Jūmyr jerdegı geosaiasi jaǧdai kürdelene tüsıp, älem elderı geosaiasi, geoekonomikalyq toptarǧa bölınıp, sanksiialyq qysym arqyly bır-bırınıŋ tynysyn taryltyp, saiasi ǧana emes, äskeri bloktor da paida bolyp, jahan jūrtynyŋ tün ūiqysy būzylyp, tynyşy qaşty.
Şyǧys Europada bastalǧan äskeri teketıres älemdı şarpityn türı bar. Serbiia prezidentı Aleksandr Vuchich «Älem üşınşı düniejüzılık soǧysqa köştı» dep mälımdedı. Qūdai saqtasyn!
ALYP ELDER MÜDDESI NE?
Resei basşysy Vladimir Putin tyǧyryqtan şyǧudyŋ jalǧyz joly – jartylai mobilizasiia jariialady. Mūnyŋ astarynda äskerın jaŋa adamdarmen tolyqtyru nietı tūrǧany anyq. Qytai töraǧasy Si Szinpin äskerın ūrysqa daiyndaluǧa şaqyrdy. Europa men AQŞ tarapy Ukrainany qarjylai qoldap, qarumen qamtamasyz etudı odan ärı jalǧastyra bermek.
Ukraina halqynyŋ basyna tüsken auyr künder eşqandai elde bolmasyn. Būl soǧysty bastaǧandardy eşkım aqtap almauy da tiıs. Būl bır elge ǧana emes, jalpy adamzatqa qarsy baǧyttalǧan soǧys dep qabyldaimyz.
Alaida Şyǧys Europadaǧy jaǧdaidy tereŋırek taldaityn bolsaq, Batys pen Resei būl soǧystyŋ bolatynyn keşe-bügın nemese bırneşe jyl būryn ǧana bılgen joq, ondaǧan jyldar boiy zerttelıp, zerdelenıp, tıptı soǧys bolǧan jaǧdaida bır-bırıne jıptei bailanǧan älemdık qauymdastyqqa qalai äser etetının baǧamdaǧany anyq.
HH ǧasyrdyŋ basynda aǧylşyn saiasatkerı Helford Makkinder «Älemdık saiasattyŋ aimaqtyq kındıgı» ideiasyn ūsynyp, onda älemnıŋ geosaiasi kındıgı – Euraziia ekenın atap, būl qūrlyqty «Hartlendke» balaidy. Söitıp Şyǧys Europany kım bilese – Hartlendtı sol bileidı, al, ony igergen – älemdı bileidı degen qorytyndy şyǧarady.
BŪŪ deregınşe, 1960 jyly damyǧan elder men kedei elder bailyǧynyŋ ara salmaǧy 13:1 bolsa, arada jarty ǧasyr ötpei, 2001 jyly būl körsetkış 74:1 qūrady
AQŞ saiasatşylary älemnıŋ kındıgı – Euraziia, Euraziianyŋ jüregı – Europa degendı ūstanyp, kärı qūrlyqta bülık saludyŋ türlı aila-amalyn qarastyrady. Iýgoslaviianyŋ ydyrauy – sonyŋ naqty dälelı. Jalpy Ekınşı düniejüzılık soǧystan keiıngı qaruly qaqtyǧystyŋ bärınde Amerikanyŋ qoltaŋbasy bar. Mäselen, Koreia, Vetnam, Auǧanstandaǧy qyrǧi-qabaq soǧystar, odan keiıngı Arab elderı – Siriia, Livan, İrak, Egipet, Tunis, Aljir, Marokkoda tūtanǧan ūlt-azattyq köterılısterden resmi Vaşingtonnyŋ müdde-mūratyn tanuǧa bolady.
Endı Amerikanyŋ yqpal aimaǧy Europaǧa yǧysyp, kärı qūrlyqta türlı soǧys alaŋdary tūtana bastady. Būl oiymyzǧa amerikalyq jazuşy Bruks Adamstyŋ «Amerikanyŋ imperiialyq müddesı Euraziianyŋ saiasi keŋestıgın jaulap aluǧa itermeleidı» degen sözı – dälel. Oǧan Halford Makkinderdıŋ «Euraziiany bileseŋ – älemdı bileisıŋ» degenın qosyŋyz.
