Qypşaq mämlük sūltandary bilık qūrǧan zamanda (1250-1382) Egipet pen Siriiada ataqty şeihter, zıkır salu joldary qalyptasqan sopylyq mektepter bar edı. Sopylyq Mekke menen Mädina, Baǧdat, Kair jäne qazırgı Türkiia jerınen şyqqan joldar toǧysatyn torapta ornalasqan Siriia jerınde erekşe damydy.
Mysyrda da sopylyq bırlestıkterı erkın ömır sürdı. Kair törındegı qamaldan alys emes jerde Ämır Şeih keşenı ornalasqan. Keşen ekı meşıt, medrese jäne ülken sopylyq hanaqadan (qonaqüi) tūrady.
Ämır Şeih keşenı ortaǧasyrlyq Kairdegı sopylyq ǧibadathanalardyŋ qandai bolǧandyǧyn körsetetın ǧimarat bolyp tabylady. Būl keşen 1355 jyly qypşaq sūltany Hasannyŋ bilıgı kezınde salynǧan. Būl mämlük qūrylys ısınıŋ güldenu kezeŋı edı. Sūltan kesenesı siiaqty alyp ǧimarattar keiın tūrǧyzylady.
Osylar Mysyrda jäne bükıl mämlük ielıkterınde sopylyqtyŋ erkın damyp qana qoimai, bileuşıler tarapynan tolyq qoldauǧa ie bolǧandyǧyn körsetedı.
İslamdyq közqarasqa säikes, sopylyq – mäzhab emes, bıraq dınnıŋ üş tıregınıŋ bırı (islam, iman, ihsan). Fiqh islam şariǧaty ılımderımen, aqidat imanmen bailanysty bolǧandai sopylyq ihsan märtebesıne jetumen bailanysty. İhsan – qūdai süier qylyq, ıs-äreket, sopylyq tüsınıgınde eŋ joǧarǧy qūlşylyq maqamy. Allany körmeseŋ de körıp tūrǧandai qūlşylyq etu. Būl maqamda sopy jaratuşynyŋ esımderı men sipattaryn köz aldynda elestetıp, tereŋ oiǧa batyp, oǧan bar yntasymen berılu arqyly ruhani şabytqa berıledı. Osy halde sopy basiret nūry arqyly jaratuşynyŋ maqamyn köredı. Būl – Allany şynymen köru emes, ışkı tanym arqyly köru bolyp tabylady. İhsanǧa jetudıŋ bırınşı märtebesı islam, ekınşısı iman, üşınşısı ihsan. İslam – forma, iman – män, ihsan – aqiqat bolyp tabylady.
Būl qūdaiǧa jetu üşın sopy taŋdaǧan jol, iaǧni ǧibadat etudegı ynta-jıger, jaman mınez-qūlyqtan aulaq bolu, özın-özı tärbieleu arqyly ony bılu, tanu. Būl jol Qūrannan, näbi sunnasynan jäne ǧūlamalar ony sopylyq ǧylymy etıp, onyŋ negızderı, tarmaqtary, erejelerı turaly baiandaityn şeih Ahmed Zarruktyŋ «Qauaidu at-tasauuf» (Sopylyq erejelerı), imam äl-Ǧazalidıŋ «Dın ǧylymyn jandandyru» jäne imam äl-Quşairidıŋ «Ar-Risala äl-quşairiia» (Quşairidıŋ risalaty) kıtaptarynan bastau alady.
Sopylyq qozǧalysy hijranyŋ üşınşı ǧasyrynda islam älemınde asketizm men ǧibadatqa şaqyrǧan jeke tūlǧalardyŋ ūmtylysy türınde bastaldy. Sodan keiın būl ūmtylystar sopylyq tariqattar dep atalǧan baǧyttarda damydy. Bılımsız jäne nadan adamdardyŋ sopylyq jolǧa köptep tüsuı ötken ǧasyrdyŋ basynda oqyǧan, bılımdı mūsylmandardyŋ synyna ūşyrady. Sodan keiın ötken ǧasyrdyŋ ortasynda salafit mektebınıŋ ökılderı sopylyqty islam dının būzu – bidǧat dep şabuyl bastady.
