Elımızde ışkı köşı-qon men halyqtyŋ tūraqty ösu ürdısı baiqalady. Ūlttyq statistika biurosynyŋ mälımetı boiynşa, Qazaqstanda jyl saiyn millionǧa juyq adam ışkı köşı-qonǧa qatysady, olardyŋ 55%-y – öŋırışılık, 45%-y – öŋıraralyq köşı-qon. 2022 jylǧy derekterge säikes ırı qalalar, bırınşı kezekte Astana, Almaty, Şymkent qalalary älı de negızgı köşı-qon aǧyndaryn tartuda. Al, olardyŋ infraqūrylymy halyqtyŋ rettelmeitın ışkı köşı-qon aǧynyna tötep bere almauda.
Eger demografiialyq jäne köşı-qon damuynyŋ qazırgı tendensiialary saqtalatyn bolsa, boljamdyq mälımetterge säikes, 2050 jylǧa qarai eldıŋ oŋtüstık öŋırlerınde halyq sany 5,2 millionǧa artyp, al soltüstıkte osy kezeŋge qarai şamamen 1 million adamǧa qysqaruy mümkın. Eldıŋ damu bolaşaǧy tūrǧysynan ışkı köşı-qonnyŋ qazırgı tendensiiasy qolaisyz. Halyqtyŋ öŋırlerden baqylausyz ketu ürdısıne bailanysty ırı qalalar men jekelegen oblystardaǧy halyq sanynyŋ ösuı demografiialyq teŋgerımsızdıktı küşeitude. Demografiialyq jaǧdaidyŋ naşarlauy eldıŋ ekonomikalyq äl-auqaty men ūlttyq qauıpsızdıgıne qauıp töndıredı.
Būl mäsele, bırınşıden, eldıŋ basqa aimaqtarymen salystyrǧanda tuu körsetkışınıŋ jäne halyqtyŋ eŋ joǧary tyǧyzdyǧymen, jer resurstarynyŋ tapşylyǧymen, jūmys küşınıŋ jyl saiyn artuymen erekşelenetın eldıŋ oŋtüstık aimaqtaryn sipattaidy. Resmi statistika boiynşa 2023 jylǧy 1-toqsanda oŋtüstık öŋırlerdegı jūmyssyzdyq deŋgeiı 5%-dy qūrady.
Ekınşıden, eldıŋ soltüstık aimaqtary halyqtyŋ tyǧyzdyǧynyŋ öte tömendıgı, eŋbekke qabılettı jastaǧy halyqtyŋ köp ketuı, qartaiu ürdısınıŋ oryn aluy, tuu men ekonomikalyq belsendılıktıŋ tömendeuın sipattaidy. Būl rette industriialyq-innovasiialyq damudyŋ memlekettık baǧdarlamasyn jüzege asyrudaǧy Qazaqstannyŋ negızgı önerkäsıp salalary soltüstık jäne soltüstık-şyǧys aimaqtarda ornalasqanyn eskergen jön.
Qazırgı uaqytta köşı-qon aǧyndarynda jasandy tartu ortalyqtary qalyptasuda. 2014 jyldan bastap jūmys küşı tapşy öŋırlerge qonystandyru baǧdarlamalary jüzege asyryla bastady. Alaida, olardy jüzege asyrudaǧy keibır kemşılıkter men olqylyqtar oŋ nätije körsetıp otyrǧan joq.
- «Mäŋgılık el jastary – industriiaǧa» – «Serpın-2050» memlekettık bılım beru baǧdarlamasy. Baǧdarlamaǧa qatysuşylardyŋ köpşılıgı oqu bıtırgennen keiın tuǧan jerıne qaityp oraluda. Negızgı sebepterı: baǧdarlama aiasynda alǧan mamandyqtar boiynşa jūmysqa ornalasu mümkındıgınıŋ joqtyǧy, tūrǧyn üi mäselesınıŋ şeşılmeuı.
