Akademiia, kıtaphana, muzei funksiiasyn bırıktırgen «danalyq üiıne» jol tüstı. Ondaǧy maqsat – jazuşy Dükenbai Dosjannyŋ mol ruhani mūrasymen qanyǧu arqyly qalamgerdıŋ bolmys-bıtımımen, qabılet-qasietımen tereŋırek tanysu. Qazaq ruhaniiatynyŋ şamşyraǧyna ainalǧan Ūlttyq akademiialyq kıtaphanasynyŋ bır zaly Dükenbai Dosjannyŋ şyǧarmaşylyq şeberhanasyna arnalypty. Onda jazuşynyŋ qolymen ūstap, oqyp, zerdesıne tüigen kıtaptary jäne özı jazǧan eŋbekterı, tūtynǧan zattardy taba alasyz.
Kıtaphananyŋ sektor meŋgeruşısı Alfiia Iliiasovanyŋ sözınşe, Dükenbai Dosjan atymen atalatyn «Jazuşy» oqu zalynyŋ kıtap qorynda 1000-ǧa tarta kıtap bar. Onyŋ ışınde, batys, orys jäne qazaq ädebietınıŋ klassik aqyn-jazuşylarynyŋ kıtaptaryn tabuǧa bolady. Avtorlardyŋ qoltaŋbasymen Dükeŋe kıtaptar syi retınde berılgenın kördık.
Qazaq ädebietınde önımdı eŋbek etken Dükenbai Dosjannyŋ eŋbekterınen muzei ıspettes zal qalai jasalǧanyn Säule Dosjanova apaidan bıldık.
– Dükeŋ tırısınde elordada Abylai han men Maǧjan Jūmabaev köşesınıŋ qiylysy tūsynan jer uchaskesın alyp, ekı qabatty üi salyp, qaitys bolǧannan keiın muzei bolar deitın. 2013 jyly 15 qyrküiekte mäŋgılık mekenıne attanyp, qazaq halqy qaiǧyrdy. Qalamgerdıŋ jylyna zamandastarynyŋ estelıgı qamtylǧan «Tarlanboz» kıtaby jaryq kördı jäne menıŋ avtorlyǧymmen «Qūdırettı qalam iesı», «Menıŋ jalǧyz serıgım» atty eŋbek köpşılıkke taratyldy.
Sodan jazuşynyŋ amanatyn oryndau maqsatynda bas şahardyŋ äkımdıgınıŋ esıgın aştym. Sol kezdegı qala äkımınıŋ orynbasaryna Dükeŋnıŋ amanatyn jetkızdım. Basşy muzeidı ūstap tūratyn qarjy tapşy ekenın aitty.
Ūlttyq akademiialyq kıtaphananyŋ direktory Ümıthan Mūŋalbaeva tarihi tūlǧalardyŋ zalyn kıtaphanada aşqanyn jaqsy bıletınmın. Ūsynysty Ümıthan Däurenbekqyzyna bıldırgenımde, «üiıŋızdı kıtaphananyŋ bölımşesı retınde aşa almaimyz, alaida tūtynǧan zattary men kıtaptaryn berseŋız, kıtaphanadan bır zal aşuǧa bolady» dedı.
Söitıp, kıtaphananyŋ şaǧyn zalyn jasaqtauǧa Dükeŋnıŋ otyrǧan oryndyǧy, jūmys üstelı, qalamy, közıldırıgı, tıptı kompiuterın berdık, – dedı jazuşy S.Dosjanova.
Bızdı qyzyqtyrǧany – proza salasynda önımdı eŋbek etken Dükenbai Dosjannyŋ 11 romany, 18 povest, 22 hikaiat, 100-den astam äŋgımesı engen eŋbegın zerdeleu.