Tıl tūrǧysynan alǧanda mūsylmandar arasynda sopy sözınıŋ paida boluy turaly köptegen aŋyz äŋgıme bar, olardyŋ ışındegı eŋ tanymaly – suf sözı arab tılınde maldyŋ jünı degen maǧyna beredı. Osy tūrǧydan alǧanda sopy, sopylyq jolyna tüsken askettık ömır süru saltyn ūstanyp, dörekı jün matadan tıgılgen kiım kigendıkten osylai atalǧan.
Sopylyq sözıne termin retınde maǧynalyq şeŋberın anyqtau boiynşa türlı pıkırler bar. Olardyŋ ärqaisysy sopylyqtyŋ bır qyryn aşady. Zakariia äl-Ansari bylai deidı: «Sopylyq – būl jannyŋ zeketı, jandy tazartu jäne mäŋgılık baqytqa jetu üşın syrt pen ıştı jandandyrudy anyqtaityn ǧylym».
Sopylyq tariqattary – islamdaǧy aqiqatqa jetudıŋ mistikalyq joly. Sopylyq mädeniettıŋ tariqattarǧa tarmaqtaluy HII-HIII ǧasyrlarda bastalǧan.
Mämlük sūltandarynyŋ sopylyqty qoldauy saiasi sebepterge bailanysty edı. Absoliuttık bilıkke ie bolǧan mämlük sūltandary öz qūzyretterın eşkımmen bölıspedı jäne oǧan talasqysy kelgenderdı aiausyz jazalap otyrdy. Mysaly, aiubidter, keiın qypşaq mämlük sūltandary bilıkke talasqan şiǧalarǧa qarsy ymyrasyz küres jürgızdı. Mysyrda jüz jyl üstemdik qūrǧan fatimitter memleketiniŋ is jüzinde ismailitter biligi ekendigi tarihtan belgili. Al ismailizm – öz kezeginde şiizmniŋ bir tarmaǧy.
Sondyqtan mämlük sūltandary būl ömırdıŋ qyzyǧynan, onyŋ ışınde bilıkten baz keşken sopylardy barynşa nazarda ūstady. Mämlük sūltandary osy dıni baǧytty qorǧady jäne köptegen sopy tūraqtaryn saldy. Ärbır mämlük sūltany öz qarajatyna meşıt pen sopylarǧa arnalǧan hanaqa tūrǧyzdy. Kair qalasy – osyndai ǧimarattardyŋ sany boiynşa sözsız köşbasşy jäne olardyŋ barlyǧy derlık bügıngı künge deiın saqtalǧan. Ämır Şeih hanaqasynyŋ syiymdylyǧy – bır mezgılde 300-den astam däruıştı qabyldai alady.
Mämlük Mysyryndaǧy sopylyqtyŋ säulet, mädeni jäne äleumettık salalardaǧy äserı orasan zor. Sopylyqtyŋ dıni ǧimarattardyŋ, sopylar tūraqtaryn (hanaqa), däruışterge arnalǧan toqtaityn oryn (ribat), sopylar ǧibadat jasaityn (zauiia), takiia sekıldı qonaqüilerdıŋ paida boluyna sebepker boldy.
Aiubid bileuşılerı bırınşı hanaqany qūrǧan dep eseptelse (hanaqa Said as-Suada), alaida qypşaq mämlük sūltandary ony jobalau jäne salu boiynşa bırızdılıkke qol jetkızıp, äl-Bunduqdariia, äl-Jauliia, äl-Baibarsiia, äl-Qousyniia, äl-Aitekiniia degen türkı esımderımen atalǧan köptegen hanaqany saldy.
Qypşaq mämlük sūltandary kezınde salynǧan sopylyq tūraqtar, ǧibadathana, qonaqüilerdı memlekettıŋ ırı bekterı, bailar men sopy şeihterınıŋ qarjysyna tūrǧyzylǧan. Sol kezeŋde hanaqalardyŋ sany 22-ge jetıp, olardyŋ qasynda monşa, as üi, atqora qosa salyndy. Eŋ ırı Sariaqūş hanaqasynda aq märmär taspen ärlengen qūjyrlarda 400-ge juyq sopy, qasyndaǧy ribatta jüzge juyq mämlükter men adamdardyŋ balalary tūrdy. Sodan keiın qypşaq sūltany Mūhammed 1326 jyly Sariaqūş hanaqasyn ırı bekter, sopy şeihterı, qazylar qatysqan aşyp, onyŋ şeihı etıp, Aqsarai degen türkını qoiady.
