Qazaqstan Respublikasynyŋ orta bılım beru jäne Qazaqstan tarihyn zertteuşı ǧalymdar ortasyna belgılı tūlǧa Seiıtqali Jahiiaūly Düisen 70 jasqa toldy.
Osy jyldardyŋ ışındegı kämelettıkke jetıp, joǧary oqu ornyn bıtırgennen keiıngı uaqyty bügıngı künge deiın ol Qazaqstannyŋ orta bılım beru ısıne üzdıksız jäne belsene aralasyp keledı. Sonymen bırge Seiıtqali Jahiiaūly elımızdegı Qazaqstan tarihynyŋ kelelı betterın nätijelı deŋgeidegı zertteuşı tarihşy ǧalymǧa ainalyp otyr.
Eger de onyŋ jürıp ötken ömır jolyna şolu jasaityn bolsaq, orta mekteptıŋ onynşy synybyn aiaqtap, 1970 jyldan Qaraǧandy memlekettık universitetınıŋ tarih fakultetınde bılım aludan bastalǧannan qazırgı kezeŋge deiın onyŋ pedagogtyq jäne ǧylymi qyzmetı eşqandai üzdıksız jarty ǧasyrdan astam uaqyt boiy jalǧastyrylyp kele jatqandyǧy belgılı.
Onyŋ elımızdegı jalpy bılım beru oryndaryndaǧy tarih pänın jäne onyŋ jekelegen baǧyttaryn oqytudy jetıldıru men tiımdılıgın arttyruǧa arnalǧan ädıstemelık nūsqau eŋbekterı orta mekteptegı tarih pänınıŋ mūǧalımı bolyp jürgen uaqyttan bastap jaryq köre bastaǧan edı. Mysaly: «Mektepte ūstazdyq eŋbek ete jüre Seiıtqali Jahiiaūly tarih mūǧalımderıne kömek retınde kölemdı tūrǧydaǧy «11-synypta Qazaqstan Respublikasynyŋ beibıtşıl syrtqy saiasatyn oqytu ädıstemesı» (–Astana: «Elit baspa ortalyǧy». 2004. –81 bet.); «Qazaq handyǧynyŋ syrtqy saiasatyn oqytu ädıstemesı» (–Astana: «Elit baspa ortalyǧy». 2004. –94 bet), atty tuyndylary baspadan jaryq körıp, Astana men Aqmola oblysy kölemınde tarady.
Būlarmen qatar būl uaqyttarda «Qazaq tarihy», «Qazaqstan tarihy: ädıstemelık jurnal», «Qazaqstan mektebı» jurnaldarynda orta mekteptegı Täuelsızdık talaptary negızındegı Qazaqstan tarihy pänın oqytuǧa arnalǧan 10-nan astam ǧylymi-ädıstemelık maqalalary jariialandy.
Osy merzımderde respublikalyq ǧylymi-tanymdyq «Qazaq tarihy» jurnalynda «Qazaqstan Respublikasynyŋ syrtqy saiasaty». (2004. №1. 149-153 bet); «Näzırtanu». (Qazaqtyŋ tūŋǧyş käsıbi diplomaty Näzır Töreqūlovqa arnalǧan) (2007. №3. 99-101 bet) siiaqty fakultativ kurstarynyŋ baǧdarlamalary men küntızbelık josparlary jasaldy.
Būl baǧaly tarihi-tanymdy jäne ädıstemelık şyǧarmalardy respublikamyzdyŋ orta mektepterı tarih pänı mūǧalımderı öz sabaqtarynda bügıngı künge deiın qoldanyp keledı.
Seiıtqali Jahiiaūlynyŋ joǧaryda atalǧan qajettı de paidaly eŋbekterı ornymen baǧalanyp, laiyqty ornyn tapty. Atap aitqanda, 2000 jyly Almatyda ötken I respublikalyq pedagogikalyq oqularda tarih pänın oqytudaǧy bılım beru men tärbie mäselelerı boiynşa jasaǧan baiandamasy 1-oryndy jeŋıp aldy. Ūstazdyŋ nätijelı eŋbegı turaly respublikalyq «Egemen Qazaqstan», Aqmola oblystyq «Arqa ajary», elordalyq «Astana aqşamy» gazetterınde maqalalar jariialandy.
