Qoldan jasalǧan qasırettıŋ qūrbandaryn eske alu – bügıngı ūrpaqqa – paryz, keler ūrpaqqa – taǧylym.
Qazaqstan Respublikasynyŋ 1993 jylǧy 14 säuırde «Jappai saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau turaly» Zaŋynyŋ qabyldanuy halqymyzǧa ülken serpılıs äkeldı. Qaita-qaita tarihqa üŋılıp, qūjattardy paraqtap, zerdeleu, ızdestıru jūmystary jürgızıldı, tylsym qūjattarǧa tıl bıtıp, köptegen kıtaptar şyǧarylyp, maqalalar jazyldy, ǧylymi taldaular jasaldy, jazyqsyz jazalanǧandar aqtaldy. Tarihymyzdaǧy «aqtaŋdaq» better el esınde mäŋgı saqtaluy üşın 1997 jyly Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentınıŋ Jarlyǧymen 31 mamyr – Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu künı dep bekıtıldı.
Al 2020 jyly 24 qaraşada Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Jarlyǧymen Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia qūryldy, jer-jerde öŋırlık komissiialar jūmys jasauda.
Qazaqstan Respublikasy Mädeniet jäne sport ministrlıgı Arhiv ısterı jäne qūjattamany basqaru komitetınıŋ Qoljazbalar jäne sirek kıtaptar ūlttyq ortalyǧy men Astana qalasynyŋ memlekettık arhivı bırlesıp äzırlegen «Zūlmat zaman qasıretı» atty arhiv qūjattarynyŋ körmesı bır minuttyq ünsızdık jariialaumen bastaldy.
Körmege Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı Astana qalasy boiynşa öŋırlık komissiia müşelerı, L.N. Gumilev atyndaǧy EŪU-nıŋ professor-ǧalymdary, «Aljir» memorialdy-mūrajai keşenı qyzmetkerlerı, Astana qalasynyŋ memlekettık arhiv qyzmetkerlerı, Qoljazbalar jäne sirek kıtaptar ūlttyq ortalyǧynyŋ ǧylymi qyzmetkerlerı, doktoranttar men magistranttar, studentter, mektep oquşylary qatysty.
Kırıspe söz söilegen Qoljazbalar jäne sirek kıtaptar ūlttyq ortalyǧynyŋ direktory, Phd doktor – Jandos Bekdıldäūly Boldyqov pen Astana qalasynyŋ memlekettık arhivınıŋ direktory, Phd doktor – Berık Jolmūhanūly Törebekov körmenıŋ maŋyzy men mazmūnyna toqtaldy. B.Törebekov öŋırlık komissiia men astanalyq arhiv bırlesıp şyǧarǧan qūjattar men materialdar jinaǧyn, «Arhiv habarşysy» ǧylymi-köpşılık, ädıstemelık-aqparattyq jurnalynyŋ 2023 jylǧy № 1 (7) sanyn syiǧa berdı.
Jinalǧan qauym ötken ǧasyrdyŋ 20-40-jyldaryndaǧy esten şyqpaityn, ūmytylmaityn tarihymyzdyŋ auyr da, qasırettı kezeŋınen syr şertetın derektı filmge nazar audardy.
Ūlt tarihyndaǧy auyr tragediiamen sipattalatyn būl qaraly da qaiǧyly oqiǧalar är qazaq otbasyn şarpydy, sana men jürekte tereŋ qatparly ız qaldyrdy. Adamdy adam qasqyrdai talaǧan kezeŋ. Bıreudıŋ bıreudı aiamauy, bırın-bırı qūzǧa qūlatuy jyrtqyş aŋnan da beter edı. Jappai repressiiaǧa ūlasqan «qyzyl qyrǧynnyŋ», «ülken qyrǧynnyŋ» diırmenınen jüz myŋdaǧan qazaqstandyqtar ötken, onyŋ jiyrma myŋy sotpen de, sotsyz da «üştıktıŋ», «bestıktıŋ» qaulylarymen ölım jazasyna kesılıp, atylyp ketken
Odan keiın söz kezegın alǧan L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU-nıŋ ǧalym-professory Qūrmanǧali Ǧazizūly Därkenov: «Quǧyn-sürgın bolşevikter bilık basyna kelgen jyldardan bastaldy. Alaş ziialylaryn qauıptı, senımsız element retınde bilıkten yǧystyru, şettetu, keiın ärtürlı sebeptermen qylmystyq ıster aşyldy.