Zauiialar belgılı bır sopy şeihtıŋ qūrmetıne sūltannyŋ özı nemese bekterı salatyn. Zauiia ädette hanaqadan kışırek, därıs oqytylyp, sopylyq räsımderı jasalatyn oryn bolǧan. Sūltan Baibarys özınıŋ pır tūtqan Qyzyr degen şeihıne köptegen zauiia salǧan.
Qypşaq sūltany Mūhammed tūsynda Kairde bolǧan ataqty saiahatşy İbn Battuta: «Mysyr bekterı zauiia saluda jarysady. Mysyrdaǧy är zauiianyŋ keletın kedei-kepşıkterı bar» dep jazdy. Sopylyq tariqattardyŋ şeihterı özın därıpteitınder men eretınderge orasan zor äser ete alatyn edı. Sondyqtan mämlük sūltandary olardyŋ halyqty bilıkke qarsy köterıp jıbere alatyn äleuetterınen qauıptenetın. Sondai tūlǧalardyŋ qataryna äl-Bädäui, äl-Qabbari sekıldı sopy şeihter, äl-İzz bin Abdusalam, an-Nauaui, Hizr sekıldı şeihter jatady.
Şeih Ahmad äl-Bädäui (1199-1276) – sünnittık sopy. Onyŋ äl-Bädäui degen laqap atqa ie boluy bädeuliler sekıldı betın jauyp jüretın ädetıne bailanysty edı. Mysyrda oǧan siynu älı jalǧasyp keledı, Tanta qalasynda ornalasqan mazaryna keluşılerdıŋ legı bır toqtaǧan emes. Jyl saiyn onyŋ qūrmetıne Mysyrdyŋ Tanta qalasynda ekı mereke ötedı.
Sopylyq äŋgımelerge säikes, Ahmad äl-Bädäui jas kezınen asketizmge beiım bolǧan, tıptı ony bala kezınde asket dep ataǧan. Sopylyq kıtaptar Ahmad äl-Bädäui keremetter iesı ekendıgın, onyŋ eŋ ülken qasietı – er adamdardy dın jolynda aianbauǧa tärbielegen dep sanaidy.
Halyq senımınde äl-Bädäuige qatysty eŋ tanymal qasietterdıŋ bırı – Mysyrǧa qarsy krest joryqtary kezınde mūsylman tūtqyndaryn krestşılerdıŋ qolynan qūtqarǧany jäne qaitys bolǧannan keiın de adamdardy qūtqarudy jalǧastyrǧany bolyp sanalady.
Baibarys qūrmettegen şeihterdıŋ bırı maliki mäzhabyn ūstanuşy aleksandriialyq şeih Mūhammed äl-Qabbari (1191-1263) edı. Ol eşqaşan qajylyqty qospaǧanda, Aleksandriia qalasynan şyqpaǧan.
Ol – estu, däm men iıs sezuden ada bolǧanymen, Allanyŋ būiryǧyna şydamdylyqpen qarady. Ol ata-anasy men aǧasynan Aleksandriia qūmyndaǧy qiraǧan üi men baqşany mūra ettı, ol bıraz uaqytqa onyŋ baqşasynda tūrdy. Keiın Aleksandriianyŋ batysyndaǧy tozyǧy jetken arheologiialyq saraidyŋ ainalasynda baq qūryp, adamdardan saiaq ömır sürdı.
Bala kezınde şeih äl-Qabbari Saladin däuırın bastan ötkerdı, al qartaiǧan şaǧynda mämlük memleketınıŋ bilıgıne kuä boldy. Ol Egipettıŋ krestşılerge qarsy küresın öz közımen kördı. Şeih äl-Qabbari päk, batyl jäne erkın oily bolǧan.
