Qazır elımızdegı bank salasynda qordalanyp qalǧan mäsele az bolmai otyr. Ony jaqynda ǧana Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev özınıŋ halyqqa arnaǧan «Ädılettı Qazaqstannyŋ ekonomikalyq baǧdary» atty Joldauynda atap körsettı. «Korporativtı salaǧa berıletın nesienıŋ jetkılıksızdık mäselesın şeşu kerek. Ekonomikaǧa aqşa kerek. Byltyr bankterdıŋ taza paidasy bır jarym trillion teŋgege juyqtady. Al osy jyldyŋ bırınşı jartysynda bır trillion teŋgeden asyp kettı. Bankter tiımdı jūmys ıstegennıŋ arqasynda emes, negızınen, Ūlttyq bank infliasiiamen küresu üşın bazalyq mölşerlemenı joǧary deŋgeide ūstap tūrǧandyqtan, osyndai mol paidaǧa keneldı» degen edı Prezident Joldauynda.
Paiyzy nege joǧary?
Qazır halyqtyŋ köbı kreditke ömır sürude. Astana qalasynyŋ tūrǧyny Mūhit Sanbaev ta solardyŋ bırı. Moinynda bırneşe nesiesı bar ol bır qaryzynan äupırımdep qūtylsa, ekınşısın aluǧa tura kelıp, äzırge bank aldyndaǧy bereşegın ai saiyn öteu üşın qarajatyn qataŋ türde eseptep otyrady.
– Tört balam bar. Solardy kiındırıp, qatarynan qaldyrmai bılım berıp, elordadan päter alu üşın ünemı bankten, köterıŋkı paiyzyna qaramai, qaryz alyp keldım. Zaiybymyz ekeumız jūmys ıstegen soŋ, äiteuır ai saiyn bereşegımızdı ösırmei ötep otyrmyz. Ekınşı deŋgeilı bankterdıŋ qaitarym paiyzy öte joǧary, – deidı qala tūrǧyny.
Keiıngı jyldarǧa köz jügırtsek, elımızde halyqtyŋ bank qaryzyna belşesınen batyp bara jatqanyn köremız. Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq bankınıŋ mälımetı boiynşa 2023 jyldyŋ 1 mausymynda tūtynuşylyq qaryz kölemı 8,2 trillion teŋgege jetken. Onyŋ jyl basynan berı 500 milliard teŋgege öskenı baiqalady. Onyŋ üstıne adamdar qaryzyn ötei almai äure-sarsaŋǧa tüsude. Tek 2023 jyldyŋ 1 nauryzy men 1 mamyry aralyǧynda azamattardyŋ üş ai boiy ötelmegen qaryzy 504 milliard teŋgeden 550 milliard teŋgege köterıldı. Al mūndai qaryzyn ötei almauşylar sany keiıngı kezde 58 paiyzǧa deiın ösıp ketken.
Bankter qaryz berude soŋǧy uaqytta azamattardyŋ ne tabysyna, ne äleumettık jaǧdaiyna, densaulyǧyna qaramaityny baiqalady. Eŋ bastysy, jūmys ısteidı degen anyqtamasy bolsa boldy. Astana qalasynda bır bank ai saiyn alatyn 215 myŋ teŋge eŋbekaqysy bar bır medisina qyzmetkerıne 2021 jyly kredit bergen. Al ol jyldyq mölşerlemesımen qosa eseptegende ai saiyn bankke 360 myŋ teŋge töleuı kerek bolǧan. Eseptep qarasa, alǧan nesiesınıŋ üstemesı elu alty paiyzdan da joǧary ekenı baiqalady. Būl endı paida quuşylyq emei nemene?! Osyndai toiymsyz bankter elımızde tūtynuşylardy qanap otyr desek, artyq aitqandyq emes.
Al şaǧyn kredittık ūiymdardyŋ arany tıptı aşylyp ketkenge ūqsaidy. Mäselen, «Vzaimy» degen mikrokredittık ūiym (MKŪ) 2022 jyldyŋ nauryz aiynda V.Maşani degen azamatqa 12 künge 120 myŋ teŋge qaryz bergen. Al onyŋ tiımdı jyldyq syiaqy mölşerlemesı 292165,11 teŋgege şyqqan. Taǧy bır «Creditum» atty MKŪ E.Ermekov degen azamatqa 2022 jyldyŋ 20 qaraşasynda bır aptaǧa 70% tiımdı jyldyq syiaqy mölşerlemesımen 100 myŋ teŋge qaryz berıp, basyn şyrǧadai etıp qoiǧan.