Al aşarşylyq mäselesıne toqtalsaq, Keŋes Odaǧy el ışındegı azyq-tülık daǧdarysyn şeşu jäne şetelden öndırıske qajettı tehnologiia alu üşın et daiyndau josparyn 20-jyldardyŋ soŋy men 30-jyldardyŋ basynda kürt ösırdı. Qazaqstandy et daiyndau bazasy retınde qarastyrǧan ortalyq şekten tys, öte köp et daiyndau josparyn bekıttı.
1930-1931 jyldary Qazaqstanǧa 493 500 tonna et ötkızu josparyn berdı. Bızde sūmdyq aşarşylyq boldy dep Europarlamentte, AQŞ Kongresınde kötergen, ekınşı oryndaǧy Ukraina 434 800 tonna et ötkızuge tiıstı bolady. Mıne, osylai qazaq jerınde mal soiu punktterı aşylyp, mal soiylyp jöneltıle bastady. Nege bızde alapat aşarşylyq boldy, al körşıles elderde mūndai jaǧdai bolmady degen sūraq jiı qoiylady. Sebebı aşarşylyq qaqpanyna tüspegen qazırgı Ortalyq Aziianyŋ üş memleketı – Özbekstan, Türıkmenstan jäne Täjıkstan nebärı 66200 tonna ötkızuı kerek bolady. Qyrǧyzstanǧa bekıtılgen et daiyndau jospary tıpten az bolatyn.
Arhiv qūjattaryna süiensek, Mäskeu qalasy men Mäskeu oblysyna 1931 jyldyŋ aqpan-nauryz ailarynda jetkızılgen ettıŋ 53,9 paiyzy, Leningrad qalasy men Leningrad oblysyna jetkızılgen ettıŋ 43,3 paiyzy Qazaqstannan jıberıldı.
Al RSFSR-dıŋ Mäskeu men Leningradtan basqa aimaqtaryna jetkızılgen ettıŋ 57,5 paiyzy Qazaqstannan jetkızıldı.
Al osy uaqytta qazaq jerınde aşarşylyq dendep, halyq aştan qyryldy. Qaitsek aman qalamyz dep köterıle köştı. Basqa oblystar jerıne, Resei territoriiasyna sypyryla qozǧaldy. Qytai asty. Qazırgı Özbekstan, Qyrǧyzstan, Türıkmenstan, Täjıkstan jerıne kettı. T.Rysqūlov Stalinge jazǧan hatynda 6-8 jasqa deiıngı balalardyŋ köpşılıgı qyrylyp qaldy dep jazdy. Jaqynda Feisbukte E.Töleutai Qarqaralyda aşarşylyqqa deiın 50 myŋ adam bolsa, aşarşylyqtan soŋ 15 myŋ, Jaŋarqada 25 myŋ adamnan 5 myŋ, al Şet audanynda 26 myŋ adamnan nebary 5 myŋ adam qaldy dep jazdy. Eger osy derekke qarap otyrsa, qazaq audandarynda halyqtyŋ 70-80 prosentı aştyqtan qyryldy nemese jan saqtau üşın bosyp kettı.
Al quǧyn-sürgınge kelsek, ol ärine, az aitylǧan joq. Qazaqtyŋ alaş jaǧynda bolǧandary ǧana emes, osy keŋes ökımetın qoldaǧandar, ony ornatuǧa belsene qatysqandary da quǧyn-sürgınge tüstı. Älihan, Ahmet, Mırjaqyp t.b. ǧana emes, Säken, İliias, Beiımbet t.b. olardyŋ özderı ǧana emes, otbasy da qorlyq, zorlyq kördı. Beiımbettıŋ äielı Künjämila alty balasynan airylyp, Aljirge aidalyp, qara jūmysqa salyndy. Keiın lagerden bosap şyǧyp balalaryn ızdep barǧanda, Reseidegı balalar üiınde jürgen balalary analaryn tanymady. Säkennıŋ jary Gülbahram da osy küidı basynan ötkızdı. Säkennıŋ jalǧyz ūly, artyndaǧy tūiaǧy Aian osy qystyŋ suyǧynda Aljirge anasymen aidalyp kele jatqanda jolda öldı. Jüsıpbektıŋ balalary da balalar üiıne jıberılıp, Janaǧy – Jenia, Evgenii, Bektūry –Viktor bolyp, orys esımın alyp kettı.
Būl – bızdıŋ qasırettı tarihymyz. Endeşe būl kezeŋdegı zūlmatty ūmytu mümkın emes» dep aiaqtady.
«Qazaqstan tarihynyŋ ötken kezeŋderıne tereŋ män bere, zer sala qaraityn bolsaq, taǧdyrdyŋ talai qystalaŋ şaqtarynda tapqanynan joǧaltqany köp halqymyzdyŋ san qily qiyndyqtardy bastan ötkergenın köremız. Solardyŋ bırı, zūlmat zaman qasıretındegı saiasi quǧyn-sürgın jäne aşarşylyq kezeŋı bolyp tabylady.
