Älemde qazır neşe türlı tabiǧat qūbylystary oryn alyp jatyr. Klimattyŋ özgeruı, jylu tolqyndarynyŋ jiı boluy, teŋız deŋgeiınıŋ köterıluı, mūzdyqtardyŋ eruı, tasqyndar, qūrǧaqşylyqtar men daqyldardyŋ şyqpai qaluy sekıldı tabiǧi zardaptar adamzatqa orasan qauıptıŋ kele jatqanyn sezdırgendei. Ǧalamdyq jylynu būl – parniktı gazdan bölınetın eŋ äuelı kömırtegı dioksidı men metannyŋ ūzaq merzımdı, kumuliativ äserı. Olar atmosferada jinalyp, künnıŋ jyluyn ūstap tūrǧan kezde jerdıŋ temperaturasyna äser etedı.
Jahandyq jylynu jer betındegı ortaşa temperaturanyŋ artuyna sebepşı bolyp otyr. Soŋǧy jüz jylda temperaturasy şamamen 1°S-qa artty. Auany lastau, önerkäsıp sanynyŋ artuy, ormandardy kesu, adamdardyŋ qorşaǧan ortany qorǧaudyŋ ornyna aǧaştardy kesıp, qūrtyp, qaldyqtardy laqtyruy, türlı-türlı jaǧymsyz äreketterı – bärı-bärı jahandyq jylynudyŋ basty sebepterı bolyp tūr. Jer şary ortaşa temperaturasy qazırgıden 2° S joǧarylaityn bolsa, būl adamzatqa auyr apat alyp keluı mümkın. Düniejüzılık mūhit deŋgeiınıŋ ösuımen qatar jahandyq temperaturanyŋ da ösuı atmosferalyq jauyn-şaşyn mölşerınıŋ özgeruıne alyp keledı. Nätijesınde tabiǧi kataklizmder jiıleuı mümkın, mysaly: su tasqyndary, quaŋşylyqtar, dauyldar jäne basqalary, japa şekken aimaqtarda auylşaruaşylyq önımderınıŋ mölşerı tömendeidı jäne basqa aimaqtarda joǧarylaidy (kömırqyşqyl gazy konsentrasiiasynyŋ köterılu esebınen).
Sarapşylar, ǧalymdar ne deidı?
Düniejüzılık meteorologiialyq ūiym jyl saiyn jahandyq klimat özgerısterıne bailanysty jaŋa esebın jariia etıp keledı. Ūiym būl esepke älemnıŋ eŋ üzdık ǧalymdar men mamandardy ūiymdastyrady, sondai-aq analitikterdıŋ şeşım şyǧaruyna kömek beretın älemdegı jetekşı klimattyq ortalyqtardyŋ eŋ joǧary däldıktegı mälımetterın toptastyrady. Osynşalyqty joǧary deŋgeidegı ǧylymi jūmystardyŋ nätijesı şyǧarǧan qorytyndy bızge quanarlyq tūjyrym berıp otyrǧan joq. Soǧan qarap ta Jer şary klimatynyŋ jylynuy adamzat üşın asa qauıptı deŋgeide ekenın bıluge bolady. Esepke sai, aldaǧy bes jyl ışınde Jer şarynyŋ ortaşa temperaturasy 2017-2021 jyldar aralyǧymen salystyrǧanda joǧary bolady. Būl ortaşa temperaturanyŋ tūraqty türde joǧarylau ürdısı saqtala beretının körsetedı, ǧalymdar būnyŋ yqtimaldylyǧyn 93 paiyz dep körsetıp otyr. Demek, aldaǧy bes jyl ışınde de klimatta oŋ özgerıs bolmaityny anyq. 2016 jyly jahandyq klimat mäselesın taqyryp etken Parij konferensiiasy öttı. Onda älem elderı ortaşa temperaturanyŋ joǧarylauyn 2° S-qa jetkızbeu maqsatynda mındetter jüktep aldy. Onda BŪŪ-nyŋ jaŋa klimattyq kelısımıne qol qoiylyp, 2020 jylǧa deiın parniktık gazdar kölemın azaitu arqyly klimat özgeruınıŋ aldyn alu mındettemelerıne qol jetkızıldı. Alaida būl şaralar mäselenı tübegeilı şeşu degendı bıldırmese kerek. Degenmen, elder arasyndaǧy damuǧa degen, öndırıske, resurstardy igeruge degen özara bäsekelestık jaǧdaiynda mūndai mındetterdıŋ tübegeilı oryndalyp şyǧuy ekıtalai. Älemdegı ırı öndırıs bazalary sanalatyn jäne halyq sany köp Qytai men Ündıstan sekıldı elderdıŋ öndırısı älı de bolsa kömırge köbırek süienedı. Atalǧan elder özınıŋ şart-jaǧdaiyna qarai jaqyn jarty ǧasyrda kömırden tolyq qol üze aluy da neǧaibyl. Būl tūtas jahannyŋ taǧdyry üşın ülken synaqtardy alyp kelmek.