Qysqasy, Ukrainada tūtanǧan soǧysta AQŞ-tyŋ da ülesı bar, müddesı mol. Sebebı Amerikanyŋ Europany aşsa alaqanynda, jūmsa jūdyryǧynda ūstaityn ambisiiasynda Ukraina maŋyzdy röl atqarady. Ekınşı jaǧy, Ukraina men Resei arasyndaǧy ekonomikalyq, saiasi şielenıs şegıne jetken-dı.
Kärı qūrlyq Reseidıŋ mūnai-gaz sektoryna täueldılıkten qūtyludan Ukrainanyŋ jerasty resursyn paidalanu arqyly şeşuge talasyp baǧuda…
Zertteuler körsetkendei, Ukraina jerınıŋ astynda igerılmegen slans gazynyŋ bai qory bar. Ukrain bilıgı AQŞ-tyŋ kompaniialaryna gazdy öndırıp, kädege jaratuda serıktes boluǧa şaqyrady. Öitkenı gazdyŋ būl türın barlau men öndırudıŋ joǧary tehnologiiasyna amerikalyqtar ielık etıp otyr. Ekıjaqty kelısım jasalǧan soŋ amerikalyq kompaniialar barlau nätijesı negızınde Ukrainanyŋ bırneşe öŋırınde zauyt saludy jobalaudy bastaidy.
Säikesınşe, būl şeşım Reseige ūnamaidy. Sebebı aimaqty aşsa alaqanynda, jūmsa jūdyryǧynda ūstaityn negızgı basymdyǧynan aiyrylady.
BAI UKRAİNA KIMNIŊ KÖZQŪRTY?
Reseidıŋ Ukrainadaǧy äreketterı osylai bastalyp, aldymen, Qyrymǧa köz saldy. Nege deseŋız, Qara teŋızdıŋ jaǧalauynda energiianyŋ taǧy bır közı anyqtaldy. Ol – gazogidrattyŋ (gaz kristaldary) ülken kölemdegı qory edı.
Qyrymdaǧy tūraqsyzdyqtan keiın şeteldık kompaniialar bastapqy kelısımnen bas tartyp, zauyt salyp, gaz öndıru ideiasyn toqtady. Osylaişa, Resei ekonomikalyq müddesımen qatar, Europa elderıne gaz tasymaldau arqyly yqpal etetın saiasi basymdyǧyn da saqtap qaldy. Būl – äleumettanuşy ǧalym Talǧat Jaqiianov paiymy.
Odan bölek, Ukrainanyŋ dändı daqyldar men kartop jäne t.b. auylşaruaşylyǧy önımderın öndırude mümkındıgı mol. Älemde ırı bes astyq eksporttauşy elderdıŋ qataryna kıredı. Soǧys jaǧdaiy bolyp jatqannyŋ özınde Ukraina diqandary 20 million tonna dändı daqyl öndırudı josparlap otyr. Būl el marganes kenı, temır rudasy, koks kömırınıŋ bai qorymen erekşelenedı.
Mūnyŋ özı Şyǧys Europa qaqpasyndaǧy eldıŋ ekonomikalyq potensialyn körsetpei me?
AQŞ bastaǧan Europa elderı ekonomikalyq qysymdy küşeitıp, sanksiialyq bloktar arqyly Reseidı ekonomikalyq tūrǧyda küirete tüstı. Ekonomikalyq defolttyq jaǧdai äleumettık narazylyqty asqyndyrdy. Tar qapasqa tyǧylǧan jaraly jyrtqyş soŋǧy ret serpılıp, küş-qairatyn synauǧa müddelık tanytatyny anyq.
Söitıp, «arnaiy operasiia» degen jeleumen Kievke qarsy soǧysty aşyp jıberdı. Jarty jyldan asty. Būl uaqyt ışınde syrtqy küşterden qyruar äskeri jäne qarjylai kömek alǧan Ukraina ekpının üdetıp, tıptı Reseidıŋ territoriialyq aimaǧyna, iaǧni şekarasyna jaqyndai tüstı.
Putindı qoldap, qūdaiyndai sengen qarapaiym halyqtyŋ közqarasy özgerıp, «arnaiy operasiiasyn» toqtatudy ışınara talap ete bastady. Endı Resei «ekı jep bige şyǧudyŋ» jolyn qarastyruy kerek boldy.