- 2017-2021 jyldarǧa arnalǧan «Eŋbek» memlekettık baǧdarlamasynyŋ ornyna kelgen 2022-2026 jyldarǧa arnalǧan «Quatty öŋırler – el damuynyŋ draiverı» ūlttyq jobasy. Jaŋa tūrǧylyqty jerge qonys audarǧan azamattar memlekettık baǧdarlamalardyŋ şarttaryna, uäde etılgen memlekettık qoldaudy ūsynu deŋgeiı men sapasyna qanaǧattanbauda. Memlekettık kömek tolyq kölemde jäne uaqytynda jüzege asyrylmauda. Köbınese qonys audaruşylar ömır süruge jäne jūmys ısteuge qolaily jaǧdailary joq şalǧai auyldarǧa qonystandyrylǧan. Atap aitsaq, äleumettık, kölık jäne kommunaldyq infraqūrylymnyŋ bolmauy, gazdandyrudyŋ joqtyǧy, tūrǧyn üi sapasynyŋ tömendıgı. Sonymen qatar, qonys audaruşylar beiımdelu mäselelerıne tap boluda. Osy mäselelerge bailanysty, keibır otbasylar jaŋa tūrmys jaǧdailaryna qanaǧattanbai, qaita oraluda.
Qazırgı uaqytta jūmys küşı tapşy öŋırlerde qalǧan, qyzmettıŋ qandai da bır salasynda jūmysqa ornalasqan adamdardyŋ sany turaly, sondai-aq baǧdarlamalardy jüzege asyrudyŋ ärbır kezeŋınde jūmsalǧan qarajat turaly aqparat jetkılıksız. Elımızde demografiialyq teŋgerımsızdık mäselelerın şeşuge baǧyttalǧan memlekettık baǧdarlamalar artyp keledı (2022 jyly qabyldanǧan Qazaqstan Respublikasy köşı-qon saiasatynyŋ 2023-2027 jyldarǧa arnalǧan tūjyrymdamasy), bıraq tüpkı maqsatyna jetude şeşılmei jatqan bıraz mäseleler älı de oryn aluda. Sondyqtan būl elımızdıŋ kün tärtıbındegı özektı mäselenıŋ bırı. Ony el üşın strategiialyq maŋyzdylyq pen ūlttyq qauıpsızdık mındetterı tūrǧysynan qarastyru maŋyzdy.
Joǧaryda baiandalǧannyŋ negızınde tömendegı ūsynystardy joldaimyn:
1) Qoldanystaǧy baǧdarlamalardy ıske asyrudyŋ tiımdılıgın arttyru jäne ışkı köşı-qon prosessterın retteudı jetıldırıp, monitoring jürgızu maqsatynda «Şeteldık jūmys küşı», «Bürkıt» köşı-qon polisiiasy» jüielerınıŋ mysalynda «bır tereze» qaǧidaty boiynşa bıryŋǧai avtomattandyrylǧan aqparattyq jüie engızu qajet.
2) Ükımetke, onyŋ ışınde jergılıktı atqaruşy organdar baǧdarlamalardyŋ tiımdılıgıne aralyq taldau jürgızulerı tiıs. Memlekettık baǧdarlamalardy jetıldıru maqsatynda qonys audaruşylardyŋ, jekelegen sarapşylardyŋ, ükımettık emes ūiymdardyŋ jäne basqa da müddelı taraptardyŋ pıkırlerı men ūsynystaryn eskere otyryp, baǧdarlamalardy jüzege asyrudyŋ aǧymdaǧy jaǧdaiyn baǧalau qajet.
3) Qonys audaruşylardy köşıp barǧan öŋırde tūraqty tūruǧa yntalandyru üşın öŋırlerde tartymdy äleumettık-ekonomikalyq jaǧdailar jasau kerek. Sondyqtan memlekettık baǧdarlamalardy öŋırlerdı keşendı damytu arqyly jüzege asyru qajet.
4) «Serpın-2050» baǧdarlamasy aiasynda barlyq mamandyq boiynşa granttar sanyn köbeitu qajet. Eŋbek tapşylyǧy bar öŋırlerge köşıp kelgen otbasylardan şyqqan jastarǧa osy bılım beru baǧdarlamasyna qatysu mümkındıgın qarastyru kerek. Oqu bıtırgen jastardy jūmysqa ornalastyru mäselesın şeşu üşın salalyq jäne öŋırlık qūrylymdardyŋ äreketterın naqty üilestırıp, önerkäsıp salalary men joǧary oqu oryndary arasynda yntymaqtastyq ornatu qajet.
Serık ÖTEŞOV,
Senat deputaty
