Bız – basynan baǧy ketıp, astynan taǧy ketıp, «Elımai-lap», «Myŋ ölıp, myŋ tırılıp jürıp» täuelsızdıkke jetken halyqpyz.
Jetkenımız de bar, ketkenımız de bar. Bärın tarih tazalaidy, bärın uaqyt saralaidy.
Keŋester Odaǧy tūsynda kommunizmnıŋ jaŋa qalamgerlerın daiarlaimyz degen qyzyl ūran bolǧan. Sonda ataqty aqyn Aleksandr Tvardovskii «Ou, sender Aleksandr Puşkinsız qalai kommunizm qūrasyŋdar?» degen eken. Sol siiaqty «Jaŋa Qazaqstan» üşın ötkenımızdı öşırmei, zaman jelın köşırmei, ädılettı söz aitu paryzymyz ǧoi dep oilaimyn.
Ūly Abaisyz, ūly Jambylsyz bız qalai «Jaŋa Qazaqstannyŋ» ūlttyq qūndylyqtaryn ūlyqtaimyz?! «Jaŋa Qazaqstan» ūrpaqtary – babalar mūrasyna zäru.
Qazaqstan Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev qoǧamǧa jaŋa formatty tüsınık alyp keldı.
«Jaŋa Qazaqstandy» häkım Abaisyz, Jambyl jyrausyz qūruǧa bola ma? Bolmaidy. Künı keşe älem dınderı ökılderınıŋ sezınde pontifik Fransisk Abai ruhyn köterıp ketken joq pa? Qazaqtyŋ qos ışektı dombyrasy turaly aitqan sätte, ūly Jambyl beinesı bärımızdıŋ de köz aldymyzǧa keldı ǧoi dep oilaimyn.
Ekı jyl būryn Memleket basşysy Q.Toqaevqa arnaiy ūsynys-hat joldap edım. Sol hatymda J.Jabaevtyŋ 100 jyldyq ǧūmyrynyŋ soŋǧy 28 jyly Keŋester Odaǧy tūsynda ötkenın jäne ol aqynnyŋ qasietıne de, qasıretıne de ainalǧanyn jetkızgen edım.
…«Kommunistık jüie, onyŋ ideologtary Jambyldy partiianyŋ ūranyna ainaldyryp jıberdı. Tek partiialyq maqsat tūrǧysynan baǧalady.
Altyn qylyş qynabyda jatpaidy. Jambyldy tanu üşın jaŋa közqaras, jaŋa tanym kerek» dep jazyp edım.
Halyq pıkırıne nazar audarǧan Prezident Q.Toqaev öz Jarlyǧymen memlekettık komissiia qūryp, ǧasyr Gomerınıŋ 175 jyldyq toiyn respublikada joǧary deŋgeide ötkızudı tapsyrǧan bolatyn. Osylai Jambyl ömırı men şyǧarmaşylyǧyna jaŋa közqaras qalyptastyryp bergenın, ülken quanyşpen jetkızgım keledı.
Sonymen…
Ūly qazaq dalasynda san ǧasyrlyq joldan ötken jyraulyq mektep bar edı. Asan qaiǧy, Qaztuǧan, Şalkiız, Dospanbet, Jienbet, Būqar, Aqtamberdı, Ümbetei, Qablisa, Süiınbai syndy jyraular ömır sürdı.
Auyz ädebietınıŋ alyby Jambyl Jabaev ta osy jyraulyq mekteptıŋ soŋǧy ökılı dese de bolǧandai edı.
…Jambyl Jabaev baqytqa poeziia arqyly jettı. Jäkeme öleŋ jörgegımen kelıp, onyŋ egızıne, serıgıne ainaldy.
Öleŋ terdım jasymnan,
Maiköt aqyn, Qūlmambet,
Oryn berdı qasynan, – dep aqyn Jambyldyŋ özı aitqandai, öleŋ aqynnyŋ baǧyn aşty, qoǧamdyq oidyŋ taiqazanyna saldy, halyqtyq synnan ötkızdı. Sondyqtan da Jambyl jyry närlı, Jambyl jyry aiqyn, Jambyl jyry quatty.
Ras, Jambyl europalyq bılım alǧan joq, akademiiany, universitettı bıtırgen joq. Bır qalamger jazǧandai «būl Jambyldyŋ tragediiasy emes», būl Jambyldyŋ özınıŋ akademiiaǧa, universitetke ainalyp ketkenın körsetetın ǧajaiyp ǧūmyr, Alla öleŋ qondyrǧan tamaşa taǧdyr.
Jambyl – qazaq auyz ädebietınıŋ ensiklopediiasy. «Jambyl menıŋ jai atym, halyq menıŋ şyn atym» deuı ūly aqynnyŋ osy qasietterın daralap tūr emes pe?
