Şyǧys Europanyŋ şyrqyn ketırıp, düiım dünienı dürlıktırgen Resei men Ukraina qaqtyǧysynyŋ bügın-erteŋ aqyrlasatyn türı joq. Esesıne kölemı ūlǧaiyp, qaupı arta tüskendei. 8 aiǧa jalǧasqan būl soǧysta Resei «Kievtı basyp alyp, Zelenskiidıŋ bilıgın töŋkerıp tastau» maqsatyna jete almasa da, Ukrainanyŋ şyǧysyndaǧy 4 öŋırdı referendum arqyly özıne qosyp, körşı eldıŋ 20 paiyzǧa juyq territoriiasyn bölıp äkettı. Alaida Putin qol qoiyp, Resei Konstitusiialyq soty būl referendumdy «zaŋdy» dep tanyǧanmen, qazırge deiın Soltüstık Koreiadan basqa eşbır memleket mūny moiyndaǧan joq.
BŪŪ jarǧysyn belden basty
Qanşa qan tökse de, Resei Qaruly küşterı referendum ötkızgen tört aimaqtyŋ eşqaisysyn tolyq baqylauyna ala alǧan joq. Soŋǧy aptalarda Ukraina armiiasynyŋ tez qarqynmen şyǧys pen oŋtüstıkke qarai jyljuy Reseidıŋ baqylauyndaǧy aumaqtardyŋ şekarasyn odan ärmen tarylta tüstı. Soǧan qaramastan, 4 qazanda Resei Parlamentınıŋ joǧarǧy palatasy – Federasiia keŋesı «LHR, DHR, Zaporoje jäne Herson oblystarynyŋ Resei qūramyna qosylatyny turaly» kelısımdı bekıttı. Keşe Resei prezidentı V.Putin atalǧan kelısımge jäne Resei qūramyna tört jaŋa subektını qabyldau turaly konstitusiialyq zaŋdarǧa qol qoidy. Sonymen qatar būl oblystar üşın 2026 jyldyŋ 1 qaŋtaryna deiıngı aralyqta «ötpelı kezeŋ» jariialandy. Jospar boiynşa 2023 jyldyŋ 10 qyrküiegınde jergılıktı zaŋ şyǧaru organdaryna qatysty sailau ötedı.
Kelısım boiynşa Donesk pen Lugansk oblystary Resei qūramyna Donesk jäne Lugansk Halyq Respublikalary degen ataumen 2014 jylǧy şekara boiynşa qosylady. Al Herson jäne Zaporoje oblystarynyŋ şekaralary qūjatta körsetılmei, Nikolaev oblysynyŋ Resei küşterı baqylauǧa alǧan bölıgı Herson oblysynyŋ aumaǧyna jatqyzylǧan. Būl öŋırlerdıŋ tūrǧyndary bır ai ışınde Resei pasportyn alǧysy kelmeitının mälımdemese, avtomatty türde Resei azamaty bolyp sanalady.
Referendumnan keiın AQŞ prezidentı Djo Baiden Reseidı BŪŪ müşelıgınıŋ negızgı qaǧidalaryn būzdy dep aiyptap, «BŪŪ Qauıpsızdık keŋesınıŋ tūraqty müşesı Resei egemendı eldı älem kartasynan öşıruge tyrysyp, basyp kırdı. Sondai-aq el prezidentı V.Putin iadrolyq qaru qoldanatynyn da aitty. Būl el osy ädetterımen BŪŪ jarǧysynyŋ negızgı erejelerın būzyp otyr» dese,Ūlybritaniia premer-ministrı Liz Trass «Bız (Putinnıŋ) osy zaŋsyz soǧysta jeŋılıske ūşyraitynyn qamtamasyz etemız» dedı.
BŪŪ basşysy Antonio Guterriş te Ukrainanyŋ tört aimaǧyndaǧy reseilık referendumdar BŪŪ jarǧysyn būzǧandyqtan aiyptauǧa laiyq dep atap: «Mūndai şeşımge qazırgı älemde oryn joq, bolmaidy da. BŪŪ jarǧysynda bır memlekettıŋ aumaǧyn ekınşısı küş körsetu nemese ony qoldanu qaupın tudyru arqyly anneksiialau BŪŪ jarǧysy men halyqaralyq qūqyq prinsipterın būzatyny anyq körsetılgen» dep mälımdedı. Osydan keiın köp ötpei atalǧan ūiym Reseidıŋ Ukrainanyŋ 4 aimaǧynda referendum ötkızgenın aiyptaityn qarardy dauysqa saldy. AQŞ pen Albaniia elı bırlesıp daiyndaǧan, älem elderın Ukrainanyŋ jaulap alǧan aimaqtarynda ötkızılgen referendumdy moiyndamauǧa şaqyryp, Reseiden Ukrainadan äskerın dereu şyǧaru talap etılgen būl qūjatqa Resei BŪŪ Qauıpsızdık keŋesınıŋ tūraqty müşesı salauatynan paidalanyp, veto qoiyp, qabyldatpai tastady.