Jazuşynyŋ özı aitqandai, jazuşylyq kıtap jazu – ataq şyǧaru emes, jer älemdı boiaumen bederleu, şer tarqatudyŋ bır qūraly. Iаǧni boiyna daryǧan söz önerın eŋbekpen, ızdenıspen ūştap, şyǧarmaşylyq şeberlıgın şyŋdap, oqyrmanyna meilınşe mol ruhani mūra qaldyrudy közdedı. Būl maqsatyna jettı de
Jazuşynyŋ tūlǧatanu taǧylymyn därıpteitın «Abaidyŋ ainasy», «Abaidyŋ ruhy» ǧūmyrnamalyq zertteu eŋbegı jäne Äuezovtanu ılımınde qūndy eŋbek sanalatyn «Alyptyŋ azaby», «Mūhtar joly» derektı prozasy qazaq ädebietıne qosylǧan qūndy eŋbekter ekenı dausyz.
Ömırınıŋ mazmūndy kezderın bırge ötkızgen jazuşy Säule Dosjanova: «Jazu üstelınıŋ oŋ jaǧynda Mūhtardyŋ jıgıt kezındegı suretı men onyŋ ata-anasyna saldyrǧan mazarynyŋ suretı tūratyn» deidı.
Akademiialyq kıtaphanadaǧy «Jazuşy» zalyndaǧy jazuşynyŋ jūmys üstelınde Mūhaŋnyŋ osy suretı nazar audartpai qoimaidy. Közınıŋ qaraşyǧyndai saqtaǧan tarihi tūlǧanyŋ suretı qūndy jädıgerge ainalǧandai. Osynyŋ özı Dükeŋnıŋ ūly jazuşy M.Äuezovke degen qūrmetı teŋdesız bolǧanyn, ärı «Mūhtardyŋ joly» ruhani ūstazynyŋ ruhyna taǧzym etkenı dep qabyldaǧanymyz dūrys.
Jalpy Dükeŋnıŋ Mūhaŋa degen şynaiy şäkırttık yqylas-nietı qalamgerdıŋ ömırıne säule qūiyp, baǧyt-baǧdar bergenı anyq. Būl turaly Säule Dosjanova bylai eske alady: «Dükeŋmen «Mūhtar jolyn» jazyp, baspaǧa tapsyrǧan kezde tanystyq. 1988 jyly «Jazuşy» baspasynan şyqqan roman-tolǧaudyŋ soŋǧy betınde «korrektory Säule Qojahmetova» dep menıŋ de qyz künımdegı aty-jönım jür. «Mūqaŋ jaily osy romandy aiaqtaǧanda bır baqytqa keneletındei, ömırıme jaryq säule tüsetındei, özgerıs bolatyndai bolyp jürdım» dep eske alatyn ol. «Sol Mūqaŋnyŋ äruaǧy tabystyrǧan jaryq säulem – Sen boldyŋ!» dep hat jazatyn. Ekeumızdı baqytqa bölegen, ösıp-öndırgen şaŋyraǧymyz da Mūhtar Äuezov köşesınde edı.
Elıktegenı sonşa – Mūhaŋdıkı siiaqty sūr makintoş kiıp jüretın sol jyldary…. Ekeumız qosylǧannan keiın jylyna bırneşe ret, mındettı türde Mūhaŋnyŋ tuǧan künı – 28-qyrküiekte mūrajaiyna baratynbyz. Balalardy da sonda alyp baryp äŋgıme aityp berıp, suretke tüsırıp jüretın. Keiın nemerelermen baratyn boldyq. Būl bızdıŋ otbasy üşın keremet dästürge ainaldy. Otbasymyzben Astanaǧa qonys audarǧanda da Dükeŋ Almatyǧa joly tüskende mındettı türde Mūhtar Omarhanūlynyŋ mūrajaiyna baryp tūratyn. 2013 jylǧy 13 qyrküiekte de sol mūrajaiǧa baryp, qoştasqandai bolyp ūzaq aralap ketıptı…».