Bırde Mysyr bileuşısı sūltan Kamil şeihpen kezdesu maqsatymen onyŋ baqşasynyŋ qaqpasyna kelıp tūrǧanda qabyldamai qaitaryp jıberedı. Ol eşqaşan bileuşılermen kezdesu ızdemeitın, eşteŋe sūramaityn, alaida sūltan Baibaryspen kezdesuge kelısedı. Tıptı odan sūraidy, sūraǧanda özı üşın emes, Aleksandriia qalasyn jau şabuylyna tötep bere alatyndai etudı sūraidy. Baibarys şeihtıŋ ötınışın oryndap, qalanyŋ bekınısın qaita qūrady, nyǧaitady. Qalaǧa tūraqty äskeri garnizon ornalastyryp, qaru-jaraqpen qamtamasyz etuge būiryq berdı. Şeih qaitys bolyp, ol turaly habar Damaskıge ekı ai ötken soŋ jetkenıne qaramastan, onyŋ ruhyna janaza namazy oqylady. Būl şeihtyŋ bedelınıŋ qanşalyqty keŋ taralǧanyn körsetedı.
Bırde elhan Abaqa hanǧa qarsy attanyp bara jatqan Baibarys Damask qalasyna äskerimen kelip toqtaidy. Ädilet üiinde Damaskiniŋ igi jaqsylarymen sūhbattasyp otyrǧanda üsterıne bir ataqty şeih (şeih Nauaui degen joramal bar) kıredı. Şeihke qūrmet körsetip, barlyǧy tūryp qarsy alady. Sūltan odan ne şaruasy bar ekenın sūraǧanda, şeih tūryp: «Sen halyqtan kömek sūrap, olar kötere almaityn salmaq salypsyŋ. Sol turaly aqyldasqaly keldim. Sen är mämlükti jiyrma myŋ dirhemge satyp alyp, olardyŋ belderin asyl tas qondyrylǧan kemerlermen belbeuleisiŋ, altynmen aptalǧan er-toqymǧa otyrǧyzasyŋ. Eger bir qazy seniŋ halyqqa salǧan salyǧyŋdy maqūl dep tauyp, pätuasyn berse, onda onyŋ Alla men paiǧambarǧa jala japqany» deidi. Sonda Baibarys: «Şeih, alaqanyŋdy jai, senıŋ otbasyŋdy salyqtan bosatamyn» degende şeih: «Men özım üşın emes, Allanyŋ joly men mūsylmandardyŋ aqysy üşın keldım» dep, kezdesu ornynan şyǧyp ketedı.
Sol kezeŋde oryn alǧan bülikti Kair qalasynda taqualyq ömir keşken şeih Kurani degen şiit basqarady. Molada tūryp, askettık ömır saltyn ūstanǧan Kurani qasynda toptasqandardy mämlük sünnit biligin şiit biligimen küştep almastyruǧa ügittep, bilik basyna kelgen jaǧdaida olarǧa jer ielikterin molynan kesip beruge uäde beredi. Sonymen, Kurani bastaǧan bülikşiler 1260 jyldyŋ aiaǧynda Kair qalasynyŋ köşelerine şyǧyp, «Iа, Äli» degen ūrandarmen qaru-jaraq dükenderin basyp alyp, äskeri atqoralarǧa şabuyl jasaidy.
Ol kezde temirdei qataŋ tärtipke baǧynǧan jüieli mämlük atty äskerine qarsy tūra alatyn küş joq-tyn. Baibarystyŋ jauaby tez bolady, atqa qonǧan mämlük äskeri köterisşilerdi qorşauǧa alyp, közin joiady. Bükil basşylaryn, onyŋ işinde Kuranidi Kair qalasynyŋ Bab Zauila atty qaqpasyna aǧaşqa kerip şegelep, ilip tastaidy.
Körıp otyrǧanymyzdai türlı sopylyq tariqattar bolǧan, onyŋ basşylary aitarlyqtai derbestıkke, oi-pıkır bostandyǧyna ie bolǧan. Täuelsız äl-Bädäui, äl-Qabbari sopy şeihter mämlük memleketınıŋ basşylaryna qarsy batyl söilei alatyn bolǧan.
Şeihterdıŋ ekınşı tobyna memlekettık qyzmettegı imam Äl-İzz bin Abdusalam, şeih Qyzyr degen şeihter jatady.
Ataqty qazy imam Äl-İzz bin Abdusalam (1181-1262) Damask bileuşısımen arazdasyp, Mysyrǧa ketedı. Mysyrǧa kelgen imam äl-İzzge Aiubid sūltany Näjmüddin qūrmet körsetse de, ǧūlama Mysyr elındegı jüienıŋ dūrys emes ekenıne bailanysty mäşhür pätuasyn şyǧaryp, türkı mämlükterdıŋ namysyna tiısedı.
