Bügıngı keiıpkerımız ata-babasynyŋ ruhymen bala kezınen ruhtanǧan filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, «Şoqan joldary» qoǧamdyq bırlestıgınıŋ töraiymy, «Mädeniet salasynyŋ üzdıgı» – Euraziia ūlttyq universitetı äleumettık ǧylym fakultetınıŋ filosofiia kafedrasynyŋ oqytuşysy Rauşan İmanjüsıp. Ol – ataqty halyq kompozitory, suyryp-salma aqyn, änşı, ärı baluan İmanjüsıp Qūtpanūlynyŋ nemeresı.
Rauşan İmanjüsıp bala kezınde kıtapqa öte qūmar bop ösedı. Mektepte oqyp jürıp üi jūmysyna kömektese otyryp, sabaǧyn da zerek oqidy. Ol orys mektebınen därıs alady, ainalasynda tek orystar bolypty. Mekteptı bıtırısımen Almatydaǧy qyzdar pedagogikalyq institutyna oquǧa tüskende ol tek orys tılınde söileidı eken. Astanaǧa kelgende ol qazaq ortasyna tüsedı. Onyŋ orysşa söilegenıne ainalasyndaǧylar odyraia qarap, būl qandai qazaq dep taŋdanǧan eken. İnstitutqa kelısımen ol bırden qazaq tılın üirenudı aldyna maqsat etıp qoiady. Abaidyŋ kıtaptaryn tüpnūsqada oqyp, Seifullinnıŋ poemalary men öleŋder kıtabyn ızdep jürıp oqityn bolady. Keiınnen ol tıptı rūqsat etılmegen Maǧjan Jūmabaev, Mırjaqyp Dulatov, Jüsıpbek Aimauytov basqa da alaş azamattarynyŋ kıtaptaryn oqyp, elı üşın, ūlty üşın küresken aqtaŋdaqtardyŋ ömırı men şyǧarmalarynan när alady. Tuǧan jerge, elge degen, ata-babalaryna degen qūrmetı osy studenttık kezınde oianady. Mıne, osy kezde onyŋ ömırge degen közqarasy qalyptasady. Aqty aq, qarany qara dep ūǧynady. Bırbetkei, öjet, turaşyl bolyp ösedı.
1973 jyly institutty bıtırıp, odan keiın tūrmys qūryp, Türkıstanǧa köşıp keledı. Mūnda ol Nikitin atyndaǧy mektepte orys tılınen sabaq beredı. Degenmen, tuǧan tılıne degen qūrmet osy mektepte jürgende odan ärı jalǧasady. Qazaq tılın meŋgerudıŋ tübegeilı jolyna tüsedı. Köp oqidy, janyna jaqyn adamdarmen aralasudyŋ arqasynda ekı tılde bırdei söileitın därejege jetedı. Būl jerde tuǧan tılınde söilei almai jürgen chinovnikterge aitarymyz, ol üşın ūlttyq namys pen ana tılıne degen süiıspenşılık pen qūrmet kerek eken.
1995 jyly pedagogika ǧylymynyŋ kandidaty ataǧyn alady. 2003-2005 jyly filosofiia ǧylymynyŋ doktory atanady. Osy jyldar ışınde onyŋ qyzmettegı ösu joldary bastalady. 2005-2006 jyldary Almatydaǧy ekonomika jäne gumanitarlyq institutynyŋ rektory, 2006-2010 jyldary Şoqan Uälihanov atyndaǧy filosofiia kafedrasyn basqarady.
Rauşan İmanjüsıptıŋ 30 jyldan astam ǧylymi-pedagogikalyq jäne oqu-ädıstemelık täjıribesı bar. Filologiia fakultetın üzdık bıtırgennen keiın jalpy orta bılım beru jüiesınde: orys tılı pänı mūǧalımı jäne Oŋtüstık Qazaqstan, Almaty, Aqmola oblystarynyŋ, Almaty qalasynyŋ mektepterınde direktordyŋ tärbie ısı jönındegı orynbasary bolyp jūmys ısteidı.