Jazuşynyŋ şyǧarmaşylyq taqyryby keŋ. Sonyŋ bır arnasy – tarihi sanany jaŋǧyrtyp, köne zamandardan negız tartatyn «Jıbek joly», «Otyrar», «Farabi» kıtaby. Öktem saiasattyŋ saldarynan aştyqtan qyrylyp, asyl tūlǧalary atylyp, asylǧan zūlmat kezeŋderden ötken adamdardyŋ mınez ekologiiasyn aşyp jazǧan «Zaual», «Dariia», «Kısı aqysy», «Tabaldyryǧyŋa tabyn», «Jolbarystyŋ sürleuı» kıtabyn tanym talabymen ölşegende salmaqty dünieler ekenı anyq. Mūny jazuşynyŋ taqyryptyq baǧytynyŋ taǧy bır arnasyna jatqyzuǧa bolady. Dükeŋnıŋ jazuşylyq taǧy qyry – şyǧarmasynyŋ tılı jeŋıl, oqiǧasy qyzyqty, bastysy, oiy anyq, boiauy qanyq ūlttyq etnografiialyq nyşandar köptep kezdesedı. Ol balalar ädebietın qalam tartqan sanauly qalamgerlerdıŋ sanatynan sanalady. Mäselen, «Qymyz», «Şabandoz», «Bastaŋǧy», «Kısı aqysy», «Örık», «Jıgıttıŋ bır jūrty», «Qūmda qalǧan kemeler», «Ekı dünie esıgı», «Jolbarystyŋ sürleuı» jäne t.b. äŋgımesınıŋ orny biık.
Ǧalym Alpysbai Mūsaev: «Dükenbai Dosjannyŋ prozasy qarapaiym teŋız siiaqty, ol öz arnasynda möldır aǧyspen şymyrlap jatyr. Onyŋ ışınde äŋgımelerı kemerıne soqqan tolqyndar tärızdı aluan-aluan. Bır-bırıne ūqsamaityn bölek-bölek dünieler…» dese, lingvist Äsem Qospaǧarova: «D.Dosjan äŋgımelerındegı qazaqy tūrmys-tırşılık, qazaqy oi-sana, ūlttyq salt-dästür, eşkımge ūqsamaityn qazaqy mınez aiqyndalyp, däl surettelıp, beinelengen» dep baǧasyn beredı.
Öz basym D.Dosjannyŋ şyǧarmaşylyǧyn erlık pen eldıktı, örlık pen öjettılıktı tu etken tuyndylary biıktetedı dep bılemın. Mäselen, 1986 jylǧy jeltoqsan köterılısı jaily «Alaŋdy» jaryqqa şyǧaruy ör ruhty därıpteumen qatar qalamgerdıŋ erlıgı dep baǧalaimyn. Jazuşy tuyndylarynyŋ şoqtyǧy biık boluynda şynaiy auyl ömırı, auyl tūrǧyndarynyŋ san qily taǧdyry, eŋbek adamynyŋ jarqyn beinesı, sondai-aq dästürdı därıptep, saltty syilauǧa üiretedı. Bärınen būryn, ölketanu şejıresı tūnyp tūrady.
Oŋtüstık öŋırde «dariia» degen ūǧym bar. Suy mol, kölemı keŋ özen degen maǧynaǧa saiady. Parsy tılınde «teŋız, ūly özen» degendı bıldıredı. «Dariia» dep atalatyn roman – jazuşynyŋ kındık qany tamǧan jerdıŋ suret köşırmesı, kögıldır boiauy sıŋgen tuyndysy. Ekologiialyq taqyrypty arqau etken romanda jer-su attary, tarihi oryndar turaly mol aqparat aluǧa bolady.
Ǧalym Alpysbai Mūsaev: «Dükenbai Dosjannyŋ prozasy qarapaiym teŋız siiaqty, ol öz arnasynda möldır aǧyspen şymyrlap jatyr. Onyŋ ışınde äŋgımelerı kemerıne soqqan tolqyndar tärızdı aluan-aluan. Bır-bırıne ūqsamaityn bölek-bölek dünieler…» dese, lingvist Äsem Qospaǧarova: «D.Dosjan äŋgımelerındegı qazaqy tūrmys-tırşılık, qazaqy oi-sana, ūlttyq salt-dästür, eşkımge ūqsamaityn qazaqy mınez aiqyndalyp, däl surettelıp, beinelengen» dep baǧasyn beredı
«Qarataudyŋ eŋ biık şyŋy Myŋjylqyǧa şyǧarsyz: betıŋızdı künbatysqa būrarsyz. Sonda qalyŋ jynys qara şatqaldan bastalyp, kögıldır jıbek jıptei myŋ būratylyp, tüstık batysqa qūldap jatqan jetı özendı köresız. Olar Aqüiık, Taldysu, Kışı airyq, Orta airyq, Bas airyq, Qaraşyq, Maidamtal dep atalady. Özender tai aŋǧarynan soralap şyǧady da, Syrdariiaǧa qūia almai, orta joldaǧy şöleit dalada joǧalady. Boz ölekenıŋ mereiın qandyra almaidy. Sol büiırden kök jebedei bop sūǧynǧan Arys-Meiramqala kanaly būl dalaǧa jetpei, Sauran tūsynan üzıledı. Sodan Qaratau men Syrdariia arasyndaǧy osy bır oqşau dalany sulandyru ısı talaidy tolǧandyruşy edı».
