Biyl elordadaǧy mektepterge 1-synypqa barǧan oquşylardyŋ 40 paiyzy orys tılınde bılım alatyn boldy. Osy mäsele qoǧamda qyzu talqylanyp, kınälılerdı ızdeude. Äleumettık jelıdegı pıkırler ekıge jarylyp, ärtürlı ūsynys-pıkır aityp jatyr. Mūnyŋ arǧy jaǧynda otbasyndaǧy tärbie, balabaqşadaǧy bılım jatqan joq pa degen saualdarǧa jauap ızdep körgen edık. Mäselenıŋ tübı balany erte jastan mektepke deiıngı ūiymda qai tılde tärbieleuge aparatyny tüsınıktı.
Memlekettık balabaqşa qaşan qazaqşalanady?
Elımızde barlyq memlekettık balabaqşada oqu-tärbie tek qazaq tılınde berıluı mümkın. Būl turaly Oqu-aǧartu ministrı Ǧani Beisembaev biyl mausym aiynda mälımdegen bolatyn.
«Bügınde elımızde 11 myŋnan astam balabaqşa bar. Onyŋ jartysy – memlekettık mektepke deiıngı bılım beretın mekemeler. Bız qazaq tıldı balabaqşaǧa sūranystyŋ artyp jatqanyn baiqap otyrmyz. Qazırgı uaqytta mektepke deiıngı bılım departamentı barlyq memlekettık balabaqşany qazaq tılınde tärbie beruge köşıru jaǧyn qarastyryp jatyr. Bügınde departament qanşa balabaqşa baryn, onyŋ qanşasy qazaq tılınde ekenın naqtylap jatyr» degen bolatyn ministr. Alaida osy sözdıŋ ıske ainalyp, memlekettık balabaqşalar qaşan 100 paiyz qazaq tıldı bolatyny älı eşkımge belgısız.
Ata-ana ne deidı?
– Bolaşaq orys tılınde me? Astananyŋ köp ata-anasy balalaryn ne üşın orys synybyna berude? «Balam balabaqşada orys tılınde söilegen, qazaqşa tüsınbei qalady» degenı jai syltau ǧana. Olar balasyna öz tılın üiretuge nemqūraidy qarap otyr. «Tıl üiretuge uaqytymyz joq» deidı. Balalaryn orys synybyna beruge balabaqşada orysşa tıl üirenıp, söilep, tärbie alǧany basty sebep bop jatqandai. Ne ısteu kerek? Balabaqşalardy tügel qazaq tılıne köşıru kerek pe? Sızdıŋ oiyŋyz qandai?
Biyl orys synybyna barǧan balalar 11 jyldan keiın mektep bıtıredı. Orysşa söilep, oilaityndardyŋ qatary köbeie beredı. Būl quanatyn jaǧdai emes, – deidı qoǧam belsendısı Fatima Jünısova.
Jurnalist, qoǧam belsendısı Halima Täjıqūldyŋ aituyna qaraǧanda, qazaq synybyna qabyldatu jönınde türlı ūsynys ta aitylypty. Bıreuı de mäselenı şeşpeidı deidı ol.
– Közım jetken bır närsenı aitaiyn: bilık qaşan tek qazaqşa söileidı (bır auyz orysşa qospai); bükıl memlekettık ıs-şara qaşan tek qazaqşa öte bastaidy; memlekettık qyzmetke qazaqşa bıletınderdı ǧana qabyldau qaşan qolǧa alynady – sol kezde ǧana qazaq synybyna sūranys artady. Sebebı orys synybyn taŋdauşy ata-analar – qazaq tılınıŋ bolaşaǧyna senbeitınder. Senbeuıne sebep köp. Bilık bişıgıne būl tıl kerek emes. Bırlı-jarym qazaqy kadr ǧana janaşyr, basqasy bas qatyrmaidy. Aitpaqşy, qazaq balabaqşasyna barǧan balamnyŋ tobyndaǧylardyŋ 80 paiyzy orys synybyn taŋdady. Jäne olardyŋ ata-anasynyŋ bärı memlekettık qyzmetkerler, äskeriler. Älgı 80 paiyz balanyŋ kesırınen bızdıŋ balalar orysşa söilep kettı. Ortasy orys tıldı bala, qazaq balabaqşaǧa barsa da. Balabaqşadan şyǧaryp alyp, qazaqşaǧa betın äreŋ būrdyq, – deidı Halima Täjıqūl.