Halyqaralyq sarapşylardyŋ baǧalauynşa, 21-ǧasyrdyŋ soŋyna qarai Jerdıŋ ortaşa temperaturasy 1,8 gradusqa, al tıptı naşarlaǧan jaǧdaida – 4,6 gradusqa jylynuy mümkın. Zertteulerdı Iýta universitetınıŋ Chagan Şakerioglu bastaǧan halyqaralyq ǧalymdar toby jürgızgen.
Eger jahandyq jylynu jyldam jüzege asatyn bolsa, ǧalymdardyŋ boljauynşa, 50 jylda mūzdyqtar erıp bıtedı. Jaǧajaidaǧy elder suǧa batyp, Jer şaryn mūz basady. Auanyŋ ortaşa temperaturasy 10-15 gradusqa tömendeidı
Joǧary temperatura mūzdyqtar, teŋız mūzdary jäne poliarlyq mūzdar eri bastaidy, būl teŋızder men mūhittardaǧy sudyŋ mölşerın arttyrady. Ärine, tabiǧattyŋ mūnşalyqty özgeruıne jer üstındegı emes, astyndaǧy şikızatty da barynşa igeru äser eterı tüsınıktı. Adamzat öz damu satysynda äzırge odan bas tartpaidy. İä, jer qoinauy barynşa tonaluda, bıraq oǧan qarsy tūrar amal bar ma? Är bilık öz halqynyŋ müddesınen şyǧuǧa tyrysatynyn eskersek, būl – toqtamaityn qūbylys. 2050 jyly Jer şaryndaǧy adamdardyŋ sany 9 milliardqa jetetının eskersek, onda adamzatqa jaŋa keŋıstıkterdı igeru uaqyt talabyna ainaluda.
Ümıt – jaŋa tehnologiialarda
Al biznesmender men saiasatkerler avtoäuesqoi qauymdy bolaşaq kölıkterıne otyrǧyzudy 30 paiyzǧa jetkızemız degen uädelerın berse, 2030 jylǧa qarai elektr quatymen jüretın kölıkterdı osynşama paiyzǧa köbeitemız degen meje de belgıledı. Qazırgı taŋda jaŋa tehnologiialardy öndırıske endıru bırtındep bolsa da jüzege asyp keledı. Sol 196 el ökılderınıŋ qatysuymen BŪŪ-nyŋ ǧalamdyq jylynudyŋ aldyn aluǧa qatysty ülken konferensiiasy ötken Parij qalasynda taksi kölıkterı elektr quatymen jüretındıgın aita ketken jön. Al kün quatymen ūşatyn Solar Impulse 2 ūşaǧynyŋ jer şaryn ainala ūşudy jüzege asyruy būl baǧyttaǧy ızdenısterdıŋ nätije bere bastaǧandyǧyn körsetedı. Qanattarynyŋ jalpy ūzyndyǧy 72 metrge jetetın ūşaqtyŋ salmaǧy – 2,3 tonna. Negızınen, qanattaryna 17,2 myŋ kün batareialary ornatylsa, olar elektr qozǧaltqyştarǧa quat berıp otyrady. Ūşaqtyŋ ūşu jyldamdyǧy saǧatyna – 140 kilometr. Sonymen Solar Impulse 2 ūşaǧy Atlant jäne Tynyq mūhittarynyŋ üstımen ūşyp ötıp, özınıŋ tiımdılıgın däleldep otyr. Äsırese, soŋǧysynyŋ üstınen ūşu öte qauıptı ekendıgın eskersek, būl äue jolyn eŋsergen ūşaqtyŋ bolaşaǧy jarqyn dep aita alamyz. Ǧalymdar bügıngı taŋda balamaly quat közderın alu tehnologiialaryn barynşa damytudy qolǧa ala bastady. Kün men jeldıŋ, tıptı, teŋızdıŋ terbelısınen quat alyp kele