Osy jüiede jürıp, ol käsıbi ösudıŋ barlyq satylarynan öttı, iaǧni mektep mūǧalımınen bastap mūǧalımderdıŋ bılıktılıgın arttyru jäne jetıldıru institutynda kafedra meŋgeruşısıne deiın köterıldı. Rauşan İmanjüsıp – jaŋaşyl pedagog retınde orys tılınde oqytatyn jalpy orta bılım beretın mektepte qazaq ädebietı boiynşa oqu baǧdarlamalarynyŋ avtory jäne QR Bılım ministrlıgı ūsynǧan «Qaitarylǧan esımder» oqu-ädıstemelık qūralynyŋ avtory atanady. Y.Altynsarin atyndaǧy respublikalyq ǧylymi-pedagogikalyq zertteu institutynyŋ alaŋdaryndaǧy ǧylymi-praktikalyq täjıribelerge de qatysqan. Ol – 1992 jyldan qazırgı uaqytqa deiın joǧary mektep pedagogy.
1992 j. halyqqa bılım beru salasyndaǧy erekşe eŋbegı üşın «Halyq aǧartu ısınıŋ ozyq qyzmetkerı» tösbelgısımen marapattaldy. 2011 j. «Qazaqstan Respublikasynyŋ täuelsızdıgıne 20 jyl» medalımen nagradtalǧan.
Aita bersek, onyŋ oqu-aǧartu salasyndaǧy eŋbegı eren. Respublika tarapynan, oblys basşylary atynan alǧan «Qūrmet» gramotalary – öz aldyna bır töbe. Ǧylym doktory Rauşan İmanjüsıpke memleket jäne qoǧam qairatkerlerı de jaqsy pıkır aitqan. Būl onyŋ tek ūstazdyǧyna ǧana emes, ata-baba ruhyn paş etudegı eren eŋbegıne berılgen. Bırerın oqyrmandar nazaryna ūsynsaq deimız.
Halyq jazuşysy Äbış Kekılbaev: «Qadırlı qaryndasym Rauşanǧa. Asyl atanyŋ artyndyǧy joqşysy bolyp jürgen, senıŋ tabandy eŋbegıŋe rizamyn» dep baǧa berse, Qoişyǧara Salǧaraūly: «Tektı atanyŋ tūqymy Rauşan qaryndasyma aǧalyq zor qūrmetınıŋ belgısı retınde osy kıtabymdy ūsyna otyryp, İmanjüsıp atasynyŋ eŋbegın jinaqtauda tabysty eŋbek tıleimın dese, Äbılmäjın Jūmabaev: «Ardaqty atasyn qaita tırıltıp, ony halyq arasyna äkeludıŋ qam-qareketın jasap jürgen asyldyŋ tūiaǧy Rauşan qaraǧym, özıŋe ısıŋe sät!» – dep baǧa bergen eken…
Al endı ata-baba ruhyn äspettegen, asyldyŋ tūiaǧy, ǧylym doktory Rauşan İmanjüsıppen bıraz sūhbattassaq deimın.
– Qazaq önerıne üles qosqan ūlylardy ūlyqtau, olardyŋ önegelı jolyn nasihattau, ärı olarǧa qūrmet körsete bılu de kısılıktıŋ belgısı deimız. İmanjüsıp atamyzdy bız bılsek te, myna keiıngı jas tolqyn jastar bıle bermeidı. Ataŋyz İmanjüsıp Qūtpanūly jaily qysqaşa derek bere ketseŋız.
– Menıŋ atam İmanjüsıp Qūtpanūly 1863 jyly Pavlodar oblysy Aqsu audanynda düniege kelgen. Keŋes däuırınde qudalau körgen İmanjüsıp Jambyl oblysynyŋ Moiynqūm audany Sarysuǧa köşuıne tura keledı. 1930 jyly 20 jeltoqsan künı tūtqyndalǧan. 1931 jyldyŋ nauryz aiynyŋ 2 jūldyzynda OGPU janyndaǧy üştıktıŋ şeşımımen atu jazasyna kesıldı. Sodan 1990 jyly tolyq aqtalyp şyqty.
Onyŋ atasy Tūrǧanbai datqa (1804-1850) Türkıstan qalasy maŋyndaǧy Şılık öŋırınıŋ biı bolǧan. Äkesı Qūtpan – Kenesary Qasymov köterılısıne qatysqan adam. Atam İmanjüsıp jas kezınen jyrǧa, şeşendık sözge qūmar bolyp, sal, serıler dästürın ūstap, saiatşylyq qūryp, baluan atanǧan eken. Bırjan sal, Aqan serı, Ükılı Ybyrai, Baluan Şolaq, Mädi änderın tamyljyta şyrqapty. Jaiau Mūsa İmanjüsıppen talai ret jüzdesıp, aqyl-keŋes bergen, oǧan öleŋ de arnaǧan deidı.