– Ūlymdy mektepke daiarlyq kursyna apardym. Tobynda bır bala boldy. Öte zerek. Ony ylǧi atasy äkeletın. Nauryz merekesıne orai şara öttı. Atasy soŋynda söz söiledı. Sanaly ǧūmyryn bala tärbiesıne arnapty. Mūǧalım bolǧan eken. Bıraq ökınıştısı sol, nemeresı orysşa söileidı. Syrtqa şyqqan soŋ atasynan män-jaidy bıldım. Atam kıbırtıktep qaldy: «Oi, sol kelın orysşa qosyp söileidı. Auyldyŋ qyzy-aq edı. Ūlym da Semei jaqtaǧy auylda ösken. Solar qalaǧa orysşa bılmei-aq keldı. Būlarǧa ne körıngenın. Onyŋ üstıne, balanyŋ qolynan telefon üzılmeidı. Körgenınıŋ bärı orysşa…». Jalpy bıreudı synaǧanda aldymyzǧa jan salmaimyz ǧoi. Özımızge şaŋ juytpaimyz. Al şyndyǧynda, öz qolymyz öz auzymyzǧa jetpeidı. Söilegende sözdıŋ maiyn tamyzatyn, ūlt mäselesınde qarap qalmaityn adamdar, qoǧamǧa belgılı azamattar bar. Bıraq olardyŋ da balalary, nemerelerı orys synybynda oqidy. Qazaqşadan jūrdai. Kımge, ne dep renjisız? Būǧan da Ükımet kınälı me? Basqany qoia tūr. Aldymen özıŋnen basta. Tıl saǧan kerek, – deidı ata-ana Ertai Nüsıpjanov.
Alaş qairatkerı Jüsıpbek Aimauytov «Tärbiege äser etetın närse – ösken ortasy, ata-ana tärbiesı. Soŋǧysy küştı bolmasa, bara-bara adamdy zamandas joldastyŋ azǧyryp, ne türlı jaman mınezdı jūqtyratyny belgılı. Otbasynyŋ jyluyn körmegen, ata-ananyŋ mahabbatyna bölenbegen bala jany qatygezdenıp, qylmystyq jolǧa beiımdeletının mūǧalımderge tüsındıru artyq bolar» deidı. Balaǧa mınez üş aluan adamnan jūǧady, bırınşısı – ata-anasy, ekınşısı – ūstazy, üşınşısı – qūrdasy» dep aityp ketken eken Abai atamyz. Jas şybyq iılgış keledı, jas adam da sondai, jaqsyǧa da, jamanǧa da beiım. Bızdıŋ üidegı, tüzdegı ıs-äreketımız balalardyŋ köz aldynda ötedı. Sondyqtan jaqsy-jaman ädetımızdıŋ bala tärbiesıne yqpaly zor.
Mūǧalımder uäjı qandai?
– Ministrlık tarapynan qazaq synyptaryn köbeituge tapsyrma berılgen. Alaida bız 1-synypqa bolsyn, basqa synypqa bolsyn balasyn alyp keletın ata-ananyŋ taŋdauyna aralasyp, oquşyny qazaq ne orys synybyna ber dei almaimyz. «Bızdı mäjbürleidı» degen pıkır köp aitylyp jatyr. Bıraq ol şyndyqqa janaspaidy. Ökınışke qarai, balasyn erıktı türde orys synybyna bergısı keletın ata-ana köp. Tüsındıru jūmysyn jürgızemız, orys synybynda oryn joq desek aşulanatyndar bar. Öitkenı balasy orysşa söileitındıkten, oǧan qazaq tılınde bılım alu qiyndyq tuǧyzady dep qorqady. Ärine, qazaq tılın bılmeitın balamen jūmys ısteu öte qiyn. Bıraq üirenıp ketedı, üiretemız dep köndıruge tyrysamyz. Alaida kez kelgen ata-ana mekteptı jau köredı, mūǧalımdı kınälı sanaidy. Ata-ana balalaryn kışkentaiynan qazaqşa söiletuge tyrysuy kerek. Sonda ǧana būl mäselenıŋ jarasy jeŋıldeidı. Mäselen, qazaq tılın bılmese de, qazaq synybynda oqyp, tıldı meŋgerıp alǧan oquşylar bar. Mektep bolyp, ata-ana bolyp ekı jaqtap kömektesu kerek. Bıraq qazaqşa bılmeitın ata-ana da bar. Balasy qazaq synybynda oqyǧanmen, üide orysşa söilesedı. Mūndaida äsırese bastauyş synyp oquşylaryna qiyn tiedı. Balalarynyŋ qinalǧanyn körıp, bıraz ata-ana orys synybyna auyssaq bola ma dep qaita keledı. Sol kezde jüregıŋ auyrady, – dedı ūstaz Maira Myrzahmetova.
Astanada 169 mektep bar. Onyŋ 101-ı – memlekettık, 61-ı – jekemenşık, 7-euı – respublikalyq, onyŋ ışınde 35 qazaq mektebı, 3 orys mektebı, 63 aralas mektep. Biyl jaŋa oqu jylynda 26650 bala 1-synypqa barady (byltyr 1-synypqa 26000 bala qabyldandy), onyŋ ışınde 15929 (60 paiyz) bala qazaq klasyn, 10571 (40 paiyz) bala orys klasyn taŋdaǧan.