Kelıssözdıŋ joly kesıldı
«Eger Resei Ukrainanyŋ şyǧysynda referendum ötkızse, kelıssözdıŋ esıgı tars jabylady» dep mälımdegen Ukraina prezidentı Zelenskii aitqanyna jettı. 4 qazan künı Putinmen kelısım jasauǧa tyiym salatyn jarlyqqa qol qoiyp, «Putinmen eşqandai kelıssöz jürgızbeimız. Reseidıŋ kelesı prezidentımen ǧana kelıssöz bastaimyz» dep mälımdedı.
Onyŋ üstıne, AQŞ bastaǧan Batys elderı men Euroodaq elderı de referendumnan keiın Ukrainaǧa kömektı üdetıp, qaru-jaraqty eselep beruge köştı. Osydan būryn ekı el arasyna ara aǧaiyn bolyp, mäselenı kelıssöz arqyly şeşudı quattap kelgen Fransiia da Ukrainaǧa quatty qarular jetkıze bastaǧanyn eskersek, şynymen de, ekı el arasyndaǧy kelıssözdıŋ joly bırjolata kesılıp, şielenıs tek soǧys arqyly şeşıletın jaǧdaiǧa jetkendei. Osy tūrǧydan alǧanda, būl arada Batys elderınıŋ basty maqsaty oryndalǧan sekıldı. Bügınge deiın Ukrainaǧa töpelep qaru-jaraq berıp jatqan Batys elderınıŋ bır maqsaty osy soǧys arqyly Reseidı äbden tūralatyp, ekınşı qaityp bas kötere almaityn deŋgeige jetkızu ekenı aitpasa da tüsınıktı. Ukraina prezidentı Zelenskiidıŋ «Bız öz jerımızdı tolyq azat etıp, Reseidı ekınşı qaityp eşbır eldıŋ aumaǧyna basyp kıre almaityndai küige jetkızemız» degen sözı men Ūlybritaniia premer-ministrı Trasstyŋ «Bız Ukraina būl soǧysta jeŋıp şyqqanşa Reseige tynyştyq bermeimız» dep mälımdegenı – sonyŋ aiǧaǧy.
Şeptı saqtap tūra ala ma?
Mäskeu referendum ötkızıp, Ukrainanyŋ jerıne şekara syzyǧyn syzǧanmen, ol Ukraina Qaruly küşterınıŋ öz jerın jaudan bosatu maqsatyna tosqauyl bola alǧan joq. Kerısınşe, referendumnan keiın şabuyldy üdetıp, Donesk, Lugansk jäne Herson oblystarynda ırkes-tırkes ırı jeŋısterge qol jetkızdı. Harkov qalasynan oisyrai jeŋılıp, kerı şegıngen Resei küşterı Putin Ukrainanyŋ şyǧysyndaǧy 4 oblysty Reseige qosyp alu turaly būiryqqa qol qoiyp jatqan kezde, strategiialyq orny airyqşa maŋyzdy Liman qalasynan da aiyrylyp, Severodonesk, Lisichansk qalalaryna qarai şegındı. Qazır Ukraina armiiasynyŋ bır baǧyty Lugansk oblysynyŋ şekarasyna jetse, ekınşı baǧyty Severodonesk pen Lisichansk qalasynyŋ tübıne taqap keldı. Oŋtüstık baǧyttaǧy Herson oblysynda da Resei armiiasy şegıne soǧys saluda. Ūlybritaniia barlauşylary «Resei Ukrainanyŋ 4 oblysynda referendum ötkızgelı Ukraina Qaruly küşterı Donesk, Lugansk baǧytynda 10-15 şaqyrym, Herson baǧytynda 30-35 şaqyrym alǧa ılgerılegenın» jazdy. Reuters agenttıgı bolsa Reseidıŋ Qorǧanys ministrlıgı jariialaǧan mälımetterde Resei armiiasynyŋ şegıngenı turaly aqparat aitylmaitynyn, bıraq soǧys jürıp jatqan öŋırler körsetılgen kartada Resei äskeri küşterınıŋ baqylauyndaǧy aimaqtardyŋ kün saiyn azaiyp bara jatqanyn alǧa tartyp, Kupianskten Oskol özenınıŋ boiyndaǧy 70 şaqyrymǧa sozylǧan maidan şebınde Resei küşterı Lugansk oblysynyŋ şekarasyna qarai 20 şaqyrymǧa şegınıp, Herson baǧytynda, Dneprdıŋ oŋ jaǧalauyndaǧy Resei küşterı baqylap tūrǧan aumaqtyŋ qorǧanys şebı de oŋtüstıkke qarai 25 şaqyrymǧa jyljyǧanyn mälımdedı.