Sonymen qatar S.Düisen turaly mälımet «Qaldyrar ızıŋ mäŋgılık» atty respublikadaǧy üzdık mūǧalımder turaly tūŋǧyş ocherkter jinaǧyna engızıldı.
Astana qalasyndaǧy Jambyl Jabaev atyndaǧy №4 mektep-gimnaziiadaǧy tabysty eŋbegı eskerılıp 2021 jyly jaryq körgen «Önegemen örılgen tarih» atty mektep tarihyna arnalǧan kıtapqa (33,8 b/t) kölemdı maqala türınde engızıldı.
S.Düisennıŋ orta mektepte Otan tarihyn oqytu boiynşa mol bılımı men täjıribesı jäne ǧylymi-ädıstemelık maqalalar jazu qabıletı eskerılıp respublikalyq «Qazaq tarihy» jurnalynyŋ Aqyldastar alqasynyŋ, keiın sarapşylar tobynyŋ müşelıgıne qabyldandy jäne būl jauapty qoǧamdyq jūmysty bügıngı künge deiın atqaryp keledı.
Seiıtqali Jahiiaūly mekteptegı ūzaq jyldar tarih pänın oqytudaǧy täjıribesın taldai jäne būl ıstı odan ary jetıldıru üşın mektepte eŋbek ete jürıp pedagogika ǧylymy boiynşa kandidattyq dissertasiia qorǧady.
Onyŋ odan keiıngı şyǧarmaşylyq ısı Qazaqstan tarihynyŋ kelelı mäselelerın ǧylymi negızde jariialanuǧa arnalyp otyr. Osy maqsatyn ıske asyru üşın ol 2011 jyly Memleket tarihy institutyna jūmysqa şaqyrylyp, bügıngı künge deiın būl ǧylymi-zertteu ornynda josparly da nätijelı jäne ızdenımpazdyq ıster atqaruda. Mūnda da ol Qazaqstan tarihyn orta mektepterde oqytudyŋ tiımdılın arttyruǧa arnalǧan oilaryn odan ary ıs jüzıne asyruda.
Atap aitqanda, institutta eŋbek ete jürıp orta bılım beru ūiymdaryna arnalǧan oqu baǧdarlamalary men oqulyqtar äzırleuge qatysty. Y.Altynsarin atyndaǧy Ūlttyq Bılım akademiiasynyŋ tapsyrysy boiynşa 12 jyldyq eksperimenttı mekteptıŋ 11-synybyna arnalǧan «Qazaqstan tarihy» pänınıŋ baǧdarlamasyn jäne 12 jyldyq eksperimenttı mekteptıŋ 11-synybyna arnalǧan «Qazaqstan tarihy» pänınıŋ oqulyǧyn (B.Aiaǧan, J.Qaliev jäne Q.Eŋsenovpen avtorlyq bırlestıkte) jazuǧa qatysty.
Äl-Farabi esımın Qazaq elıne qaitarǧan ǧūlama ǧalym Aqjan Maşanov turaly orta mektepke arnalǧan «Maşanitanu» avtorlyq fakultativ kursyn («Qazaq tarihy» jurnaly 2015 jyl, №2) jariialady.
Būlarmen bırge ǧalym būl künderı Täuelsız Qazaqstan Respublikasynyŋ syrtqy saiasatyna arnalǧan ǧylymi zertteulermen tūraqty türde şūǧyldanyp keledı. Körsetılgen taqyryp boiynşa köptegen ǧylymi eŋbekterı şeteldık joǧary reitingtık jäne otandyq baspalarda jaryq körıp, oŋ baǧasyn aldy. Būl salaǧa arnalǧan zertteu jūmystaryn odan ärı jalǧastyruda. Osylarmen qatar avtorlyq bırlestıkte daiyndaǧan bırneşe baiandamalary Reseidegı, Türkiiadaǧy ǧylymi konferensiialar jinaqtarynda jaryq kördı.