Aita keteiık, Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq bankı MKŪ-lar üşın kredit boiynşa jyldyq eŋ joǧarǧy mölşerleme 45 künnen assa – 56 paiyz, al 45 künge jetpeitın merzımge 20-30 paiyz dep belgıledı. Alaida ony qaperıne ılıp jatqan şaǧyn mikrokredit ūiymyn körmeisız. Eş qysylmastan azamattarmen jasasatyn kelısımşartyn ūsaq ärıptermen toltyryp, jyldyq syiaqy mölşerlemelerın myŋ paiyzǧa deiın şımırıkpei ösırıp jıberedı.
Tyǧyryqqa tıreitın şeşım
Ötken jyly Astana qalasynyŋ tūrǧyny Aŋsaǧan Jamalov alǧan qaryzyn elu paiyz üstemesımen talap etken şaǧyn qarjylyq ūiymyn sotqa berdı. Rasynda da, eldıŋ bas qalasy men Almatyda mikroqaryz räsımdeuşıler de, bankten nesie aluşylar da köp eken. Būl joly sot tūŋǧyş ret Ūlttyq bank normativterın negızge alǧan azamattyŋ talap aryzyn qanaǧattandyryp, paiyzdyq üstemenıŋ öte joǧary ekenın aşyq aitty. Söitıp, Aŋsaǧan Jamalov nesiesınıŋ üstemesın emes, belgılengen mölşerlemesın ǧana öteitın boldy. Alaida būl äzırge ılude bır kezdesetın jekelegen jaǧdai bolyp tūr.
Qazır osyndai bankterdıŋ paiyzdyq üstemesınen zardap şekkenderge «Qaryzsyz qoǧam» jobasyn ūsynuşylar tabylyp otyr. Al olar mynadai derek keltıredı. Keltırılgen zertteulerge sensek, elımızde tūtynuşylyq nesiesın alatyndardyŋ 34 paiyzy köpbalaly otbasylar eken. Al 18 ben 35 jas aralyǧyndaǧy jastardyŋ 24 paiyzy bankterden 3-4 kreditten alyp ülgerıptı. Myna qyzyqty qaraŋyz, şaǧyn qarjylyq ūiymdar men bankter ailyq tabysy 70 myŋ teŋge kölemındegı azamattarǧa da nesie räsımdei berıptı. Ärı olardyŋ köbı (58 paiyzy) qaryzyn uaqytynda qaitara almai, üsteme paiyzy eselengen.
«Bank salasyndaǧy taǧy bır özektı mäsele – barlyǧy bırneşe banktıŋ qolynda şoǧyrlanǧan. Qazır Qazaqstanda 21 bank bar. Bıraq korporativtı sektorǧa nesie berumen, iaǧni ekonomikalyq jobalardy qarjylandyrumen bırneşe ırı bank qana ainalysady. Sondyqtan osy saladaǧy bäsekenı arttyru üşın elımızge şetelden senımdı üş banktı tartqan jön» degen Memleket basşysynyŋ sözı däl uaqytynda aitylyp otyr.
Qarjy naryǧyn retteu jäne damytu agenttıgınıŋ mälımetterıne süiensek, VTB bank pen «Bereke bank» AQ-ta jyldyq paiyz mölşerlemesı – 21,5%. Al «Bank Sentr Kredit» AQ – 23,6%, «Euraziialyq bank» AQ – 23,7%, «Kaspi bank» AQ – 24,4%, «Home credit bank» AQ 28,5% kölemınde kredit beredı eken. Būǧan bankterdıŋ saqtandyru jäne taǧy basqa mındetterın qosyŋyz. Sonda tūtynuşylar kredittı 4-5 jylǧa räsımdegen jaǧdaida, bankke qaryzyn ekı-üş ese qosyp qaitarady.
