Jaqynda Qytai töraǧasy Si Szinpin basqaryp aşqan bır jinalysta qytailyq şeneunıkter men ekonomister el ekonomikasynyŋ jaŋa qiyn synaqtarǧa döp kelgenın aşyq moiyndady. Şyn mänınde, Qytai ekonomikasynyŋ baiaulauy 2021 jyldan bastalǧan edı. Sarapşylar Qytai ekonomikasyndaǧy körsetkıştıŋ kürt tömendeuıne bastysy elektr quatynyŋ jetıspeuşılıgı saldarynan zauyttar jūmysynyŋ toqtauy, eldegı eŋ ırı kompaniialarynyŋ bırı Evergrande 300 milliard dollar qaryzyn ötei almai defoltqa ūşyrauy, ışkı sūranystyŋ tömendeuı, kürdelı jäne qūbylmaly halyqaralyq saiasattyŋ äserı mūryndyq boldy dep sanaidy. Ärine, körşı el ekonomikasynyŋ quattanudan qūldyrauǧa bet aluynda basqa da sebepter barşylyq.
Qytaida qazır tūtynuşylardyŋ satyp alu quaty älsırep, öndıruşıler öz önımın naqty baǧasyna sata almai, elde defliasiia qaupı artty. Tūtynu tauarlarynyŋ jalpy bölşek saudasy da, önerkäsıptıŋ qosymşa qūny da şılde aiynda ekonomister kütkennen äldeqaida tömen boldy jäne jyljymaityn mülıkke salynǧan investisiia kürt azaidy. Sonymen qatar, eldegı jyljymaityn mülık sektoryndaǧy jaǧdai da barǧan saiyn naşarlap barady. Sarapşylar būl mäsele eldıŋ bükıl ekonomikasyna yqpal etedı dep alaŋdap otyr, öitkenı Qytaida qūrylys naryǧy eldıŋ JIÖ-nıŋ şamamen 25 paiyzyn qūraidy.
Jaqynda The New York Times Qytaidyŋ jyljymaityn mülık salasynyŋ jaǧdaiyna jasalǧan taldauyn jariialady.
«Eldegı Country Garden kompaniiasy qaryz qaitaratyn uaqytyn keşıktırgendıkten, defolt şegıne jettı. Demek, Qytai ekonomikasy ülken qiynşylyq aldynda tūr. Mūnyŋ bärı üş jyl būrynǧy qytai bilıgınıŋ qūrylys kompaniialaryna qaratqan qataŋ saiasatyna qatysty» dep jazady basylym.
Jalpy soŋǧy 30 jylda Qytai halqy qalalarǧa aǧylyp, nätijesınde jyljymaityn mülık sektory ekonomikanyŋ draiverıne ainaldy, ol künı keşege deiın eldıŋ barlyq ekonomikalyq qyzmettıŋ törtten bırınen astamyn ielenıp kelgen edı. Alaida qazır sūranys tömendep, jyljymaityn mülık baǧasy arzandady. Irı qalalarda üi satylmai, būryn qaryzdanyp bır basyna neşe üi alyp alǧan tūrǧyndar bereşegın tölei almaityn küige jettı. Eldıŋ 70 ırı jäne orta qalasynda tūrǧyn üi baǧasy kürt tömendedı. Sondai-aq ötken 24 aida paidalanylǧan tūrǧyn üi mämılesınıŋ baǧasy 14 paiyzǧa deiın qūldyrasa, 2023 jyldyŋ şıldesınde Qytaidyŋ 100 ırı qūrylys kompaniiasy salǧan jaŋa üilerdıŋ satylymy ötken jylmen salystyrǧanda 33 paiyzǧa deiın tömendegen. Sonyŋ saldarynan soŋǧy üş jylda 60-qa juyq qytailyq qūrylys kompaniia defoltqa ūşyrady.