HH ǧasyrdyŋ 20-50 jyldaryndaǧy saiasi quǧyn-sürgın zobalaŋyna bailanysty arhiv derekterınde körsetılgendei: «BKP(b) OK şeşımı negızınde (1937 jylǧy 17 qaraşadaǧy) quǧyn-sürgınge ūşyraǧan Keŋeske qarsy elementterdıŋ qosymşa sanyn ūlǧaitu» jönındegı şeşımge säikes, bırınşı sanat boiynşa (atu) 1650 adam, onyŋ ışınde Soltüstık Qazaqstan oblystary boiynşa 200 adamnan (Aqmola, Qostanai, Petropavlovsk t.b.), ekınşı sanat boiynşa (eŋbekpen tüzetu lagerlerınde 10 jyl) – 2600 adam, onyŋ ışınde Soltüstık Qazaqstan oblysy (Aqmola, Qostanai, Petropavlovsk t.b.) boiynşa – 550 adam. Qūjatta «rezerv» degen baǧan boldy, ondaǧy bırınşı sanat boiynşa – 350 adam, ekınşı sanat boiynşa 400 adam bekıtıldı, demek, totalitarlyq jüie jaǧdaiynda saiasi negızde quǧyn-sürgın, repressiiaǧa jol berılgendıgı sözsız edı. Keŋes zamanynda ömır sürgen halyqtarǧa «ülken terrordyŋ» orasan zor qasıret äkelgenı esımızde. Zūlmat jyldarda Qazaqstanǧa KSRO-nyŋ tükpır-tükpırınen bes millionnan astam adam jer audaryldy. 100 myŋǧa juyq azamatymyz quǧyn-sürgınge ūşyrap, sonyŋ 20 myŋnan astamy atyldy. Jazyqsyz jazalanǧandardyŋ qatarynda Ä.Bökeihan, A.Baitūrsynūly, M.Tynyşbaev, M.Dulatūly, T.Rysqūlov, M.Jūmabaev, S.Seifullin, I.Jansügırov, B.Mailin, S.Asfendiiarov siiaqty körnektı memleket jäne qoǧam qairatkerlerı, basqa da ūlt ziialylary bar. Būl qūrbandardyŋ basym köpşılıgı halqyna qaltqysyz qyzmet etken ūlt qaimaqtary bolatyn.
Ūlt tarihyndaǧy auyr tragediiamen sipattalatyn būl qaraly da qaiǧyly oqiǧalar är qazaq otbasyn şarpydy, sana men jürekte tereŋ qatparly ız qaldyrdy. Adamdy adam qasqyrdai talaǧan kezeŋ. Bıreudıŋ bıreudı aiamauy, bırın-bırı qūzǧa qūlatuy jyrtqyş aŋnan da beter edı. Jappai repressiiaǧa ūlasqan «qyzyl qyrǧynnyŋ», «ülken qyrǧynnyŋ» diırmenınen jüz myŋdaǧan qazaqstandyqtar ötken, onyŋ jiyrma myŋy sotpen de, sotsyz da «üştıktıŋ», «bestıktıŋ» qaulylarymen ölım jazasyna kesılıp, atylyp ketken.
Totalitarlyq kezeŋde ūlttyq qūndylyqtarymyzdan, tılımızden, dılımız ben dınımızden aiyrylyp qala jazdadyq. Onyŋ bärı Täuelsızdıktıŋ arqasynda halqymyzǧa qaita oraldy. Bıraq, ūlt pen el retınde saqtalyp qalu üşın bügıngı jäne bolaşaq ūrpaq jaŋa syn-qaterlerge daiyn boluy kerek.
Ūlttyŋ töl mädenietı men tüzu dını saqtalǧan jerde ziialylardyŋ dūrys ösıp jetıletındıgın tarih däleldedı. Sol kezeŋdegı qazaq qoǧamyndaǧy dıni adamdar eldıŋ bırlıgımen qatar, ūlttyq bıregeilıktı, qoǧamnyŋ ruhani tereŋdıgın saqtap otyruda ülken eŋbek sıŋırdı. Nätijesınde, babalarymyz şamasy kelgenşe ūlttyq müddege qorǧan bolyp, saqtap qaldy. Sonymen qatar, ūlttyŋ tarihi sanasyn, bıregeilıktı saqtauda dästürlı qazaq qoǧamyndaǧy dıni instituttyŋ qyzmetın saqtap qaluǧa ūmtylǧandyǧyn da tüsınu qiyn emes. Iаǧni, qazaqtyŋ keibır auqatty adamdary qazaq qoǧamyndaǧy dın men dıni adamdardyŋ rölın küşeitu arqyly, el müddesıne qyzmet etetın ziialylardyŋ jaŋa buynynyŋ qalyptasuyna qyzmet etken.