Şeşımın tapty da. Ol – 23-27 qyrküiekte Donesk, Lugansk, Zaporoje jäne Herson oblysynda referendum ötkızu. Endı özınıŋ äkımşılık aumaǧyna engızgen oblystardy qorǧau üşın «jartylai mobilizasiia» jürgızıp, äsker qataryna jaŋa adamdar qosyp, «arnaiy operasiia» «otandy qorǧau» türıne ainalady. Serbiia prezidentı Aleksandr Vuchich «Älem üşınşı düniejüzılık soǧysqa köştı» dep sekemdenıp otyrǧanynyŋ sebebı osy bolsa kerek-tı.
Ötken ǧasyrda Helford Makkinderdıŋ «Şyǧys Europaǧa ielık etu – älemnıŋ kıltı» deuınıŋ tüpkı oiy Ukrainany meŋzeitını anyq. Demek būl soǧys keşe-bügın bastalǧan joq. Ūzaq jyldyq jospardyŋ nätijesı.
Qalai bolǧanda da, Resei basşysynyŋ qareketın synǧa alyp, jerden alyp, jerge salyp jatqandar köp. «Amerika dauysy» (voanews.com) radiosynyŋ qytai tılındegı nūsqasynda Şanhai yntymaqtastyq ūiymynyŋ sammitı aiasynda Resei prezidentı Vladimir Putin men Ündıstan premer-ministrı Narendra Modi kezdeskenı turaly aqparat şyqty. Onda Narendra Modidıŋ myna sözı jazyldy: «Qazır soǧysatyn uaqyt emes. Būl turaly telefonmen söilesken kezımde de aittym».
Qazır Resei bilıgı soǧystan bas tarta almaidy. Jeŋılgenın moiyndasa, älemdegı yqpal-
bedelınen aiyrylatyny aqiqat. Sondyqtan soltüstıktegı körşı äskeri quatyn arttyrudy közdeidı. Alaida mobilizasiiaǧa qarsy jer-jerde ereuılder örbıp, halyq qalys qalatynyn bıldırıp, jan sauǧalau üşın şekara asuǧa niettı. Azattyq radiosy mälımdegendei, 24 aqpannan berı elge 1,6 million reseilık kelse, endı tıptı köştıŋ qarqyny küşeigelı tūr. Qazır soltüstıktegı körşımen şektesetın oblystardyŋ şekaralyq punktterınde ūzyn-sonar kezek qalyptasty. Mūny äleumettık jelıden körıp, bılıp otyrmyz. ŪQK Şekara qyzmetı de būl turaly resmi mälımdep, tört avtomobildık ötkızu punktınde keptelıs baiqalatynyn rastady. Eldıŋ qauıpsızdıgı üşın şekarany şegendep, qataŋdatu kerek. Būǧan bailanysty Işkı ıster ministrlıgınıŋ Köşı-qoş qyzmetı komitetı şeteldıkterdıŋ keluı men ketuı turaly esepke alynyp, arnaiy erejelerge säikes baqylanatynyn mälımdedı. Basqa jol joq! Ekonomikalyq bır odaqqa bırıkken bızdıŋ eldıŋ basşylary ne şeşedı eken, ä?!
JAHANDANUDAN KIM ŪTADY?
Jahandanu! Būl sözdı alǧaş amerikalyq ekonomist Stiven Levitt engızdı. Dälırek aiqandai, 1983 jyly jahanda saiasi, ekonomikalyq, mädeni, aqparattyq tūtasu ürdısı jüretının boljaǧan edı. Sodan berı jahandanuǧa ürke qaraityndar da, qoldaityndar da bar.
Negızı «globalizasiia» sözınıŋ qoldanysqa engenıne 30-40 jyldai bolsa da, jer-jahanǧa ämırın jürgızuge degen qūlyq-qūlşynys erte zamandardan baiqalady. Batystan şyǧysqa joryq jasaǧan Makedonskii, şyǧystan batysqa atoilaǧan Şyŋǧyshannyŋ tüpkı maqsaty tūtas qūrlyqqa bilıgın jürgızıp, üstemdık etu boldy. Iаǧni jahandanu – ataqty jahanqūmarlardyŋ zamanaui jetılgen türı.
Jalpy ǧalamdanuǧa kımder müddelı, kımderge qolaily?