jatqan adamzat jauǧan jaŋbyrdan da quat közın aluǧa daǧdylanyp keledı. Jaqynda qytailyq ǧalymdar kün közınen quat alu qondyrǧylaryna jaŋbyr suynan da elektr quatyn öndıre alatyn qospa oilap tapqany belgılı boldy. Osylaişa ǧalymdar aitarlyqtai tabystarǧa qol jetkıze bastady. Oraiy kelgende aitu kerek, eger sol Niu-Iorktegı qabyldanǧan qarar oryndalar bolsa, onda 2030 jylǧa qarai kömırqyşqyl gazynyŋ kölemı 4,5-8,8 milliard tonnaǧa kemidı eken. Būl – milliard avtokölıktıŋ şyǧaratyn kömırtegımen para-par degen söz. Qoryta aitqanda, adamnyŋ jerasty qazba bailyqtaryn tūtynuy barynşa jalǧasa beretının uaqyt körsetıp otyr. Al ol öz kezegınde SO2 jäne özge de parniktık gazdar kölemınıŋ artuyna alyp kelmek. 1895 jyldyŋ özınde ǧalymdar būlardyŋ jerdı jylytatynyn bılgen desedı. Qazırgı taŋda SO2 kölemınıŋ būrynǧyǧa qaraǧanda ekı esege juyq artyp otyrǧandyǧy belgılı. Sondyqtan da Jer şaryndaǧy elderdıŋ BŪŪ aiasynda ortaq şeşımge kelıp, aldaǧy uaqytta oryn aluy mümkın apattardyŋ aldyn aluǧa jasaǧan qareketterı maŋyzdy.
Astanada ekologiia mäselesı qalai?
Bas qalamyzdyŋ ekologiiasy – basty mäselenıŋ bırı. Aua lastanbai, tazalyq saqtalǧan jerde ǧana qorşaǧan ortaǧa ziian kelmeidı. Bıraq, bas qaladaǧy ekologiialyq ahual syn kötermeidı. Elordadaǧy gazdandyrudyŋ bäseŋ boluynan Astana qalasy kök tütınnen arylmai otyr. Astananyŋ ırgesıne gaz kelgende «qys mezgılınde qalany torlaǧan kök tütınnen qūtylatyn boldyq, bas qala tūrǧyndarynyŋ barlyǧy gazǧa qosylsa, qala ekologiiasy jaqsarady» dep bärımız quanǧan edık. Arada 2-3 jyl ötse de qaladaǧy kök tütın men kömırdıŋ qoşqyl iısınen qūtylǧanymyz joq. Būl özektı mäselenı «Astana aqşamy» bırneşe ret jazdy. 31 qaŋtarda Astana qalasyn damytu mäselelerı jönındegı keŋeste Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev ta būl mäselege arnaiy toqtalyp, qalany gazdandyru jūmysynyŋ sylbyrlyǧyn synǧa aldy. Astana jappai gazǧa qosylsa, auadaǧy ärtürlı ekologiialyq ziiandy qaldyqtardyŋ mölşerı azaiady. Gaz ben kömır qaldyqtarynyŋ arasyndaǧy aiyrmaşylyq 10 esege deiın jetedı. Iаǧni, gaz tartylǧan soŋ, qalaǧa ziiandy qaldyqtardyŋ taraluy 10 esege azaiady. Bas qalada kömır jaǧatyn jer üiler az emes. Onyŋ üstıne, elorda töŋıregındegı Qosşy, Qoiandy, Jıbek joly, Qyzylsuat, Qaraötkel siiaqty kömırmen kün köretın auyldardyŋ da kök tütınnıŋ qalanyŋ aua sapasyna äser etıp otyrǧany şyndyq. Qalany da, osy eldı mekenderdı gazdandyru jūmysyn tezdetudıŋ maŋyzy zor.
