Qazırgı kezde qoǧam daryndy, qabılettı adamdardy qajet etedı. Jeke tūlǧanyŋ ruhani ösuıne psihologiialyq-pedagogikalyq jaǧdai jasai otyryp, öz ortasynda jäne özge ūjymda özın erkın sezıne aluǧa tärbieleu, özıne-özı senımdı, jauapkerşılık qasiettı sıŋırgen tūlǧa retınde qalyptastyru – özektı mäsele.
Ökınışke qarai, ärtürlı sebeptermen damuy öz jas erekşelıgınen tömen balalardyŋ sany da künnen künge köbeiıp barady. Tabysty tūlǧamen qatar qoǧamda psihikalyq jaǧynan oilau, estu, köru qabıletterı şektelgen, autizmı bar balalar da qoǧamda oryn aluda. Balanyŋ qalyptasuyna bırneşe syrtqy jäne ışkı sebepter äser etetının aituǧa tiıspız. Anasynyŋ qūrsaǧyna bıtkennen bastap genetikalyq tūqym qualaityn aurulardan bastap, tıptı ekologiialyq faktorǧa deiın, äleumettık mäseleler de öz ülesın qosatyny sözsız. Zamanaui sifrlyq tehnologiialardyŋ enuıne bailanysty telefon, planşetterdıŋ qoǧam ömırıne kırgenı sonşalyqty, balanyŋ söileu tılı şyqpai jatyp sol qūraldardy meŋgeredı. Al balamen ekı auyz söilespegesın būl – onyŋ söileu tılınıŋ, logikasynyŋ damuyna kedergı.
Soŋǧy jyldary qazaq qoǧamynda jasöspırımderdıŋ ǧana emes, bastauyştaǧy balalardyŋ da küizelıske jiı ūşyraityny turaly mäseleler köterılıp jür. Mamandar mūnyŋ sebebı balalardyŋ dūrys tamaqtanbauy saldarynan aǧzada qorektık zattar jetpegendıkten dep tüsındırse, sarapşylardyŋ bır toby otbasy jaǧdaiymen jäne äleumettık mäselelermen bailanystyrady. Būǧan ata-ananyŋ balamen jiı äŋgımelespeuın, iaǧni ūl-qyzynyŋ pıkırıne qūlaq aspauyn da qosuǧa bolady. Ǧalymdar balanyŋ oi-jüiesı dūrys jetılu üşın otbasyndaǧy ülkender ony materialdyq tūrǧyda qamtamasyz etıp, «basqasyn özı bıledı» dep qoia salmai, ūdaiy pıkırın bılıp, ärtürlı mäseleler töŋıregınde söilesıp otyrǧan abzal deidı. Bıraq, mūnyŋ zardaptary orasan, saldary san soqtyryp balany ärtürlı küizelıske äkep soqtyrady.
Psihikalyq damudyŋ tejeluı degen ne?
Balalardaǧy psihikalyq damudyŋ tejeluı (PDT) – būl balanyŋ psihikalyq funksiialary men daǧdylarynyŋ qalyptasuy men damuyndaǧy būzylys, tūtastai alǧanda, psihikalyq damu normasynan nemese onyŋ kez kelgen jeke funksiialarynan artta qalu jäne ketu. Balalardaǧy PDT tūjyrymdamasyna psihikalyq damymau (nemese baiau damu), sondai-aq balanyŋ emosionaldy-sauyq salasynyŋ tūraqty būzyluy, intellektualdy ösudıŋ tejeluı, tanymdyq belsendılıktıŋ būzyluy kıredı. PDT bar balalar oiyn äreketterın köbırek ūnatady, olardyŋ oilauy ūzaq uaqyt jetılmegen, al negızgı bılım naqty jäne tapşy, köbınese olardyŋ ziiatkerlık deŋgeiı qūrdastaryna qaraǧanda äldeqaida tömen.
Būl – balanyŋ intellektualdy qabıletınıŋ jasyna säikes kelmeuı. Balanyŋ psihikalyq damuynyŋ tejeluınıŋ negızgı sebepterı türlı boluy mümkın. Mamandardyŋ aituynşa, būl jaǧdaidyŋ negızgı sebebı bala miynyŋ älsız türdegı organikalyq zaqymdanuy nemese ışten tua bıtken, tuylu kezınde jäne ömırınıŋ bastapqy kezeŋderınde bolǧan jaǧdailar, negızgı äleumettık jaǧdaiy, naşar köruı, qūlaq auruy taǧy da basqa sebepterden boluy mümkın. Psihiatr, nevropatologtyŋ zertteulerı boiynşa psihikalyq damuynyŋ tejeluı balada tūmau, sary auru, ıştegı ulanu siiaqty virustyq jäne infeksiialyq aurulardan keiın paida bolady.