Sonymen qatar AQŞ pen Qytai arasyndaǧy sauda soǧysynan keiın köptegen qarjy saluşy Qytai naryǧynan kete bastady. Eldegı qaltaly bailar da saiasi jaǧdai men ekonomikalyq ahualdyŋ bolaşaǧyna alaŋdauşylyq tanytyp, jiǧan qarjysyn şetel asyryp, qauıpsız elde saqtauǧa ūmtyla bastady. Būǧan mysal retınde soŋǧy 2 aptada investorlar qytailyq aksiialardan 7,5 milliard dollaryn alyp ketkenın aituǧa bolady. Būl onsyz da tyǧyryqqa tırelgen qytailyq aksiia naryǧyna «jyǧylǧanǧa jūdyryq» bop tidı.
Ärine, Qytai ekonomikasynyŋ osyǧan deiın ūşqan qūstai damuyna, bastysy, būl elde asa köp ärı arzan eŋbek küşınıŋ boluy, şeteldık investisiianyŋ moldyǧy, sondai-aq urbanizasiia aiaq alysynyŋ tezdıgı men syrtqy saudanyŋ jedel damuy asa körnektı yqpal jasaǧany jasyryn emes. Alaida bügıngı taŋda sonyŋ bärı kerısıne ainalǧan küige tap boldy. Atap aitqanda, eŋbek küşı qymbattady, araldarǧa talas pen Qytai oŋtüstık teŋızındegı teketıreske bailanysty Qytaidyŋ teŋız tasymaly da kütpegen kedergılerge tap boldy. Äsırese AQŞ qysymynan keiın şeteldıŋ ırı kompaniialary būl elden ketıp, Şyǧys Aziiaǧa qarai bet būruy el ekonomikasyna qatty äser etıp qana qoimai, jūmyssyzdyq jaǧdaiyn da kürt asqyndyrdy. AQŞ-tyŋ Qytaidy alqymnan aluy būryn şetelden tehnika ūrlap, ataqty brendterdıŋ köşırmesın jasap baiyǧan Beijıŋnıŋ berekesın qaşyrdy. Qytaiǧa chip satu saudasyna da şüilıgıp, oǧan şekteu qoiuy jäne ony Ūlybritaniia, Japoniia siiaqty odaqtastarynyŋ qoldauy, Huawei siiaqty kompaniialardyŋ şetel naryǧynda şekteuge ūşyrauy da el ekonomikasyna ülken yqpal jasady. Tūrǧyndarynyŋ qarttanuy, ūzaq jyldyq josparly tuu saiasatynyŋ äserınen bır üide ösken jalǧyz balanyŋ jatyp ışer jalqau boluy, eldegı tabiǧi bailyqtyŋ barǧan saiyn azaiuy, ekologiialyq tepe-teŋdık būzylyp, qalalardyŋ zor därejede lastanuy da eldıŋ damuyna tūsau boluǧa ainaldy. Aqşanyŋ artyq basylyp şyǧuy, öndırgen önımderdıŋ sūranystan asyp qaluy, infliasiianyŋ artuy, tūrǧyn üi baǧasynyŋ şaryqtauy sebebınen ekonomika köbıktendı. Mıne, osy sebepterden jyldam damu jolyna tüsken Qytai ekonomikasynyŋ ösu qarqyny toqyrauǧa bet aldy.
Ekonomikany yntalandyru üşın Qytaidyŋ Ortalyq bankı jaqyn arada bankterdıŋ rezervın azaitudy közdep otyr. 2023 jyly jalpy ışkı önımnıŋ (JIÖ) ösu qarqynynyŋ ortaşa boljamy 5,5 paiyz dep mölşerlengen edı. Alaida ekonomister mūnymen kelıspei, «biyl JIÖ assa, 4,9 paiyz bolady, tıptı 4,5 paiyzǧa deiın tömendeuı mümkın. Kelesı jyly ösu qarqyny odan da tömendep, JIÖ 4 paiyzǧa tüsedı» degen pıkırde. Sondai-aq Qytai bilıgı ötken aptada jastar arasyndaǧy jūmyssyzdyq turaly mälımetterdı jariialaudy toqtatatynyn jariialady. Öitkenı soŋǧy kezderı būl elde jastar arasyndaǧy jūmyssyzdyq deŋgeiı 21,3 paiyzǧa ösıp, rekord deŋgeiıne jettı.