Batystyŋ statistikasyna süiensek, älem ekonomikasyna ırı 500 konsern küştı yqpal etedı. 200-ge enetın ırı konsern älemdık jalpy ışkı önımnıŋ üşten bırıne ie. Būl degenıŋız, önerkäsıptık kompaniialar, bank pen basqa da qarjy mekemesın bırıktıretın qarjylyq bırlestıkter jahandanudyŋ qarqyndy jürgenın qalaidy.
Endı 500 konsernnıŋ elderdegı ara salmaǧyn saralaityn bolsaq, AQŞ – 55, Europa elderınde – 38 monopolistık qarjylyq bırlestıkter bar eken. Iаǧni ǧalamdyq ekonomikada AQŞ alpauyttarynyŋ salmaǧy basym. Resmi Vaşingtonnyŋ dausy öktem estıluınıŋ syry – osynda.
Professor Töleuǧali Qaiyrjanūlynan: «Jahandanudyŋ ssenariiı amerikalyq ülgıde jürude. Jahandanudyŋ mädeni dinamikasy «ortalyq-şet» dillemasy konteksınde jürıp jatqany belgılı. Eger de osy dillema şeŋberınde jahandyq mädeniet pen ūlttyq mädeniettıŋ sūhbattyq qatynastaryn qaraityn bolsaq, odan bız mındettı türde bırjaqtylyq pen üstemdık ülgısınıŋ bar ekenın jäne būl sūhbattyq qatynas- tardyŋ bırtektı emes ekendıgın köremız. Būdan şyǧatyn qorytyndy – ūlttyq, aimaqtyq, mädenietterdıŋ äzırge, joǧaryda atalǧan obektivtık jaǧdailarǧa bailanysty jahandanu ürdısınıŋ basty subektısı bola almaityndyǧyna közım jetedı» deuınıŋ mänı – osynda.
BŪŪ deregınşe, 1960 jyly damyǧan elder men kedei elder bailyǧynyŋ ara salmaǧy 13:1 bolsa, arada jarty ǧasyr ötpei, 2001 jyly būl körsetkış 74:1 qūrady.
Sarapşylar Taiau Şyǧys pen Soltüstık Afrika elderı – Aljir, Liviia, Iemen, Mysyr, Marokko, Bahrein, Oman, Sudan jäne Kuveittı qamtyǧan «Arab köktemı», Siriiadaǧy azamattyq soǧystyŋ artynda osy müddelı toptardyŋ tūrǧanyn aitady.
Mäselen, reseilık saiasattanuşy Anatolii Utkin AQŞ-tyŋ Auǧanstan men Taiau Şyǧystaǧy soŋǧy soǧystary, postkeŋestık keŋıstıktegı «barqyt» jäne «qyzǧylt sary» töŋkerısterdıŋ bır bölıgı ekenın alǧa tartyp, AQŞ-tyŋ «jaŋa älemdık tärtıptı» ornatu strategiiasy degendı aitady.
Mūnyŋ artynda baiyǧan üstıne baiyǧysy keletın alpauyttardyŋ müddesı tūrǧany anyq. Onyŋ ışınde, Reseidıŋ imperşıl-şovinistık saiasatynyŋ astarynda KSRO-ny qaita qalpyna keltıru ideiasy jatqany anyq. Qysqasy, AQŞ-tyŋ da, Reseidıŋ de öktem, Qytaidyŋ dospeiıl saiasatynyŋ yǧyna jyǧyludyŋ arty eldıkten aiyrudyŋ joly ekenın tüsınuımız kerek-aq…
P.S: Batystyŋ teoretikterı jahandanu arqyly älemnıŋ teŋ damuyn qamtamasyz etu, ortaq saiasi jäne ekonomikalyq qūrylym ornatu syndy ūrandardy alǧa tartady. Ärı «Europalanu – damuşy elderde örkeniettı ömır saltyn ornyqtyrady» degendı jaqtaidy.
Alaida jahandanu örıs alǧan saiyn aştyq, kedeişılık, auru-syrqau, zorlyq-zombylyq, soǧys basty orynǧa şyǧatynyn bılıp otyrmyz. Öitkenı alpauyt elderdıŋ müddesı basym, mūraty aiqyn, ol – älemdı uysynda ūstau, jeke-dara bilık etu.
