Ädılettı Qazaqstannyŋ ekonomikalyq baǧdary

Qūrmettı otandastar!

Qadırlı deputattar jäne Ükımet müşelerı!

Qazaqstan Respublikasy Konstitusiiasynyŋ 59-babyna säikes VIII şaqyrylymdaǧy Parlamenttıŋ ekınşı sessiiasyn aşyq dep jariialaimyn.

Qūrmettı deputattar!

Barşaŋyzdy kezektı sessiianyŋ aşyluymen qūttyqtaimyn! Jauapty qyzmetterıŋızge tabys tıleimın!

Köktemdegı sailaudan keiın Parlamenttegı saiasi partiialardyŋ qatary köbeidı. Deputattar qūramy aitarlyqtai özgerdı. Saiasi partiialardyŋ fraksiialary, bır mandatty okrugtan sailanǧan deputattar da jūmysqa belsene kırıstı. Olar köptegen zaŋ jobasyna bastamaşylyq etıp, özektı mäselelerdı batyl kötere bastady.

Deputattarymyz jazda da köp jūmys atqardy. Nebärı ekı aida 1200-den astam eldı mekendı aralap, sailauşylarmen kezdestı, tūrǧyndardyŋ tynys-­tırşılıgımen tanysty.

Men barşaŋyzǧa tabysty qyzmetterıŋız üşın şynaiy rizaşylyǧymdy bıldıremın. Jaŋa sessiiada jūmys qarqyny būdan da joǧary bolady dep oilaimyn.

Qūrmettı otandastar!

Barşaŋyzǧa mälım, men jyl saiyn halyqqa Joldauymdy Parlament sessiiasynyŋ aşyluynda jariialaimyn. Bügınde būl jaqsy dästürge ainaldy. Mūnyŋ airyqşa mänı bar.

Sebebı däl osy sätte jäne däl osy jerde bilık tarmaqtarynyŋ barlyq ökılderı bas qosady. Aldaǧy orta merzımdık jūmystyŋ baǧyt-baǧdary aiqyndalady. Naqty tapsyrmalar berıledı, jaŋa mındetter jükteledı. Parlament, Ükımet jäne basqa da qūzyrly organdar tyŋ qarqynmen ıske kırısedı. Bır sözben aitsaq, memlekettık apparattyŋ üilesımdı ärı tiımdı jūmys ısteuı üşın būl ıs-şara öte maŋyzdy.

Bügınde menıŋ bastamalarymnyŋ basym köpşılıgı jüzege asty. Bırqatar jūmys jalǧasyp jatyr. Osy oraida halyqtyŋ tūrmys sapasyna tıkelei äser etken keibır şaralardy atap ötkım keledı.

Mysaly, 2020 jyldan berı mūǧalımderdıŋ jalaqysy ekı ese östı. Därıgerlerdıŋ ailyǧy da aitarlyqtai köbeidı. Qazır olardyŋ tabysy elımızdegı ortaşa jalaqydan äldeqaida joǧary. Jūrtqa zeinetaqy jinaǧynyŋ bır bölıgın paidalanu mümkındıgı berıldı. Millionǧa juyq adam osy jobanyŋ igılıgın kördı – tūrǧyn üi mäselesın şeşıp, baspanaly boldy. «Jaily mektep» jobasy aiasynda 400-ge juyq mektep salynady. Qazır auyldyq jerde 300-den astam densaulyq saqtau nysany salynyp jatyr. «Ūlttyq qor – balalarǧa» jobasy qolǧa alyndy. Sonyŋ arqasynda jaŋa jyldan bastap balalardyŋ esepşotyna qarajat tüse bastaidy. İgerılmei jatqan nemese zaŋsyz berılgen 8 million gektar jer memleket menşıgıne qaitaryldy.

Men naqty ıske asqan şaralardyŋ bır bölıgın ǧana atap öttım. Şyn mänınde, köp jūmys atqaryldy, bolaşaqta da öz jalǧasyn tabady.

Özderıŋızge mälım, byltyrdan berı elımızde auqymdy saiasi jaŋǧyru jūmystary jürgızıldı. Nebärı bır jarym jyldyŋ ışınde köptegen özgerıs jasaldy. Oǧan barşaŋyz kuä boldyŋyzdar, reformany jüzege asyru üşın belsendı türde jūmys ıstedıŋızder.

Qolǧa alǧan şaralar nätijesınde bilık tarmaqtary arasynda tiımdı tepe-teŋdık ornady. Basqaru jüiesı yqpaldy Parlamentı bar Prezidenttık respublika ülgısıne köştı. Elımızde «küştı Prezident – yqpaldy Parlament – esep beretın Ükımet» tūjyrymdamasy barynşa ornyqty. «Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» qaǧidatyn naqty ıske asyruymyz qajet. Būl jerde Parlamenttıŋ rölı erekşe.

