Elımızde kökıregın kök tütınmen ulaityndar sany artyp keledı. Eresekterdı aitpaǧanda besıkten belı şyqpaǧan mektep oquşylarynyŋ qyzyldy-jasyldy temekılerdı köşede budaqtatyp jüruı qalypty qūbylysqa ainaldy. Trendke ainalǧan tättı tütınnıŋ jaǧymsyz iısı bolmaǧandyqtan, densaulyqqa ziiany joq dep oilaityndar da bar. Degenmen, būl – qate tüsınık.
Elımızde veiptı 21 jasqa tolmaǧandarǧa satuǧa zaŋmen tyiym salynǧan. Şekteu qoiylǧanymen, zaŋǧa baǧynatyn saudager az. Ädettegı temekı sekıldı jasyryn satyluy qajet önımder aşyqtan aşyq azyq-tülık dükenderınde samsap tūr. Maqala jazu barysynda bırneşe internet-dükenderge jazdym. Baǧasy 2000 teŋgeden joǧary saudalanatyn önımdı satuşylardyŋ bırı jasymdy sūrap, 21 jastan asqandarǧa ǧana satamyz dep eskertse, endı keibıreulerı jasymdy sūramai qyzyldy-jasyldy tütınnıŋ tür-türın jıberıp, saudalady. Elektrondy temekını baqylausyz satqandyqtyŋ äserınen Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ Qazaqstanda jürgızgen zertteuı boiynşa 11 jastan 15 jasqa deiıngı jasöspırımder arasynda elektrondy temekını tūtynu tört jyl ışınde 3 ese ösken. Onyŋ ışınde, ūldardyŋ 15 paiyzy jäne qyzdardyŋ 6 paiyzy elektrondy temekılerdı paidalanǧanyn moiyndaǧan.
Täueldılıktı tudyrady dep eskertılse de, ony paidalanatyn esımın jasyrudy ötıngen 7-synyp oquşysymen tıldestım. Qysqaşa sūhbatymyz bylai örbıdı.
– Elektrondy temekını qaidan alasyŋdar, aqşany qaidan tabasyŋdar?
– Men būl önımdı jyl basynan berı tūtynyp kelemın. Alǧaşynda dostaryma qyzyǧyp, tarta bastadym. Sosyn özımnıŋ osyǧan äues bolyp qalǧanymdy da baiqamai qaldym. Elektrondy temekınıŋ baǧasy qoljetımdı, ony oiyn klubtarynda jasyŋdy sūramai-aq satady. Köbınde ata-anamyz mektepke tamaqqa bergen aqşasyn jinap nemese dostarymyzben aqşa qosyp alamyz. Künıne şamamen 30 ret tartpasam ızdep tūramyn.
Oquşy bala «mende elektrondy temekıge täueldılık joq» dep jauap berdı. Bıraq, täueldı emes adam densaulyqty ulaityn närsenı satyp alyp tarta ma?! Joldastaryna elıktep, trend quǧan zamanda qoldaryna tütıkşe ūstap, buyn budaqtatqanǧa äuestengen oquşylar elektrondy temekınıŋ ziianyna üŋıle bermeitını ökınıştı.
Medisina mamandarynyŋ aituynşa, temekınıŋ būl türı ädettegı şylymnan da ziian. Sebebı nikotinnen bölek, plastik zat qyzǧanda obyr tudyratyn asa qauıptı himiialyq qosyndy bölınedı
Jastar arasynda tanymal elektrondy temekı – ışıne sūiyq erıtındı qūiylǧan, auystyrylatyn kartridjı bar jäne nikotin jetkızetın elektrondyq jüiege jatatyn qūral. Onyŋ buynda adam densaulyǧyna ziiandy himiialyq zattar bar. Olar: qalaiy, mys, hrom, nikel taǧy da basqa himiialyq qosyndylar. Medisina mamandarynyŋ aituynşa, temekınıŋ būl türı ädettegı şylymnan da ziian. Sebebı nikotinnen bölek, plastik zat qyzǧanda obyr tudyratyn asa qauıptı himiialyq qosyndy bölınedı. Nikotin qan tamyrlaryna tez sıŋedı. Nätijesınde, barlyq aǧzanyŋ qan ainalu prosesı naşarlap, bırınşı kezekte jürek-qantamyr aurularynyŋ, naqtyraq aitsaq, infarkt, insulttyŋ damuyna äkelıp soǧady. Sonymen qatar, köz, mūryn, tamaq şyryşty qabyqtarynyŋ qozuy, sozylmaly aurular, ökpe demıkpesı jäne taǧy da basqa aurulardy tudyrady. Adamdar ziiany az dep jürgen tättı budyŋ zardabyn tıze bersek bıtpek emes.
Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymy elektrondy temekı önımderınıŋ jarnamasyn azaitu kerek dep dabyl qaqty. Bıraq soǧan qaramai elımızde veipterdıŋ jarnamalary keŋınen taralǧan. Älemnıŋ bırqatar elderınde elektrondy temekını paidalanuǧa şekteu qoiylsa, endı bır elderde ol önımdı tübegeilı qoldanuǧa tyiym salynǧan. Mysaly, Kambodja, Livan, Filippin, Vetnam, Ündıstan jäne Tailandta tyiym salynsa, Singapurda veiptı paidalanǧany üşın 1,5 myŋ dollar kölemınde aiyppūl salynady. Al qūrylǧylardy satuşylarǧa bas bostandyǧynan aiyru jazasyna deiın qoldanady. Europanyŋ köp bölıgınde qoǧamdyq oryndarda elektrondy temekını paidalanuǧa tyiym salynǧan.
Elımızde soŋǧy jyldary temekı önımderımen küres qarqyndy jürıp keledı. Alaida soǧan qaramastan elektrondy temekını paidalanuşylar sany artuda. Äsırese, mektep oquşylarynyŋ arasynda keŋ qoldanyluy köŋıl alaŋdatarlyq jait. Būl mäselenı şeşude tek memleket emes, halyq jäne sol qūrylǧylardy satuşylar da jūmys ısteuı qajet. Ata-analar balalarymen tüsındıru jūmystaryn jürgızıp, temekınıŋ ziianyn aitu kerek. Al kesapaty köp tättı tütınnıŋ jarnamasyn jasauşylar men satuşylar zaŋǧa baǧynyp, mektep oquşylaryna, jasy 21-ge tolmaǧan adamdarǧa önımderın satpaǧany dūrys. Bıraq jasy 21-den asqan tūtynuşylar da, densaulyǧyn saqtap elektrondy temekılerdı paidalanbaǧany abzal. Sän qualaǧan zamanda trendte bolamyn dep özıŋızge qastandyq jasamaŋyz.
Şynar ÄBİIR,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia
ūlttyq universitetınıŋ 2-kurs studentı