Kelesı erekşe toqtaluǧa bolatyny, Sekeŋ Qazaqstan tarihşy ǧalymdary, barşa oqyrman qauym arasynda Keŋestık zamanynan bergı uaqyttaǧy Qazaqstannyŋ qalyptasyp, örkendeuıne airyqşa üles qosqan tarihi tūlǧalarǧa arnalǧan zertteumen belsendı jäne nätijelı ainalysuşy retınde tanylyp otyr.
Atap aitqanda, onyŋ Qazaqstannyŋ belgılı memleket jäne qoǧam qairatkerlerı «Jūmabek Täşenev» (2012 j. 20 b/t.) (Q.Eŋsenovpen bırge), «Qazaqtyŋ qaisar qairatkerı – Jūmabek Täşenev» (jinaq, 2015 j. Q.Eŋsenovpen bırge), «S.Niiazbekov» (2022 j. 8,6 b/t.) (J.Qalievpen bırlesken)» jäne qazaqtan şyqqan alǧaşqy biologiia ǧylymdarynyŋ doktory, elımızdegı atalǧan ǧylym salasyn ūiymdastyryp, odan ärı damytuşy K.Myŋbaevtyŋ ömır jäne ǧylymi jolyna arnalǧan «Kärım Myŋbaev» (2016 j. 12 b/t) (J.Qalievpen bırge) atty ǧylymi-tanymdyq kıtaptary özınıŋ derekterınıŋ qūndylyǧy, tanymdyq jäne tarihi jaŋalyqtarynyŋ moldyǧy, taqyryptardyŋ kelelıgımen erekşelenıp otyr.
Seiıtqali Jahiiaūlynyŋ 2018 jyly baspadan şyǧarylǧan «Qazaqstan diplomatiiasy» (2018 j. 21 b/t.) atty kıtaby elımızdıŋ tarihyndaǧy bırneşe ǧasyrlyq kezeŋdı qamtityn diplomatiia qyzmetı salasyna taldau jasalǧan zertteu bolyp tabylady.
Avtor özınıŋ ärbır ǧylymi tuyndylarynyŋ daiyndaluyna mūqiiat nazar audarady. Daiyndalatyn şyǧarmalarynyŋ mazmūnyn arhivtık jäne qūndy da tyŋ tarihi maǧlūmattaryn ırıkteudı basa nazarynda ūstaidy. Ärbır şyǧarmasynyŋ metodologiialyq talaptar tūrǧysynda jazyluyna, jariialanatyn maqalalar men kıtaptarynyŋ ǧylymi jaŋalyǧyna jüielı negızde nazar audarady.
Seiıtqali Düisennıŋ üzdıksız ūzaq jyldar boiy atqaryp kele jatqan bılım jäne ǧylym salasyndaǧy eŋbekterı būl künderı laiyqty baǧalanyp otyr. Atap aitqanda, ol Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ Qūrmet gramotasymen üş märte (1984, 1991, 2001 j.j.) marapattaldy. Qazaqstan Respublikasy «Bılım beru ısınıŋ üzdıgı» (1993 j.) atandy. «Y.Altynsarin atyndaǧy» medaldıŋ (2004 j.) jäne 2018 jyly «Qazaqstan Respublikasynyŋ ǧylymyn damytuǧa sıŋırgen eŋbegı üşın» tösbelgısımen, 2020 jyly «Eŋbek ardagerı» medalımen marapattaldy.
2021 jyly Seiıtqali Jahiiaūlyna Qazaqstan Respublikasy Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ şeşımımen «Tarih mamandyǧy» boiynşa «qauymdastyrylǧan professor» ataǧy berıldı.
Bügıngı mereilı merekesınde Düisen Seiıtqali Jahiiaūlyna Qazaqstan Respublikasy Ǧylym jäne joǧary bılım ministrlıgı Memleket tarihy instituty ǧalym-ärıptesterı atynan zor densaulyq, kelelı ǧylymi-şyǧarmaşylyq tabystar tıleimız!
Ǧ.QARASAEV,
tarih ǧylymdarynyŋ
doktory