Qysqasy, älemdık ekonomikanyŋ draiverı atanǧan Qytai ekonomikasy qazır ülken toqyrauǧa bet aldy. Körşı eldegı būl jaǧdaidy 2008 jylǧy älemdık ekonomikalyq daǧdaryspen salystyryp otyrǧandar da bar. Öitkenı Qytai ekonomikasy küirese, älemdık naryqqa da ülken yqpal jasaityny anyq. Al Ortalyq Aziiaǧa qandai yqpal jasauy mümkın? Ony da tūspaldap köreiık.
Bırınşıden, sauda-sattyq azaiyp, investisiia qysqarady. Qytai – Ortalyq Aziiadaǧy elderdıŋ maŋyzdy sauda serıktesı ärı investorlarynyŋ bırı. Mūndaǧy ekonomikalyq daǧdarys Qytaidyŋ Ortalyq Aziia elderımen saudasynyŋ qysqaruyna äkelıp soǧuy mümkın, osylaişa Ortalyq Aziia elderınıŋ eksporty men ekonomikalyq ösuıne äser etedı. Sonymen qatar qytailyq investisiialarǧa süienetın keibır Ortalyq Aziia elderınıŋ infraqūrylymy men ekonomikalyq jobalaryna äser etedı.
Ekınşıden, energiia tasymaldauşylarǧa sūranys tömendeidı. Qytai – Ortalyq Aziia elderındegı mūnai men tabiǧi gaz syndy energiianyŋ maŋyzdy tūtynuşysy. Qytaidaǧy ekonomikalyq daǧdarys onyŋ energiia tasymaldauşylarǧa degen sūranysynyŋ tömendeuıne äkeluı mümkın, būl öz kezegınde Ortalyq Aziia elderınıŋ energiia tasymaldaudan tüsetın tabysyna äser etedı.
Üşınşıden, şeteldık kömek azaiady. Eger Qytaida ekonomikalyq daǧdarys asqynsa, ol şetelderge berıletın kömektı erıksız azaitady. Būl jaǧdaida qarjy qajet bolsa, Qytaidyŋ aldyna baratyn Ortalyq Aziia elderıne ülken yqpal jasaidy.
Törtınşıden, iuan baǧamy autqidy. Qytaidaǧy ekonomikalyq daǧdarys iuannyŋ zor därejede qūnsyzdanuyna äkeluı mümkın. Būl Ortalyq Aziia elderı men Qytai arasyndaǧy sauda men qarjy almasuyna äser etedı.
Besınşıden, geosaiasi jaǧdaiǧa da äser etedı. Qytai ekonomikasyndaǧy daǧdarys aimaqtyq saiasi tūraqtylyq pen geosaiasi modelderge de äser etuı yqtimal. Sol üşın Ortalyq Aziia elderı Qytai ekonomikasyna täueldılıktı azaitu üşın basqa serıktester tabuǧa talpynady. Öitkenı qazır Reseidıŋ ekonomikalyq jaǧdaiy da mäz emes. Bylaişa aitqanda, Ortalyq Aziia elderınıŋ qos bırdei «qoldauşysynyŋ» jaǧdaiy naşarlap barady. Mūnyŋ soŋy jaŋa serıktes tabuǧa itermeleitını anyq. Al «attan tüsse de, üzeŋgıden tüspeitın» Qytai men Resei qalaida Ortalyq Aziia elderın uysynan şyǧarmauǧa tyrysady.