Mūndai balalar bılımı men daǧdylaryna, tūlǧalyq jetımdılıgıne mınez-qūlqyna bailanysty mektepte oqudy bastauǧa daiyn emes. Olar oquda köp qiynşylyqtar köredı: mektepte ornatylǧan tärtıp normalaryn saqtau olarǧa asa qiyn. Oqudaǧy qiynşylyqtar olardyŋ jüike jüiesınıŋ älsıreuınen tereŋdei tüsedı – jüikesı tozyp, sonyŋ saldarynan olar tez şarşaidy, jūmysqa qabıletı tömendeidı, bastaǧan jūmysyn aiaqtamaidy.
Ata-analar ne deidı?
– Balamnyŋ estu qabıletı naşar bolǧandyqtan osynda keldık, – deidı Astana qalasynyŋ tūrǧyny Beibıt Sarmanova. Ūlym – alty jasta, mūnda kelgelı oiyn oinap, mamandarmen türlı taqyrypta suretter salady, aptasyna 3 saǧattan 3 ret kelemız. Nätijesın taǧy ekı aida belgılı bolar degen ümıttemız deidı ol.
– Menıŋ ūlym estımeidı, ündemeidı, taǧy türlı aurulary bar, – deidı astanalyq Säule Aqpanova, balasyn logoped, defektolog mamandardyŋ därısterınen dälızde kütıp tūryp. Bügın-erteŋ oŋ nätije bola qoimas, bıraq balamnyŋ emdelıp, sauyǧyp keterıne, qatarynyŋ aldy bolaryna senımım zor deidı anasy tolqyp tūryp.
Tüzetu jūmystary qalai jürgızıledı?
Astananyŋ Esıl audanynda ornalasqan «№1 psihologiialyq-pedagogikalyq tüzetu kabinetı» 2013 jyldan berı jūmys ısteidı. 0-18 jas aralyǧyndaǧy mümkındıgı şekteulı balalar men jasöspırımderdıŋ barlyq sanattaryna pedagogikalyq tüzetu men balalardyŋ psihofizikalyq damuy mäselelerı boiynşa keşendı türde ädıstemelık kömek körsetedı. Qaladaǧy psiho-medisinalyq pedagogikalyq keŋes beru ortalyǧyna (qalada 6-uy bar) jergılıktı därıgerdıŋ joldamasymen barǧan ata-analardyŋ ötınışı boiynşa tüzeu kabientterıne arnaiy joldama berıledı. Bıraq, damu deŋgeiı keşeuıldegen balalardyŋ köbeiuıne bailanysty tüzeu kabinetterıne joldamany ata-analar 3-6 aidai kütedı. Būryndary jylyna 40-50 bala auyrsa, qazır 500 balanyŋ 200-deiı kezegın kütıp tūr. Balalardy PPTK-ǧa qabyldau jyl boiy jürgızıledı.
«PMPK qorytyndysy negızınde PPTK estu qabıletınde, söileu tılınıŋ keşeuıldeuı, tırek-qozǧalys apparatynda, zerdesınde būzylystary bar, söileu tılınıŋ damymauy, psihikalyq damuy tejelgen, emosiialyq-erık aiasynda jäne mınez-qūlqynda auytquy bar balalarǧa psihologiialyq-pedagogikalyq tüzetu kömegın körsetedı» deidı ädısker Ǧaişagül Jūrqabaeva.
Erekşe bılım beru qajettılıkterı bar balalardyŋ jeke damu baǧdarlamasy psihofizikalyq jäne söileu damuynyŋ erekşelıkterın jäne jeke mümkındıkterın eskere otyryp äzırlenedı jäne balanyŋ damuynyŋ negızgı salalaryn (söileu, tanymdyq, äleumettık-emosionaldyq, motorlyq jäne özıne-özı qyzmet körsetu) qamtidy.
Sabaqtyŋ ūzaqtyǧy erekşe bılım beru qajettılıkterı bar balanyŋ jas erekşelıgıne bailanysty 35 minuttan 45 minutqa deiıngı aralyqta. Ata-analarmen bırge tüzetu sabaqtarynyŋ kestesı jasalady.
Türlı oiynmen tüzeidı
Jalpy, qaladaǧy tüzetu kabinetterı 4-eu bolsa, onda 60 şaqty maman, onyŋ ışınde logoped-mūǧalım, defektolog, pedagog-psiholog, surdopedagog-mūǧalım, AFK mūǧalımı (beiımdelgen dene şynyqtyru mūǧalımı), äleumettık pedagog, muzykalyq jetekşı, 5 tärbieşı balalarmen jūmys ısteidı.
Eŋ ökınıştısı – autizmı bar balalar sanynyŋ jyl ötken saiyn köbeiuı. Tızımdegı jüz şaqty balanyŋ tek erte jastaǧy 46-sy ǧana pedagog mamandardyŋ kömegın aluda.
