşynşaŋyzda aksent qatty baiqalyp tūrsa da, sızdı maqtap, kökke köteredı. Talpynysyŋyzdy qoldaidy. Bızdıŋ klubtyŋ da maqsaty sol, tıl bıluge tyrysqandarǧa barynşa qoldau körsetu. Qazır klubtarymyzda tıl üirengısı keletın jastar da, zeinetkerler de köbeiıp keledı. Jastarǧa tıl üirenu oŋai, al ömır boiy özge tılde söilep kelgen eresekter jaǧyna tıl syndyru qiyndau tiedı. Astanadaǧy klubty 17 jastaǧy student qyz jürgızedı. Jas ta bolsa myqty filologtardan bılımı kem emes. Klubtarǧa 16 jastan joǧary barlyq azamat kele alady. Bükıl qalalardaǧy toptarymyz qazaq teatrlaryna barady. Teatrǧa baru arqyly da tıldıŋ qūnaryn sanaǧa sıŋıre beresıŋ, äsırese qazaq tılı siiaqty eŋ bai tıldı solai üirenuge bolady. Osylaişa bız qazaq tılın üiretudıŋ ainalasynda özge de qūndylyqtarymyzdy därıptep jürmız, – deidı Iаkov Fedorov.
Halyqaralyq turizm etnikalyq erekşelıkterge qarai qūrylady. Şeteldıkter Qazaqstanǧa zäulım ǧimarattardy köru üşın emes, bırınşı kezekte ūlttyq öner men mädenietımızdı qyzyqtap, tamaşalau üşın keledı. Sondyqtan bloger-saiahatşy Qazaqstanǧa kelgen ärbır turist osy eldıŋ tılı men dästürın qūrmettep, syilap tūratyndai jaǧdai jasauymyz kerek dep sanaidy. Ol üşın Qazaqstanda tūratyn ärbır azamat memlekettık tıldı meŋgerıp, tuǧan jerınıŋ qadırıne aldymen özı jetuı tiıs.
Nailia ABDUHALİKOVA