Jazuşy D.Dosjan tuǧan jerınıŋ jai-küiıne şynaiy alaŋdap, eldıŋ yrysyn arttyruda tabany quraǧan dalany sulandyrudyŋ maŋyzyn meŋzeidı. Rasynda bügınde tau men özennıŋ arasyndaǧy bes-alty eldı meken äleumettık äleuetın arttyrudyŋ türlı jolyn qarastyrǧanymen, aiaq sudyŋ tapşylyǧy qolbailau bolyp tūr.
Mıne, osyndai qūndy kıtaptardy akademiialyq kıtaphanyŋ oqu zalynan taptyq.
Dükeŋnıŋ äŋgımelerımen oquşy kezımızden tanyspyz. Ärı qazaq ädebietınde önımdı jazǧan jazuşy retınde belgılı. Bır ǧana dälel, 2008 jyly sol kezdegı Qyzylorda oblysynyŋ äkımı bolǧan Mūhtar Qūl-Mūhammedtıŋ bastamasymen baspa körgen «Syrdariia» atty seriialyq 100 tomdyq kıtaptyŋ 1, 2, 3, 4 tomyna Dükenbai Dosjannyŋ eŋbekterı qamtyldy.
Bırınşıden, Dükeŋnıŋ hikaiattary men estelık-esselerı, äŋgımelerı men povesterı «Syrdariianyŋ» alǧaşqy tomdaryna berıluı, jazuşynyŋ şyǧarmalyǧyn moiyndau dep bılemız.
Ekınşıden, Syr öŋırı aqyn-jazuşylarynyŋ taŋdamaly şyǧarmalaryn jinaq etken köptomdyqtyŋ tört tomyn qamtityndai mazmūndy düniesı bolǧany ǧoi!
1959 jyly «Lenin tuy» gazetınde D.Dosjannyŋ «Jylqyşymyn» degen öleŋınen bastap, 2009 jylǧa deiıngı 50 jylda 924 şyǧarmasy gazet-jurnaldardyŋ mazmūnyn baiytyp, türlı jinaqtarǧa enıp, bölek kıtap bolyp şyqty. 1966 jyly 24 jasynda Dükeŋnıŋ «Jazuşy» baspasynan «Jusan men gülder» jinaǧy 24000 taralymmen şyqqanynyŋ özı nege tūrady? Bylaiǧy qalamgerler qyzyǧa da, qyzǧana da qaraityn jetıstık. Mūny jazuşynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyq şeberhanasy turaly habar beretın «Körkemsöz şeberı» bibliografiialyq körsetkışı aiǧaqtaidy.
Jazuşynyŋ özı aitqandai, jazuşylyq kıtap jazu – ataq şyǧaru emes, jer älemdı boiaumen bederleu, şer tarqatudyŋ bır qūraly. Iаǧni boiyna daryǧan söz önerın eŋbekpen, ızdenıspen ūştap, şyǧarmaşylyq şeberlıgın şyŋdap, oqyrmanyna meilınşe mol ruhani mūra qaldyrudy közdedı. Jazuşy būl maqsatyna jettı de.
Qarataudyŋ qasietın tanityn taǧy bır jazuşy Joltai Älmaş:
– D.Dosjan şyǧarmaşylyǧynyŋ sözdık qory qūnarly, leksikalyq bailyǧy san salaly, söz saptauy äraluan. Onyŋ ışınde sonau yqylym zamannan bastap qoldanylatyn köne sözdermen qatar, bügın kädege jarap jatqan tırkester az emes, – deidı.