Onyŋ patşa zamanynda da, keŋes däuırınde de ädıletsızdıkpen kürestıŋ köşbasynda jürgenın sol kezdegı el bıledı. Otyzynşy jyly qylyşynan qan tamǧan zamanda NKVD qyzmetkerlerınıŋ İmanjüsıp atamdy Arqaǧa baǧyt ūstaǧan sapary kezınde Jambyl jerınde būrq etıp basylǧan Moiynqūm köterılısı sardarlarynyŋ bırı retınde qolǧa tüsırıp, ony atu jazasyna kesemız dep būiryq bergenın de bılesızder.
Patşalyq Resei ökımetınıŋ qysymyna şydamaǧan İmanjüsıp 19-ǧasyrdyŋ aiaq şenınde Aqmolaǧa keldı. Mūnda da äkımderdıŋ zorlyǧyna, ädıletsızdıgıne şydamai, olarǧa şyǧarǧan ötkır öleŋderın änge qosyp jyrlaidy. Sodan jalǧan jalamen taǧy da quǧynǧa tüsedı. 1905-1912 jyldary Öskemenge, 1914 jyly Jetısuǧa jer audarylady. Şūbaraǧaş, Oijailau, Lepsı, Qapalda tūryp, bırneşe ret jauapqa tartylǧan. İmanjüsıp 1913 jyly atamekenıne oralyp, Syrdariia guberniiasynyŋ Şielı bolysyna kelıptı.
Ol – Jaiau Mūsa, Mädi siiaqty ädılet, teŋdıktı jyrlaǧan küresker änşı. Onyŋ keŋ auqymdy änderı Arqa men Jetısuda keŋ taralǧan. «Sarymoiyn», «Būǧaly men Taǧaly», «Işım ölgen, dünie-ai, qūr syrtym sau», «Äkem Qūtpan bolǧanda, aǧam Şonai», «Qysyraqtyŋ üiırı jiren ala», «Men qalaişa jalǧanda tūraqtaiyn», t.b. änderı ör ündı änşınıŋ azamattyǧyn tanytatyn änder…
Onyŋ änderın A.V.Zataevichke Qali Baijanov, Qūrmanbek Baiseiıtov, İsa Baizaqovtar notaǧa tüsırtken. Sodan Zataevich İmanjüsıptıŋ bırneşe änderın jazyp alyp, «Qazaq halqynyŋ 1000 änı» atty jinaǧyna engızgen. Soŋǧy jyldary İmanjüsıptıŋ jaŋa änderı de tabylyp otyr. «Seifül-mälık», «Saryarqa» (4 nūsqasy), «Sarybel», «Ereimentau» (2 nūsqasy), «Bolǧan jastan» (2 nūsqasy), t.b. änderı är jyldarǧy folklorlyq ekspedisiialar kezınde jazylyp alynǧan. «Sarmoiyn» änı E.G.Brusilovskiidıŋ «Qyz Jıbek» operasynda (Bekejan ariiasy) paidalanyldy. 2001 j. jaryq körgen menıŋ «İmanjüsıp» atty kıtabyma atam İmanjüsıptıŋ barlyq änderın tolyq engızdım.
Halqym dep ömır sürgen, el-jūrtyn ruhani besıkte terbetu üşın jaralǧan segız qyrly, bır syrly serı, daryn iesı İmanjüsıp Qūtpanūlynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn zertteude bügıngı taŋda igı jūmystar atqaryluda.
Akademik Manaş Qozybaev: Alaş ziialylarynyŋ yqpalymen qazaq elınde bır ekpındı qozǧalys boldy. Sol qozǧalysqa qatysqan talai adamdardyŋ esımı osy uaqytqa deiın tolyǧymen atalmaidy. Sondai esımnıŋ bırı – İmanjüsıp Qūtpanūly. Onyŋ äreketterınıŋ negızı otarşyldyqqa qarsy ekpın. «Almas qylyş jatpaidy qyn tübınde». Solaqai saiasattyŋ qan tamǧan qylyşyna ılıkken, jazyqsyz japa şekken ūlt qairatkerlerı aqtalyp, uaqyty kelgende bırazy ädıl baǧalaryn aldy.