– 2020 jyldary Astanada bılım alatyn oquşylar arasynda qazaq tıldı synyptar 50 paiyzdan aspaityn. Keiıngı ekı jylda qazaq synyptarynyŋ sany 60 paiyzǧa jettı. Sondyqtan qoǧamda talqylanyp jatqan derekpen kelıspeimın. Būl jerde ata-ana taŋdauyna da nazar audaru qajet. Äleumettık jelıde jazba qaldyrǧan azamattar naqty qai mektepte «orys mektebıne ber» degenın aitsyn. Men sol mekteptıŋ direktorymen söileseiın. Kerısınşe, qazaq tıldı synyptardy köptep aşuǧa küş salyp kelemız. BINOM mektepterınıŋ 80 paiyzǧa juyǧyn tek qazaq tıldı mektep etıp aştyrdyq. Al mektepte qazaq synybynda 35-40 bala, orys synybynda 20-25 bala ǧana otyrady degen – aqylǧa syiymsyz äŋgıme, – deidı Astana qalalyq Bılım basqarmasynyŋ basşysy Qasymhan Senǧazyev.
Jalpy mektepterde bılım berudegı baǧalaudyŋ jaŋa jüiesı – jaŋartylǧan bılım mazmūny engelı 7 jyldan asyp barady. Älı künge deiın osynau jaŋartylǧan bılım mazmūnynyŋ mänın tüsınbeitın, balaǧa şamadan tys jükteme ekenın aitatyn ata-ana köp.
– Syrttan qarap, ata-ana retınde baqylap otyrsaŋ, balanyŋ bılımge qūştarlyǧyn aşudan būryn sabaq oquǧa degen qūlşynysyn su sepkendei basu. Bastauyştaǧy oqulyqtardy bala tügıl, eresek adamdar da tüsınbeidı, şala audarma, kürdelı mätınderdı oqu balaǧa öte auyr, sosyn keibır ata-ana balalaryn orys klasyna beruge mäjbür, – deidı ata-ana Gauhar Şaihiniiazova.
Oqulyq nege tüsınıksız?
«Nege bastauyş synyptardaǧy oqulyqtar balanyŋ tanym-tüsınıgıne säikes kelmeidı, tüsınıksız, oqu baǧdarlamasy nege süienıp jasalǧan? Oqulyqtar nege jyl saiyn jaŋara, özgere beredı, būl paida tabu közı me? Bügınde ata-analardyŋ balalaryn orys klasyna beru sebebı de osy oqulyqtardyŋ tüsınıksız, kürdelı bolǧandyqtan dep oilamaisyz ba?» degen saualymyzǧa Y.Altynsarin atyndaǧy Ūlttyq bılım akademiiasy bylai dep jauap berdı:
«Bastauyş, negızgı orta jäne jalpy orta bılım beru deŋgeilerınıŋ oqu pänderınen ülgılık oqu baǧdarlamalary bılım salasy boiynşa qoldanystaǧy normativtık qūqyqtyq aktılerı basşylyqqa alynyp, memlekettık jalpyǧa mındettı bılım beru standartyna jäne ülgılık oqu josparyna säikes äzırlenedı. Oqu baǧdarlamalary ǧylymi-ädısnamalyq oqytu täsıldemelerı men ūstanymdary negızınde, bılım aluşylardyŋ jas fiziologiialyq, psihologiialyq erekşelıkterın eskere otyryp äzırlenedı». Bıttı, jauap osy.
Google-men audarylǧan bastauyştaǧy oqulyqtar nege tüsınıksız degen saualymyzdy respublikalyq ǧylymi-praktikalyq bılım mazmūnyn saraptau ortalyǧynyŋ poştasyna joldaǧanbyz, äzırge jauap kelmedı. Şynynda da, bastauyşta balanyŋ basyn qatyratyn mäsele köp. Mysaly, būryn eseptı bölu, köbeitu, kürdelı esepter tek 8-9 klastarda berıletın, qazır halyqaralyq talaptarǧa säikes dei kele, 3-synyp oquşysyna bılu mındettelgen. Būl olqylyqtardy toltyrudyŋ qandai joly bar? Qoǧam qoiǧan saual köp, jauaby da tabylar.
P.S: El astanasynyŋ Aqmolaǧa köşuınıŋ de basty sebebı soltüstık öŋırlerdı qazaqylandyru bolǧany belgılı. «Terıskeidı toltyraiyq nemese qazaq köşın qaitsek soltüstıkke būramyz?» dep jantalasyp jürgende ortalyq astananyŋ soltüstık öŋırge qarai auysqany öte dūrys şeşım ekenın ömırdıŋ özı körsettı. Endeşe strategiialyq maŋyzdy soltüstıktı qazaqylandyru saiasatyn dūrys jürgızbei, elordany qazaqylandyrmai, qazaq tıldı balabaqşa men qazaq synybyn köbeitpei, demografiialyq häm tıldık mäseleler şeşılmeidı. Qūr sözden, aitys-kerısten eşnärse özgermeidı. Osy baǧytta jūmys ıstese, bolaşaqta Astana atyna zaty sai, bılımı, ruhani ortasy, mädenietı qazaqylanyp, ūlttyq qūndylyǧymen damyǧan älemnıŋ eŋ säulettı qalasyna ainalary haq.