Qoqystan qalai qūtylamyz?
Qoqys jäne olardy joiu mäselelerı de ekologiiaǧa qatysty özektı. Ekologiia, geologiia jäne tabiǧi resurstar ministrlıgınıŋ deregınşe, respublika boiynşa rūqsat etılgen 3 myŋǧa juyq qoqys poligony bar. Dese de, onyŋ 21 paiyzy ǧana ekologiialyq jäne sanitarlyq normalarǧa sai. Demek elımızde qoqys mäselesı älı de özektı küiınde qalyp otyr.
Şetelde de būl problema maŋyzdylyǧyn joiǧan joq. Älemde jyl saiyn 2 mlrd tonna qatty tūrmystyq qaldyq şyǧarylady. Būl – qoqys mädenietınıŋ dünie jüzınde bırızge qoiylmaǧanynyŋ körınısı. Sarapşylar tıptı 30 jylǧa juyq uaqytta qoqys kölemı 70 paiyzǧa ösıp, 3,4 mlrd tonnaǧa jetedı degen pıkır aityp jür. Sondyqtan europalyq komissiia qaita öŋdelgen önımderdı paidalanudy arttyru boiynşa ūsynystardy jariialaudy josparlap otyr. Öitkenı plastiktıŋ şamamen 40 jäne qaǧazdyŋ 50 paiyzy qaptama üşın paidalanylady eken. Al būl tūrmystyq qatty qaldyqtardyŋ 36 paiyzyn qūraidy. Eger Europarlament pen Europalyq Keŋestıŋ, EO-nyŋ 27 ükımetınen tūratyn top maqūldasa, 2025 jylǧa qarai şamamen 65 jäne 2030 jylǧa qarai 70 paiyzǧa qoqysty azaitu közdelıp otyr.
Elımızde qoqystyŋ mölşerı 160 mln tonnadan asty. Jylyna şamamen 4,5 mln tonna tūrmystyq qaldyq jinalady desek, mūnyŋ tek 15 paiyzy ǧana öŋdeledı. Būl da köŋıl könşıtpeidı. Keibır aimaqtarda tıptı qaita öŋdeu zauyty jetıspeidı.
Qazır elımızde qoqysty öŋdeu maqsatynda bıraz şara qolǧa alynyp jatyr. Respublikada qatty qaldyqty qaita öŋdep, energetikalyq otynǧa ainaldyratyn 6 zauyt salynbaq. Jospar 2025 jylǧa deiın jüzege asyrylady dep bekıtılgen. Ekologiia ministrlıgı ötken jyly tender jariialau arqyly Astana, Almaty, Aqtöbe, Şymkent, Öskemende zauyttar salynyp, endıgı üş jyldan keiın jūmysyn bastaidy dep josparlanyp otyr. Osylaişa, Qazaqstan 2025 jylǧa deiın qoqysty sūryptap öŋdeudı 30 paiyzǧa, örteuge jıberetın qoqysty 20%-ǧa jetkızudı közdep otyr, al qalǧan 50 paiyzy qoqys poligonynda saqtalmaq.
Astana qalasynda qatqyl tūrmystyq qaldyqtardy kömuge rūqsat etılgen bır poligon bar. Sonymen qatar, qatty tūrmystyq qaldyqtardy öŋdeu boiynşa «Altyn TET» JŞS zauyty ıske qosyldy. Atalǧan qoqys öŋdeu keşenın ıske qosu qaldyqtardy paidaǧa asyruǧa oŋtaily äser etude. Keşennıŋ jobalyq quatyna tolyq köşuı qatqyl tūrmystyq qaldyqtardyŋ 80%-yn qaita öŋdeuge, al 20%-yn kömıp tastauǧa mümkındık beredı. Medisinalyq qaldyqtar arnauly qondyrǧylarda örteledı, ekologiialyq zaŋ baptaryna säikes, atalǧan qyzmet türımen ainalysatyn käsıporynnyŋ qolynda memlekettık ekologiialyqsaraptamanyŋ qorytyndysy men qorşaǧan orta emissiialaryna rūqsaty boluǧa tiıs.