Arhiv derekterın aqtaryp, tarihi şyndyqtyŋ mänın aşuǧa mümkındık tudy. Körnektı ädebietşı-ǧalym Rahmanqūl Berdıbai «Erlık pen namys jyrşysy» İmanjüsıp Qūtpanūlynyŋ tarihymyzdaǧy alar ornyn, aqyndyq, änşılık, kompozitorlyq mūrasynyŋ körkemdıgın aita kelıp: «Mıne, osy bır şyn mänınde halyq qaharmany därejesıne köterılgen qairatkerdıŋ tarihymyzdan alatyn ornyn tüsınıp, bılıp bolmaǧanymyz ökınıştı-aq. Bıraq halyqtyŋ jürek tükpırınen oryn alǧan arystardyŋ esımı men eŋbegın mülde ūmyttyryp jıbere alatyn küş joq eken. Būǧan halqymyzdyŋ qalauly ūly, erlık pen öner tuyn qatar ūstaǧan, qauymnyŋ sanasynda öşpes ız qaldyrǧan İmanjüsıp Qūtpanūlynyŋ mūrasyn taldau men baǧalauda jaŋa serpın tuǧanyn mysalǧa keltıre alamyz häm mūndai künge jetkenımızge şükırşılık etemız» dep pıkır bıldıredı.
Ǧalymnyŋ pıkırı Äbış Kekılbaevtyŋ pıkırımen bır jerge tüiısken sekıldı. Tarihymyzdyŋ äleumettık töŋkerıster, ūly özgerıster zamanynda ömır sürgen İmanjüsıp Qūtpanūlynyŋ aqyndyq, änşılık, kompozitorlyq mūralary, batyr turaly jazylǧan körkem tuyndylardaǧy onyŋ körkemdık beinesı men kelbetı halqymyzdyŋ äldeneşe buyn ūrpaǧynyŋ ruhani qazyǧyna ainalatyny aqiqat. Öitkenı İmanjüsıp jaiynda jazylǧan är şyǧarma, är körkem tuyndy onyŋ basyna tüsken auyrtpalyqtar sebebın jan-jaqty körsete alǧandyǧymen, ärı imanjüsıptanu mäselesındegı dästür jalǧastyǧymen qūndy.
Ūltymyzdyŋ tarihi tūlǧalyǧyn tanyta otyryp İmanjüsıp jaiynda syr aqtarǧan abzaldarymyz Säken Seifullin, Qanyş Sätpaev, Älkei Marǧūlan, Säbit Mūqanov, Jüsıpbek Elebekov, Mūhtar Äuezov, Ahmet Jūbanov, Aleksandr Zataevich, Äbdılda Täjıbaev, Evgenii Brusilovskii, Äuelbek Qoŋyratbaev, Äbış Kekılbaev, Mūhtar Maǧauin, Qasym Amanjolov, Ǧabdol Slanov, Qalijan Bekqojin, Oralhan Bökeev, Mūzafar Älımbaev, Şerhan Mūrtaza, Tölen Äbdıkov, İlia Jaqanov, Zeitın Aqyşev, Orazbek Särsenbaev, Keŋşılık Myrzabekov, Aqseleu Seidımbekov, Qalihan Ysqaq jäne taǧy basqalary. Qazırgı qazaq poeziiasynyŋ köşın bastap kele jatqan Qasymhan Begımanov, Ǧalym Jailybai, Serık Tūrǧynbekovtardyŋ öleŋ örnegıne, sony taqyrybyna ainalǧan tūlǧanyŋ bıregeiı osy – İmanjüsıp.
– Kezınde özıŋız äsem Almatyda tūrdyŋyz, bükıl bala-şaǧa, nemerelerıŋız de qazır sonda tūrady. Qyzmetıŋız de sonda boldy. Al Astanaǧa ne maqsatpen keldıŋız?
– Äkem Nūrhannyŋ amanatyn oryndau üşın, Qazaqstan Respublikasynyŋ elordasy bolǧandyqtan, Astanada köp mäseleler şeşıledı dep atamnyŋ joqşysy bolyp, İmanjüsıp atam jaily arqa öŋırınen derekter jinap, onyŋ bükıl ömırbaianyn tolyqtyryp, öleŋderın jinaqtap, jatqan jerınıŋ ornyn tauyp, foto-suretterın ızdestırıp, derektı materialdardy tolyqtyraiyn dep keldım. Söitıp Astana töŋıregınde bır mūrajai aşsam ba dep oilap kelgen edım. Bügınde bıraz qūndy dünieler jinaqtadym.
– Al josparlaǧan jūmysyŋnyŋ qaisysy oryndalmai qiyndyq tuǧyzyp jatyr?