Şeih Mysyrǧa 1236 jyly keledı, türkı bekterıne qatysty pätuasy şamamen sol jyldary bolady. Al mämlükter bilıkke 1250 jyly, Baibarys sūltandyqqa 1260 jyly köterıledı. Būl kezge qarai mämlükterge qarsy dauystar barynşa bäseŋdegen kez edı. 1260 jyly şeih Äl-İzz bin Abdusalam Baibarysqa adaldyq turaly ant bergenın, bır uys bolyp kışıreigenı tarihi fakt.
Baibarystyŋ da pir tūtqan ataqty Şeih Qyzyr degen şeihi bolǧan, bıraq keiın Baibarystyŋ oǧan közqarasy özgeredı.
Sūltan Baibarystyŋ onymen tanysuynyŋ sebebi birde Aqqūş degen bek Baibarysqa ol sūltandyqqa älı ūmtylmaǧan kezde-aq şeih Qyzyr Baibarys sūltandyq qūrady degen köripkeldik jasady dep aitady. Baibarys sūltan taǧyna otyrǧan soŋ şeihti özine tartady. Aptasyna bir nemese eki ret şeihpen kezdesıp tūrudy ädetke ainaldyrady. Şeihten eşteŋe jasyrmaityn, köp isi boiynşa onymen aqyldasady. Onyŋ aitqanynan şyqpaidy. Şeihti Baibarys sūltan janynan qaldyrmai, äskeri joryq kezderinde de ertip jüredi.
Şeih sūltan Baibarysqa bolaşaq oqiǧalardy aldyn-ala boljap köripkeldik jasaidy. Onyŋ aitqandary keledi eken. Baibarystyŋ bastapqy joryqtarynyŋ birinde, Arsuf qamalyn qorşauǧa alǧanda, odan qamal qanşa künde alynady dep sūraidy. Jauaby tura keledi. Qaisariia, Safad bekinisterin alǧanda da boljamy döp keledi. Baibarys Damaskiden Karak bekinisin aluǧa bet būrady. Şeih Qyzyr sūltanǧa qamaldy qūrsauǧa almauǧa, attyŋ basyn Mysyrǧa būru kerektigin aitady. Sūltan ony tyŋdamai öziniŋ oilaǧanyn jasaidy da, Palestinanyŋ tauly jerleriniŋ birinde attan qūlap, jambasyn zaqymdap alyp, sol jerde tūryp qalady. Soŋynda mämlükter sūltandy zembilge salyp, Kairge arqalap jetkizedi.
Keiin, Qoştemir bektıŋ aituy boiynşa, sūltan Baibarystyŋ şeihke közqarasy özgeredi. Sonymen, şeih qamaldyŋ jasyryn bir jerine qamalyp, oǧan sūltan barynşa senetin adamdardan basqa eşbir adam kire almaityn tärtip ornatady. Oǧan tamaq, susyn, jemis-jidek, ärdaiym auystyryp tūru üşin kiim-keşek kirgizilip tūrady. Baibarys Kişi Aziia joryǧynan qaityp kele jatqanda poşta arqyly şeihti abaqtydan bosatu turaly hat joldaidy. Bıraq habar şeih dünieden ötken soŋ kelip jetedi. Onyŋ jasy eluden az ǧana asqan edi. Keibir derekterge qaraǧanda sūltan ornynda qalǧan balasy Berkehan mäselenıŋ qūpiia jaǧyn bılmegendıkten, äkesı Baibarystyŋ rūqsatynsyz ony tūnşyqtyryp öltiruge būiryq bergen.
Sūltan Baibarys ǧūlamalar men şeihterdı qūrmettegen, olardyŋ pıkırlerıne qūlaq asqan, maŋyzdy mäselelerdı olardyŋ qatysuymen talqylaǧanymen ışkı esebı de bolǧan. Būl sol kezeŋde bedeldı şeihterdıŋ sauatty jäne sauatsyz halyqqa ülken äserın bılgen Baibarystyŋ olarǧa qatysty aiqyndamasy şeihterdıŋ tarapynan bilıkke qarsy belsendı äreketterge jol bermeu edı.
Qairat SÄKİ,
şyǧystanuşy, arabtanuşy