Menıŋ pırım – Süiınbai,
Söz söilemen syiynbai.
Syrly, sūlu sözderı,
Maǧan tartqan syiyndai, – dep, būl sözderdı öz jüregıne boitūmar etıp, közı jūmylǧanşa öleŋge, dombyraǧa, kielı öleŋge adal boldy. Özınıŋ ömırge degen qūştarlyǧy, adam tani bıletın abyzdyq qasietınıŋ arqasynda zamana köşıne ıleskenmen, özın basşylarmen de, qosşylarmen de teŋ ūstady.
Elımnıŋ azamatyn tanys qylǧan,
Oi jyrym, qyzyl tılım senıŋ arqaŋ, – dep Jambyl beker aitty deisıŋ be?
Jambyldyŋ osyndai dara qasietterın, qazaqtyŋ ūly jazuşysy Mūhtar Äuezov taiǧa taŋba basqandai etıp jazyp kettı.
«Jambyl – aqyl oidyŋ alǧyry, özgege ūqsamaityn dara, oqşau bet-beinesımen asa zor qūbylys. Onyŋ bırı – ärı epik aqyn, ärı aitys aqyny, ärı azamattyq äuennıŋ de aqyny».
Ūlyny ūly ǧana tanidy.
Jambyl babanyŋ än-jyry, küilerı men aitystary, dastandary qazaǧymen bırge jasaityn ūlttyq qūndylyqqa ainalyp kettı. Endı tarih doŋǧalaǧy kerı ketpeidı, egemen, täuelsız Qazaqstannyŋ ūlttyq brendı retınde Jambyl baba esımı jasai beredı, jasai beredı.
Jambyl poeziiasy – şynşyl poeziia. Ömırdı öleŋmen örnektegen aqyn jyrlarynan qazaq tūrmysynyŋ, qazaq qoǧamynyŋ ädıletsız bolmysyn şenegen öleŋderı, onyŋ atyn erte şyǧarǧan. Ärı Jambyl üşın poeziia Allanyŋ bergen syiyndai qasterlı, qasiettı. Sondyqtan da Jambyl Jabaevtyŋ öleŋ patşalyǧyna keŋes ökımetınıŋ tūsynda ǧana emes, Resei patşasynyŋ bodanynda jürgen kezde-aq kırgenın tüsınu üşın köretın köz, tyŋdaityn qūlaq, marhabbaty jürek kerek.
Sary tünge sarylyp, kırpık ılmei,
Salqyn küzde bır jyly üidı bılmei.
Saharada salaqtap kündız-tünı,
Būralqy it pen malşynyŋ künı bırdei.
Osy tört jol jandy suret, köŋılge tüsken körkem beine emes dep döp kım aita alady?! Ūly Abaimen ündestık közge ūryp tūrǧan joq pa?! Sondyqtan da daraboz aqyn Süiınbaidan jalǧasqan azamattyq poeziianyŋ sarqylmaǧan bastauyn köremız, aqyn sözıne senemız. Aqyn:
Sen toiǧanmen bıreuler aş qalyp jür,
Dep oilama tübınde terıŋdı almas, – dep aspannan jai tüskendei tüireidı, şen-şekpendılerdı.
Ömırdıŋ dialektikasy, dalanyŋ dialektikasy osy, şariǧattyŋ joly osy. Är närsenıŋ zaualy bar, är närsenıŋ sūrauy bar.
…Qyrǧyzdyŋ ūly aqyny Toqtaǧūl Satylǧanov Sıbır tūtqynynan qaşyp, jolai Jambyl Jabaevty ızdep keledı. Jambyl Toqtaǧūldy ekı-üş ai qasynda ūstap, el qydyrtyp, än aitqyzyp, halyqpen tanystyrady. Toi-tomalaqtarǧa qatysady. Toqtaǧūldyŋ aldyna ırılı-ūsaqty bıraz mal jinap berıp, at mıngızıp, qyrǧyz elıne şyǧaryp salady.
Jambyldyŋ mūndai azamattyq qyry tıptı aitylmaidy dese de bolady.
…Bırde Jetısuǧa Sadyq sūltan Kenesarin keledı. Aldynan Jambyl şyǧady. Ataqty Abylaihannyŋ ūrpaǧy, Han Kenenıŋ ūly Sadyq sūltandy qalyŋ qazaq qonaq etıp, qyrǧyzǧa aparmaqşy bolady.
Būl habar qyrǧyzdarǧa şanyşqydai qadalady. Bıraq, Sadyq sūltandy Jambyl aqyn ertıp kele jatyr degendı estıgende, sabalaryna tüsedı.