Adam qūqyǧyn qorǧau salasynda maŋyzdy qadamdar jasaldy. Ädıldıktı jäne zaŋ üstemdıgın ornatu üşın auqymdy jūmys jürgızılıp jatyr. Şeşım qabyldau üderısıne azamattardyŋ qatysu mümkındıgı artty. Qoǧamnyŋ saiasi mädenietı mülde jaŋa sipatqa ie boldy.

Alaida naǧyz damyǧan el bolamyz desek, saiasi reformalarmen şektelıp qalmauymyz kerek. Osy jūmysty tübegeilı jäne jan-jaqty äleumettık-ekonomikalyq reformaǧa ūştastyru qajet.

Qazır älemde geosaiasi ahual uşyǧyp tūr. Soǧan qaramastan, el ekonomikasynyŋ negızgı baǧyttary boiynşa körsetkışter östı.

Byltyr Qazaqstannyŋ ışkı jalpy önımı 104 trillion teŋge boldy. Elımızge 28 milliard dollar tıkelei şetel investisiiasy tartyldy. Būl – rekordtyq körsetkış. Syrtqy sauda-sattyq būryn bolmaǧan deŋgeige, iaǧni 136 milliard dollarǧa jettı. Onyŋ 84 milliardy – eksport. Syrtqy qorymyz 100 milliard dollarǧa juyqtady. Būl, eŋ aldymen, ekonomikalyq tūraqtylyǧymyzdyŋ asa maŋyzdy kepılı ekenı sözsız.

Ärine, basqa elder de qarap otyrǧan joq, olar da alǧa qarai ūmtylyp, damuda. Bır sözben aitqanda, jahandyq ekonomika jäne halyqaralyq eŋbek naryǧy tübegeilı özgerude. Tehnologiia­lyq bäseke qyzyp tūr. Barlyq jerde resurstar üşın talas jürıp jatyr. Klimattyŋ özgeruı, azyq-tülık qauıpsızdıgı jäne demografiialyq tūrǧydan ornyqty damu eŋ özektı mäselege ainaldy. Bır sözben aitqanda, adamzat tarihynda būryn-soŋdy bolmaǧan syn-qaterler men tübegeilı özgerıster däuırı bastaldy.

Osyndai asa maŋyzdy şaqta zor ekonomikalyq serpılıs jasauǧa elımızdıŋ tolyq mümkındıgı bar. Ol üşın bız bırtındep jaŋa ekonomikalyq ülgıge ötuımız kerek. Būl jūmysty batyl jürgızuımız qajet. Basty maqsat – qaǧaz jüzındegı biık jetıstıkterge qol jetkızu emes, şyn mänınde halyqtyŋ tūrmys sapasyn jaqsartu boluǧa tiıs.

Ädıldık, inkliuzivtık jäne ünemşıldık jaŋa ekonomikalyq baǧdarymyzdyŋ özegıne ainalady.

Qazaqstannyŋ ekonomikalyq damuynyŋ jaŋa paradigmasy elımızdıŋ bäsekelık artyqşylyqtaryn tiımdı paidalanuǧa jäne öndırıs salasyndaǧy eŋbek, kapital, resurstar, tehnologiia siiaqty negızgı faktorlardyŋ äleuetın barynşa aşuǧa negızdeledı.

Jaŋa ekonomikalyq saiasatta jüzege asuy ekıtalai. Sondyqtan ūzaq merzımdı maqsat qoiuǧa bolmaidy.

Osy Joldauda aitylatyn mındettıŋ bärı üş jyldyŋ ışınde oryndaluǧa tiıs. Al asa kürdelı mındetterdı jüzege asyru üşın naqty merzım bekıtıledı.

Endı ekonomikanyŋ qūrylymyna qatysty reformanyŋ negızgı tūstaryna toqtalaiyn.

Qazırgı eŋ basty mındet – elımızdıŋ myqty önerkäsıptık negızın qalyp­tastyru jäne ekonomikamyz özımızdı tolyq qamtamasyz ete alatyn jaǧdaiǧa jetu. Sondyqtan öŋdeu salasyn jedel damytuǧa basa män beruımız qajet.

Bız el taǧdyry üşın airyqşa mänı bar bırqatar jobany jüzege asyruymyz kerek. Ekonomikany ärtaraptandyru būrynǧydan da maŋyzdy mındetke ainaluda.

Būl rette metaldy tereŋ öŋdeu, mūnai-gaz jäne kömır himiiasy, auyr maşina jasau, urandy konversiialau jäne baiytu, avtobölşekter jäne tyŋait­qyştar şyǧaru siiaqty baǧyttarǧa airyqşa nazar audarǧan jön. Basqaşa aitsaq, joǧary deŋgeide öŋdelgen önım şyǧaratyn klaster qūru kerek.