Iаdrolyq qauıp te küşeidı
Referendumnan keiın AQŞ bastaǧan elder Ukrainaǧa kömektı tıptı üdettı. Osy aptanyŋ basynda Zelenskiimen söilesken Baiden Ukrainaǧa taǧy 625 mln dollar kömek körsetuge uäde berdı. Būl kömek paketınıŋ arasynda oǧan 4 dana HIMARS; 16 dana 155-mm-lık gaubisa; 16 dana 105-mm-lık gaubisa; MRAP MaxxPro markaly 200 kölık; 75000 dana 155-mm-lık snariad; 500 dana joǧarǧy däldıktegı 155-mm-lık snariad bar. Būǧan deiın 16 milliard dollar kömek bergen AQŞ Ukrainaǧa kömek körsetken elder köşın bastap tūr. Osy jaǧdaiǧa bailanysty 4 qazan künı Resei SIM-ı Lavrov «AQŞ-tyŋ Ukrainaǧa qaru beruı Resei men NATO qaqtyǧysyn jaqyndata tüsedı» dep mälımdedı.
Maidandaǧy jaǧdaidy özgertu üşın Reseidıŋ öz azamattaryn ışınara äsker qataryna şaqyruy jäne öz aumaǧymyzdy qorǧau üşın iadrolyq qaru qoldanamyz dep qūqai körsetuı bükıl älemge yqpal jasady. Keşe Resei Qorǧanys ministrlıgı mobilizasiianyŋ sättı jürıp jatqanyn, qazırge deiın 200 myŋ azamat äskerge alynyp, jattyǧuǧa kırıskenın mälımdedı. Alaida äskerge şaqyru Reseimen körşıles elderdıŋ jaǧdaiyna da yqpal jasady. Sebebı Mäskeu äskerge şaqyru būiryǧyn jariialaǧannan keiın reseilık er azamattardyŋ köbı şetelge qaşa bastady. Resmi derek boiynşa ekı aptanyŋ ışınde körşı elden 700 myŋ adam şetel asqan. Būl jaǧdai Resei qoǧamynda eŋbekküş tapşylyǧyn tuyndatyp qana qoimai, qyruar qarjynyŋ öz azamattarynyŋ qaltasy arqyly şetel asuyna da mūryndyq bolǧanyn aita ketken jön. Äskerden qaşqan azamattardyŋ Qazaqstanǧa kelıp jatqandary da az emes, osyǧan bailanysty jūrt jüregınde elımızde jūmyssyzdyq asqynyp, baǧa şaryqtap, azyq-tülık tapşylyǧy küşeimei me degen küdık te joq emes.
Soǧys bastalǧaly Resei armiiasy Ukrainada su jäne atom elektr stansasy siiaqty negızgı energiia közderın baqylauǧa aluǧa tyryssa, resmi Mäskeu Ukrainaǧa jaqtas bolyp otyrǧan Europa elderıne de mūnai men gazyn rublmen satatynyn aityp, şartyna kelıspegenderıne «esıgın» tars japty. Öitkenı Kreml strategterı «qysta gaz bermei qatyrsaq, Europa halqy ereuıldep, ukraindarǧa kömek berıp otyrǧan bilıgın ornynan ketıredı» dep esep qūrǧany anyq. Alaida Putinnıŋ energiia qaruy – gaz bopsasy da ol kütkendei nätije bermedı. Demek, Ukraina territoriialarynyŋ anneksiiasy da, maşaqatqa ainalǧan mobilizasiiasy da Reseidı tyǧyryqtan şyǧara almady. Putinnıŋ qolynda endı soŋǧy qaruy – atom qaruy qaldy. Älem elderın alaŋdatyp otyrǧany da osy.
Keşe Kreml Batystyŋ bastamasymen atqarylyp kele jatqan iadroǧa bailanysty mäselelerge qatysqysy kelmeitının aşyq mälımdedı. Demek, Resei tyǧyryqqa tırelse, atom qaruyn qoldanatynyn taǧy da eskerttı. Alaida Resei alda-jalda atom qaruyn qoldansa, onyŋ saldary Mäskeu üşın öte auyr bolatynyn Batys elderı de, NATO da bırneşe märte qaitalady. Düisenbı, iaǧni 3 qazanda britandyq The Times basylymy «NATO müşe memleketterge Resei prezidentı Vladimir Putin Ukraina şekarasynda iadrolyq synaq jürgızu turaly būiryq beretını turaly eskertu jasaǧanyn», iadrolyq oq-därıler tielgen poiyzdyŋ Ukraina şekarasyna jöneltıluı mümkın ekenın habarlady. Al Reiter agenttıgı, NATO ökılıne sılteme jasai otyryp, NATO Reseidıŋ iadrolyq pozisiiasynda eşqandai özgerıs baiqamaǧanyn, bıraq aldaǧy jaǧdaiǧa bailanysty saqtyq tanytatynyn mälımdegenın alǧa tartty.