Qyrǧyzdar Sadyq sūltandy erekşe qūrmettep qarsy alady. Jambyl sözdıŋ mänısın aitady. Sadyq sūltan äkesı han Kenenıŋ qylyşy men ertoqymyn alyp kerı qaitady.
Aqyn taǧdyryndaǧy osyndai derekter sanatqa alynbai, elenbei keledı.
Jambyl jai ǧana aqyn emes. Jambyl – küresker aqyn. 1916 jylǧy köterılıs kezınde Jambyl baba 61-degı, sol kezdegı tırkespen aitsaq, şau tartyp qalǧan kezı edı. Bıraq aqyn jürek, aqyn tılek Jambyldy ünsız qaldyra almady. Aqynnyŋ dauysy zor estıldı, onyŋ dausy Qastek, Qaskeleŋ asyp, Jetısu boiynda qaulaǧan örttei du ete tüstı.
Aqyn aŋsaǧan azattyq kelgende Jambyldyŋ öleŋı de özgerdı, jyr şumaqtary da türlendı. Aqyn Keŋes ökımetı äkelgen jaqsylyqtardy kärı jüregımen, aqyndyq sezımımen qabyldady. Aqyn baqytqa keneldı, aqynnyŋ jyry şuaqtandy. Al nemıs-faşisterı oiran salǧanda ertteulı atqa qaita mındı, aqyn jürekten şyqqan sözder jauǧa snariad sekıldı atyldy. Ärine, būl – teŋeu söz. Bıraq şyndyq. Jambyldyŋ ataqty «Leningradtyq örenderım» jyr-plakaty, jyr joldauy 1941 jyly nemıs faşisterı Leningradty blokadaǧa alyp, tas qūrsauǧa ainaldyrǧan kezınde jazyldy, jürekten jürekke jettı.
Öleŋ Jambyldyŋ atyn şyǧardy, Jambyl öleŋnıŋ kiesın köterdı. Būl – talassyz şyndyq.
Qor bolmaimyn ölgenşe,
Öleŋıme-aq syiyndym, – dep jyrlap edı aqyn baba.
Jambyl Jabaev şyǧarmaşylyǧyndaǧy az keŋestık kezeŋdı bölıp alyp, soǧan orai ǧana baǧa beruge bola ma? Är zamanǧa sol zamani kezeŋnıŋ közımen, sözımen qarap baǧalau – tarihi ädıldık!
Mūny sol zamanda-aq Mūhtar Äuezov: «Halyqtyŋ ǧasyrlyq jyrynyŋ bırden-bır tırı kuäsı, ärı jyr alyby bolǧandyqtan, qanşa jerden miyna qūiyp jatsa da, partiiadan emes, tek halqynan qoryqqan. Al būl retten kelgende, bızde ükımet pen partiiany közsız jyrlap, odan sözsız qoryqqan adamdardyŋ az bolmaǧanyn tarih rastaidy» dep jazuy keibır adamdardyŋ josyqsyz synyna jauap bolady ǧoi dep oilaimyn.
Asa körnektı qoǧam jäne memleket qairatkerı, Eŋbek Erı, jazuşy, marqūm Äbış Kekılbaev «Jyr patşalyǧynyŋ alyby» atty maqalasynda: «Jambyl bolşevikterdıŋ saiasi ötırıgı men köz boiauynyŋ perzentı emes. Jaŋa ökımetke Jambyl jalpaq şeşei bolǧan joq, kerısınşe, ökımet Jambylǧa jaǧympazdandy… Öitkenı qazaq dalasyndaǧy sözdıŋ abyroiy tym biık ekenı jaŋa ökımetke jaqsy mälım bolatyn» dep keibır jaŋsaq, negızsız pıkırlerge nükte qoidy.
Jambyl babam:
Ua, äleumet, qūlaq sal!
Qariia Jambyl jyrlasyn!
Men söilemei kım söiler,
Zamanam menıŋ syrlasym, – dep edı. Zaman özgerer, uaqyt zymyrar, bıraq özgermeitın bıraq närse, ol – qūryştai qūiylǧan Jambyl babanyŋ öleŋderı.
Bügıngı ūrpaq abyz Jambylǧa kommunistık ideologiia tūrǧysynan emes, täuelsızdık ideiasy tūrǧysynan qarai bastady. Jambylǧa jaŋa közqaras bastaldy…
Hakım Abai – aqiqatty aiǧaqtady,
Jyrau Jambyl – aqiqatty jyrlady…
Uälihan QALİJANOV,
ŪǦA akademigı, Qazaqstanyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı
Bügın 24 qyrküiek künı saǧat 17.00-de Jambyl Jabaevtyŋ eskertkışı janynda V «Küi järmeŋkesı» atty mädeni-ruhani ıs-şara ötedı.