Jahandyq jylynuǧa jetkızgen ekologiialyq ahual, qorşaǧan ortanyŋ jyl saiyn naşarlauy, adamzat tırşılıgı üşın qauıptı bolyp otyrǧanyn aituymyz qajet.
«Älemde aua temperaturasy +3 gradusqa köterılse, mūzdy mūhit, Antarktida erıp, mūhittaǧy su deŋgeiı ösıp, ol öz kezegınde auyzsudyŋ tapşylyǧyna äkeledı. Parij kelısımı boiynşa aua temperaturasyn +2 gradusqa deiın ūstau kerek. Qazaqstan osy kelısımge qol qoisa da, energiianyŋ balama közderın tabuǧa bailanysty äreket etıp jatqan joq. Osy 100 jyl ışınde bızdıŋ ǧalamşarymyzdyŋ ömırı men bolaşaqtaǧy tırşılıgı qandai bolatyny belgılı bolady. Jahandyq jylynudyŋ qaupı – ol adamzatty aqyr zamanǧa alyp keluı mümkın. Auyzsu tausylsa, jer betındegı 8 mlrd adam susyz qalady, qūrǧaqşylyq ornaidy» deidı ekolog mamandar.
Eger jahandyq jylynu jyldam jüzege asatyn bolsa, ǧalymdardyŋ boljauynşa, 50 jylda mūzdyqtar erıp bıtedı. Jaǧajaidaǧy elder suǧa batyp, Jer şaryn mūz basady. Auanyŋ ortaşa temperaturasy 10-15 gradusqa tömendeidı. Aua temperaturasynyŋ özgeruınen sezımtal adamdar qatty zardap şegıp, köz jūmady. Aǧaştar klimattyŋ özgeruıne öte baiau beiımdeletındıkten, joiylyp ketedı. Boran, dauyl, qūiyn, su tasqyny sekıldı apattar jiılei tüsedı. Auyzsulardyŋ tapşylyǧy oryn alyp, türlı epidemiialar men aurulardyŋ paida boluyna äser etedı. Osy oraida jahandyq soǧystyŋ ornau qaupı de joq emes.
Ne ısteu kerek?
Qazırgı kezde jahandyq jylynudy aldyn alu üşın tyŋ ideialar aitylyp, täsılder oilastyryluda. Energoresurstardy paidalanu mäselesı, parniktık gazdardy, sonyŋ ışınde kömırqyşqyl gazynyŋ atmosferaǧa taraluyna tosqauyl boluǧa äser etetın ädıs-täsılder bar. Mäselen, parniktık gazdardyŋ auaǧa taraluyn tejeu – organizmderdı jerleu men jasandy aǧaştardy paidalanu arqyly jüzege aspaq. Ärine, mūndai qūrylǧylardy jasap şyǧaru üşın uaqyt pen qyruar qarajat kerek. Ekologtardyŋ aituynşa, jahandyq jylynudyŋ aldyn aluǧa bolady. Ol üşın älem elderı kelısımşartqa otyru kerek. Qazırgı kezde Europa elderınıŋ bırqatary balama energiia közderıne 30-40%-ǧa köştı. Osy baǧytta Amerika, Europa elderı jaqsy jūmys jasap jatyr. Qazaqstan, Reseige jahandyq jylynu mäselesın aldyn aluǧa bailanysty qyruar jūmys atqaru kerek. Mäselen, bızdıŋ elımızde balama energiia közın paidalanu tek 1% ǧana. Būl – öte mardymsyz jaǧdai. Jer şary men ūrpaǧymyzdyŋ bolaşaǧyn oilasaq, būl mäselede köp jūmys atqaruymyz qajet. Al qazırgı jaǧdaida AQŞ pen Qytai ziiandy, ärı qauıptı gazdardy atmosferaǧa şyǧaru boiynşa bır-bırımen jarysqanyn toqtatpaitynyn eskersek, adam öz densaulyǧy men bolaşaǧyn şetke ysyryp otyrǧan uaqytta jahandyq jylynu mäselesınde ılgerıleuşılık bolmaityny anyq.