Psihikalyq damuy tejelgen balalardy tüzete-damytu – ūzaq prosess. Erte jastan mysaly, 1 jastan mamanǧa kelse, onda mektep jasyna deiın säbidı tüzeuge äbden bolady. Eger 3-7 jas aralyǧynda ǧana arnaiy mamandarǧa jügıngen ata-analar bolsa, olarǧa nätijenı ūzaq jyldar kütuge tura keledı. Bala 5-6 synypqa deiın tiıstı mekemede oŋaltu, tüzete-damytu proseduralarynan ötuı tiıs. Mamandar kömegınıŋ nätijesı balalardyŋ tüzetu-damytu, oqytu kursyn tolyq tämamdap, jalpy bılım beretın balabaqşalarǧa tabysty beiımdeluınen, mekteptegı tapsyrmalardy oryndauynan, baǧdarlamany qabyldauynan körınedı. Qajet bolǧan jaǧdaida bala mamandardyŋ şeşımımen psihologiialyq-pedagogikalyq kömek aludy ary qarai jalǧastyrady.
Tüzetu kabinetınıŋ özektı mäselesınıŋ bırı – balalarǧa arnalǧan arnaiy ǧimarattyŋ joqtyǧy. Däl qazır eresektermen bırge bır ǧimaratta ornalasuǧa mäjbür. Äsırese autizmı bar jäne sal balalarǧa bölek ǧimarat kerek ekendıgı bärımızge mälım. Äkımdıktegıler osy mäselenı eskeredı dep ümıttenemız deidı olar.
Mamandardyŋ tüzeteu-damytu prosesınde ädıstemelık nūsqaulardy dūrys jäne joǧary deŋgeide ūiymdastyruyna bailanysty psihikalyq damuy tejelgen balalardyŋ damu deŋgeiın öz jasyndaǧy balalardyŋ damu deŋgeiıne jetkızuge bolady. Bılım beru mekemesınde oqityn PDT balalar är uaqytta nätijege jetu üşın baqylaudan tys qalmauy qajet. Psiholog, synyp jetekşısı jäne ata-ana tyǧyz bailanysta bolǧan jaǧdaida ǧana balamen jürgızıletın jūmys nätijelı bolady, iaǧni balanyŋ öz-özıne degen senımdılıgın arttyru arqyly tüzete damytu jūmystaryn jürgızu tiımdı. PDT balamen jürgızıletın jūmystar jüielı türde ūiymdastyrylu kerek. Didaktikalyq körnekılıkterdı qoldanu, qazaq tılındegı oqulyqtardyŋ jetkılıktı boluy, körnekı qūraldardyŋ estetikalyq jäne pedagogikalyq talaptarǧa säikes keluı, oiyn qūraldarynyŋ ärtürlıgı, ıs-äreketten tys tehnikalyq qūraldardyŋ jetkılıktı qoldanyluy – būl balanyŋ söileu tılın damytyp logikalyq oilauy qalyptasuynyŋ bır şarty bolyp tabylady.
Tanymdyq jäne söileu ıs-äreketınıŋ damuyna jetkızetın ädısterınıŋ bırı – oiyn. Oiyn balanyŋ özınıŋ qarym-qatynasqa degen qajettıgın, sezımderın, oilaryn jäne emosiialaryn syrtqa şyǧaruyn qamtidy. Oiyndy dūrys ūiymdastyru arqyly balanyŋ sözdık qory damidy, basqa balalarmen qarym-qatynasta özın erkın sezınuı jäne qorşaǧan ortaǧa bailanysty bılımderın keŋeitedı. Bala belgılı äleumettık ortada ösıp, ainalasyndaǧy zattar men qūbylystardy tanyp bıledı, olarmen tıkelei qarym-qatynastarda äserlenıp, boiyndaǧy tabiǧi qasietterın jetıldırıp, aqyl-oi sezımın tanym äreketımen bailanystyrady. Sezımnıŋ būl türı balalardyŋ oqyp bılım aluyn, dünietanymyn, közqarasyn qalyptastyrady, ızdenımpazdyq äreketın tudyrady.
Tüiın: erekşe balalardyŋ ata-analary uaqyt ozdyrmai, arnaiy mamandarǧa jedel jügıngenı jön. Jergılıktı därıgerden alǧan joldamamen joǧaryda atalǧan keŋes beru ortalyqtaryna kezekke jazylyp, arnaiy mamandardyŋ qoldauymen, sabyr men tözımmen balany tüzetu-damytudyŋ joldaryn qarastyru kerek. Sondai-aq balany tabiǧi ortada, mäselen, tauǧa, köl jaǧasyna, tıptı auyldaǧy tuystaryna aparyp, demaldyrsa, bala üşın ärı tärbie, ärı demalys bolar edı. Ata-analardyŋ uaqyt tauyp, balalarymen bır mezgıl söilesıp, oiyn, armanyn bılıp, seruendep, bırge sabaq qaraǧany abzal. Nege qyzyǧatyny, ne oilaityny – bärı maŋyzdy. Uäde berseŋız, ony oryndaŋyz. Balaŋyzdy kündelıktı qūşaqtap, meiırımıŋızdı körsetıp, köŋıl bölıp otyryŋyz. Eŋ bastysy, bala eŋ jaqyn adamdarynyŋ jyluyn, qamqorlyǧyn sezınuı tiıs.