Onyŋ şyǧarmaşylyq şeberhanasyn nysanaǧa alǧanda elorda törındegı eŋbegın de eleusız qaldyruǧa bolmaidy. HHI ǧasyrdyŋ basynda Astanaǧa qonys audaryp, qalamgerlık quaty artyp, ekınşı tynysy aşyla tüstı. «Dala gladiatorlary», «Aq Orda», «Astananyŋ bas arhitektory» derektı hikaiaty baspa kördı.
Astana törınde qalamgermen ūşyrasqan, kezdesken, syrlasqan adamdardyŋ qam-qareketı, arman-mūraty, qabılet-qarymy körınıs tauyp, ärı qily boiau-belgımen körkemdeu täsılın paidalanyp, san-sanaly, auqymdy ruhani dünieler jazdy.
D.Dosjannyŋ söz önerınde öndıre jazyp, oi bäigesınde şyn jüirıktei şabuy – zaŋdylyq ta. HH ǧasyrdyŋ 60 jyldary qazaq ädebietıne qosylǧan Äbış Kekılbaev, Mūhtar Maǧauin, Rymǧali Nūrǧaliev, Sūltan Orazaliev, Tynymbai Nūrmaǧambetov syndy talantty da talapty qalamgerlerdıŋ ortasynda şyn jüirıkterge ǧana oryn boldy. Onyŋ üstıne, därısın tyŋdap, taǧylymyn tanyp, önegesın sıŋırgen aǧartuşy-ǧalymdar Mūhtar Äuezov, Beisenbai Kenjebaev, Mūhametjan Qarataev, Mäulen Balaqaev jäne t.b. amanatyna adaldyq tanytuy tiıs-tūǧyn. Oǧan közın körıp, batasyn alǧan Ǧabiden Mūstafin, Äbdılda Täjıbaev, Asqar Toqmaǧanbetov syndy ädebiettıŋ ırı ökılderı salǧan sara joldy laiyqty jalǧastyruy tiıs edı.
Ortanyŋ, aǧa buynnyŋ, ūstazdarynyŋ ruhani äserınen, özınıŋ ızdengış, eŋbekqor qalybynan Dükenbai Dosjan ūlt ruhaniiatynyŋ biıgıne köterıldı.
Endıgı uaqytta jazuşy özınıŋ ruhani-mädeni mol mūrasymen oqyrmanyn susyndatyp, adamgerşılık pen adaldyqty därıptei beredı.
Ätteŋ, tırı bolǧanynda jazuşynyŋ 80 jyldyǧyn dürıldetıp toilap jatar ma edık?
Äzırge Almaty, Astana qalasyndaǧy ekı köşe, sondai-aq Qorqyt ata universitetındegı elektrondy kıtaphanaǧa qalamgerdıŋ esımı berılgenı köŋılge medeu bolady.
Ūltyna osyndai eŋbek sıŋırgen qairatker qalamgerdı qalai därıptesek te jaraspai ma?!
DÜKENBAI ÄLEMI
2022 jyldyŋ 14 qazanynda saǧat 11.00-de Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq akademiialyq kıtaphanasynda jazuşy, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty, «Qūrmet» jäne «Parasat» ordenınıŋ iegerı Dükenbai Dosjannyŋ 80 jyldyǧyna arnalǧan «Dükenbai Dosjan älemı: jazuşylyq zerthanasy jäne ūlt taǧdyry» atty ruhani-mädeni ıs-şara ötedı.
Oǧan elge belgılı ǧalym-qalamgerler – Senat deputaty Nūrtöre Jüsıp, Mäjılıs deputaty Jandarbek Mälıbekov, akademik, filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Ǧarifolla Esım, akademik, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Şerubai Qūrmanbaiūly, ǧalym, jazuşy, dramaturg, alaştanuşy Joltai Jūmat-Älmaşūly, «Egemen Qazaqstan» gazetı JŞS bas direktory Dihan Qamzabekūly jäne t.b. qatysady.