– Qiyndyǧy sol, atamyzǧa bailanysty arnaiy memlekettık baǧdarlama joq. Barmaǧan jerım joq, jyly qarsy alyp, jyly şyǧaryp salumen keledı.
Taraz qalasynda İmanjüsıptıŋ mürdesı jatyr. Ziraty älı qorşalmaǧan. Jıbek jolyndaǧy josparlanǧan mūrajaiy älı aşylǧan joq. Al İmanjüsıptıŋ äkesı Qūtpan Jetısuda jerlengen. Sonyŋ basyna belgı qoiylsa deimın. Atam İmanjüsıp Qūtpanūlynyŋ öleŋderınıŋ tolyq jinaǧy älı şyqqan joq. Mıne, osylardy, jüzege asyrsam dep jantalasyp jürmın. Bügınde taǧy distansiia boiynşa bilıktegılerge hat jazyp, sonyŋ jauabyn kütudemın.
– Jaŋa Qazaqstannyŋ qazırde atqarar ısı de auqymdy. Ata-baba tarihyn ūlyqtau – jastardyŋ Qazaqstan täuelsızdıgı jaily, tuǧan elı men jerıne degen süiıspenşılıktı arttyryp qoimaidy, olar ötken tarihymyzdy bıledı. Mıne, sondyqtan İmanjüsıp atamyzdai aqtaŋdaqtardy nasihattau – barşamyzdyŋ paryzymyz. Isıŋız oŋynan bolsyn dep tılek aitamyz.
– Al endı özıŋız qyzmet atqaratyn L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı halyqaralyq konferensiia ötkızgelı otyr eken. «Qazaqstannyŋ qazırgı zaman mädenietı: esımderı men zertteulerı» degen taqyrypta, sol jaiynda toqtalsaŋyz.
– İä, konferensiiada üş mäsele köterıledı. 1. Qazaqstandaǧy mädeniettanu zertteulerınıŋ tarihy 2. Mädeniettanudaǧy dästürlı jäne innovasiialyq baǧyttardyŋ üilesımdılıgı. 3. «Jaŋa Qazaqstandaǧy» mädeni saiasattyŋ mäselelerı men şeşu joldary degen taqyryppen ötedı. Osy konferensiia barysynda ÄǦF dekany, professor B.J.Somjürekpen filosofiia kafedrasynyŋ meŋgeruşısı, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor K.A.Medeuova hanymdar qatysyp, söz alady.
İmanjüsıp atamyz bolǧan jerlerge baramyz. Aqmola oblysynyŋ Arşaly audanyndaǧy Jıbek joly auylynan 4 şaqyrym jerde İmanjüsıptıŋ anasy Ümıt pen aǧalary Aqşabai, Şonai men jeŋgelerı basqa da ürım būtaqtary, jaqyn tuystary jatqan qorymǧa baryp dūǧa baǧyştaimyz. Atanyŋ qorymy turaly 1990 jyldary auyl aqsaqaldary amanat etıp tapsyrma bergen edı. Osy qorymdy qorşau kerek dep. 2013 jyly ony menıŋ sūrauymmen audandyq äkımşılık qorymdy qorşaǧan. Jyldar ötıp, ol qorşau jaramsyz bolyp, qūlap qaldy. Sodan menıŋ bauyrlarym Qaltai, Baqyt, Begman, Meiram men Mūrat degen azamattar biyl jaqsylap, myqty etıp qorşap qoidy. Olarǧa ülken raqmet aitamyn.
Sosyn İman-Jüsıp orta mektebıne baryp kezdesu ötkızemız. Odan kelgennen keiın «Ǧalym, azamat, patriot» atty kıtap körmesı ūiymdastyrylady jäne «Şoqan joldary» atty qoǧamdyq bırlestıgınıŋ 12 jyldyǧyna arnalǧan döŋgelek üstel ötedı. Mıne, osyndai josparlar bar.
Oǧan qosa İmanjüsıp atamnyŋ öleŋ-şyǧarmalaryn nasihattaudy ärı mūrajaiyn aşudy tolyq qolǧa almaqpyn.
– Alǧa qoiǧan maqsatty ısterıŋız jüzege assyn dep tılek aita otyryp, 70 jyldyq mereilı jasyŋyzben qūttyqtaimyz! Alar asularyŋyz köp bolsyn!
Ǧaliia BALTABAI, Astana qalalyq Ardagerler keŋesı
mediatoby jetekşısınıŋ orynbasary