Şyndyǧynda, Ūlttyq banktıŋ qazırgı paiyzdyq saiasaty halyqtyŋ qamyn oilaǧan şeşım emes. Sonyŋ saldarynan ipoteka jäne avtokredittı 25%-ǧa deiın, al qarapaiym adamdar alyp jatqan kepılsız kredittı 56%-ǧa deiın köterıp, azamattardy qaryzǧa belşesınen batyryp otyr.
2023 jyldyŋ säuır aiynda jürgızgen monitoringke sai, 7,5 million qazaqstandyqtyŋ qaryzy ötelmegen, būl eldegı ekonomikalyq belsendı halyqtyŋ 77%-y eken. Eldıŋ 1,5 million tūrǧyny nesie boiynşa tölemdı 90 jäne odan köp künge keşıktırıp tölegen. Al osy jyldyŋ 1 säuırınde qazaqstandyqtardyŋ nesiesı 30%-ǧa – 7,7 trln teŋgege öskenı belgılı boldy. Iаǧni 822 myŋ adam «qaryz qamytyn» kiıp otyr. Būl – oilantatyn mäsele.
Qazır qarapaiym halyqqa auyr tiıp jatqan ekı faktor bar. Onyŋ bırınşısı – qymbatşylyq, ekınşısı – joǧary paiyz mölşerındegı kredit. Qazaqstanda 7,1 million adam kreditpen kün keşude. Iаǧni halyqtyŋ 36%-y ekınşı deŋgeilı bankterdıŋ aksionerlerın baiytyp otyrǧany belgılı.
Tını qatty bailanys
Qazaqstandyq bankterdıŋ «kömekeiınıŋ keŋdıgı» turaly būǧan deiın de talai aitylyp, jazyldy. Alaida odan bır aitarlyqtai nätije şyǧyp, halyqtyŋ jaǧdaiyn, mümkındıgın oilap jatqan bank ielerın baiqamadyq. Rasy kerek, kezınde eldegı bankterdı qoldap, olardyŋ aiaǧynan tık tūryp ketuıne täuelsız Qazaqstan memleketı trilliondaǧan teŋge men milliondaǧan dollar jūmsaǧanyn ekınıŋ bırı bıledı.
Astana qalasynyŋ tūrǧyny, täuelsız sarapşy, ekonomist Qūmar Saqtaǧannyŋ osy töŋırektegı pıkırın tyŋdaǧanymyzda köp jaiǧa qanyq boldyq.
«Bırınşıden, bızdıŋ el tek kegejesı keiın tartqan bankterdı ǧana alǧa süirep qoiǧan joq, qarjy mekemelerın de, olardyŋ qaltaly ielerın de «qamqorlyǧyna aldy».
Mynany qaraŋyz, 90-jyldardyŋ basynda el ekonomikasy tūralap, jūrt ala dorba arqalap ketken kezde bankirlerdıŋ eŋbekaqysy men bonusy eselenıp jatty. Älı de solai. Respublikada eŋ myqty keŋseler men qymbat jihazdar kımde – bankirlerde. Eŋ myqty maşinany kımder mınedı – bankirler mınedı. Osynyŋ syryn bılesız be? Bılmeseŋız, aitaiyn. Sol banktıŋ tüpkı iesı – memlekettık bilıkke jaqyn jürgen alpauyttar.
Būl – tını qatty bailanys. «Qarjy salasynyŋ aksionerlerın memlekettık apparattan ızdeu kerek» desem, menı bıreu «jala japtyŋ» dep kınälai almaidy. Men sızge aitaiyn, būl älemdık täjıribede bar liberaldyq normaǧa ainalǧan jai eken. «Memlekettık qyzmetke kırıserde biznesıŋdı senımdı qolǧa tapsyru» degennıŋ astaryna üŋılseŋız, köp närsenı tüsıne bastaisyz. «Qarjy-bank sybailastyǧy» degen tırkestıŋ keiıngı kezde jiı aitylyp jürgenı de sodan.
Al endı osy jyldar boiy qalyptasqan sybailastyqtyŋ tamyryna qalai balta şabuǧa bolady? Ol üşın «memlekettık şeneunık – jeke bank – biznes» degen bailanystyŋ tamyryn üzu kerek. Būl tek Ädılettı Qazaqstannyŋ ǧana qolynan keledı. Ärı soǧan qatty ümıttenemın».