Tarihymyzdyŋ qasırettı betterı, saiasi quǧyn-sürgın jäne aşarşylyq qūrbandary ärqaşan bızdıŋ jadymyzda saqtau, odan sabaq alu jäne ony ūmytpau – bızdıŋ qasiettı boryşymyz» dedı öz kezegınde L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia Ūlttyq universitetı, tarih fakultetı, Qazaqstan tarihy kafedrasynyŋ professory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, öŋırlık quǧyn-sürgın komissiiasynyŋ müşesı Zadaş Dükenbaeva.
Biyl tuǧanyna 125 jyl tolyp otyrǧan Orta Aziia men Qazaqstanǧa ortaq tūlǧa, asa körnektı qoǧam jäne memleket qairatkerı, stalindık diktatura qūrbany Temırbek Qaraūly Jürgenovtıŋ ūrpaǧy, zertteuşı-ǧalym Bauyrjan İmanǧaliev T.Jürgenovtıŋ Qazaqstan men Orta Aziia respublikalaryndaǧy oqu-aǧartu, mädeniet pen ädebiet salasynyŋ örkendeuıne qosqan ölşeusız ülesı turaly äŋgımelep berdı, özı qūrastyrǧan T.Jürgenovtıŋ eŋbekterınıŋ jinaǧyn Qoljazbalar jäne sirek kıtaptar ūlttyq ortalyǧyna syiǧa berdı.
Astana qalasy memlekettık arhivınıŋ qorynan Aqmola öŋırınıŋ 1920-1940 jyldardaǧy qoǧamdyq-saiasi ömırı men dästürlı şaruaşylyǧyndaǧy tübegeilı özgerıster, äskeri-saiasi jaǧdai, aşarşylyq, tärkıleu, bosqynşylyqqa qatysty būiryqtar, nūsqaulyqtar, qauly-qararlar men şeşımder, statistikalyq mälımetter, sondai-aq taqyrypqa bailanysty qūjattar jinaqtary, ǧylymi, ädebi şyǧarmalar körmesı qoiyldy.
Jinalǧan qauymdy Qoljazbalar jäne sirek kıtaptar ūlttyq ortalyǧynyŋ basşysy J.B.Boldyqov jäne osy ortalyqtyŋ jetekşı sarapşysy, zertteuşı-ǧalym G.A.Bisenova «Arhiv – 2025» memlekettık baǧdarlamasy aiasynda Türkiia, Ündıstan elderınıŋ arhivterınen äkelıngen tyŋ derektermen tanystyrdy.
Körmege Türkiiadaǧy qazaqtar arasyndaǧy belgılı aqyn, jazuşy Zeinel Sürmelı Monǧoliia, Qytaidaǧy ūlt-azattyq qozǧalysy, Ospan batyrǧa arnalǧan öleŋı, elge saǧynyş, basqa da ärtürlı taqyryptaǧy öleŋderınıŋ qoljazbalary qoiyldy.
Ündıstan ūlttyq arhiv qorynan jetkızılgen 3700 paraq arhiv qūjattarynan Ündıstanǧa kelgen qazaq köşıne qatysty şeşımder, qazaq migranttary turaly derekter – sonau bır qiyn-qystau kezeŋderdıŋ dälelı. Kaşmirge 1941 j. Şyŋjaŋ provinsiiasynan 3000 qytailyq qazaq, köpşılıgı aua raiyna beiımdelmei, basqa da jaǧdailarǧa bailanysty qaitys bolǧan. 1943 jyly Bhopal ştatyna kelgen 500 qazaq Bhopal ştatyndaǧy bosqyndar lagerıne ornalastyrylǧan. Olar Kaşmirge 4000 jylqy, 3000 tüie, 20000 qoimen jettı degen derekter bar.
Bükıl adamzattyŋ mūrasy bolyp tabylatyn arhiv qūjattarynyŋ körmesıne jinalǧan qauym tyŋ derektermen tanysyp, almaǧaiyp zamannyŋ qasıretın sezındı, jazyqsyz jazaly bolǧandardyŋ ruhyna taǧzym ettı.
Ǧaziza İSAHAN,
Astana qalasy Memlekettık arhivı ǧylymi-zertteu jäne
aqparattyq jūmys
qyzmetınıŋ basşysy