Elımızdıŋ turistık äleuetın de paidalanu kerek. Turizm osyndai serpındı jobalar qatarynda boluǧa tiıs. Ökınışke qarai, osy maŋyzdy saladaǧy jūmys dūrys atqarylmai jatyr, elımız basqa memlekettermen salystyrǧanda artta qalyp keledı.

Jalpy, kemınde 15 ırı jobadan tūratyn naqty tızım daiyndaluǧa tiıs. Osy salada būryn bolǧan qatelıkterdı qaitalauǧa bolmaidy.

Jobalardy tiımdı qoldau şaralaryn jäne olardy oryndau merzımderın naqty aiqyndau kerek. Ony ıske asyruǧa şetel investorlaryn jäne elımızdıŋ biznes ökılderın barynşa tartqan jön. Jūmysqa özımızdıŋ şikızatty, tauarlar men kadrlardy, basqaşa ait­qanda, barlyq ışkı mümkındıkterımızdı paidalanu qajet.

Bız jaŋa önerkäsıp saiasaty arqyly jaŋaşa damu ülgısıne köşuge tiıspız.

Memleket ırı käsıporyndarmen bırlesıp, öndırıstıŋ barlyq satysy öz elımızde boluyn qamtamasyz etuı kerek. Ol üşın öndırıs salasyn retteitın jäne yntalandyratyn türlı täsılderdı qoldanu qajet. Öŋdeu önerkäsıbı şikızatty köŋılge qonymdy baǧamen jetkılıktı kölemde aluy kerek.

Sonymen bırge retteletın satyp alu kezındegı öz tauarlarymyzdyŋ ülesın arttyru jäne ofteik jüiesın tolyq ıske qosu qajet. Elımızdegı önım öndıruşılermen jasalatyn ofteik kelısım-şarttardyŋ ülesın kemınde 10 paiyzǧa jetkızu kerek. Būl – jyl saiyn 2 trillion teŋge degen söz.

Men byltyr qoldanystaǧy jüienıŋ bıtpeitın dau-damai, jūmystyŋ ūzaq merzım, aşyq emestıgı siiaqty tüitkıldı mäselelerın şeşu üşın jaŋa memlekettık satyp alu jüiesın engızudı tapsyrdym. Ükımet jaŋa zaŋ jobasyn äzırledı. Būl qūjat biudjet qarjysyn ünemdep ärı esep bere otyryp jūmsauǧa septıgın tigızuı kerek.

Bır jaǧynan jaŋa jüie elımızdıŋ käsıpkerlerıne odan ärı qoldau körsetıluın jäne eŋ bastysy, qordalanǧan mäselelerdıŋ biudjetten qarjylandyru arqyly şūǧyl şeşıluın qamtamasyz etuge tiıs.

Satyp alu üderısı oŋtailanyp, qysqartylady, «baǧa emes, sapa» qaǧidatyna basymdyq berıledı, iaǧni, dempingke tiımdı tosqauyl qoiylady jäne üderıster tolyq avtomattandyrylady. Memlekettık satyp alu jüiesıne alǧaş ret «basynan baqaişaǧyna deiın» jasau täsılı engızıledı.

Jūmystyŋ aşyq boluyn aryz-­şaǧymdardy qaraudyŋ jaŋa täsılın qoldanu jäne qoǧamdyq monitoring institutyn engızu arqyly qamtamasyz etken jön.

Sonyŋ nätijesınde aldaǧy üş jyldyŋ ışınde retteletın satyp alu salasyndaǧy jergılıktı önımder men qyzmetterdıŋ ülesı kemınde 60 paiyzǧa jetuge tiıs.

Qazır köptegen elder ışkı naryqty qorǧau şaralaryn belsendı qoldanady. Damyǧan memleketterdıŋ özı proteksionistık önerkäsıp saiasatyna köştı.

Düniejüzılık sauda ūiymynyŋ baǧalauynşa, bızdıŋ eldegı ışkı naryqty qorǧau deŋgeiı tömen, nebärı 128 tariftık emes şara. Sondyqtan bız sauda-sattyq saiasatynda jaŋa ärı batyl qadam jasauymyz kerek.

Memleket otandyq önım öndıruşılerdı qorǧauǧa mındettı. Būl – bızdıŋ ekonomikamyz özgeler üşın jabyq degen söz emes. Ekonomikamyz basqa elderge ärdaiym aşyq boluǧa tiıs. Bıraq ūlttyq biznestıŋ müddesın qorǧau kerek.

Qazaqstanda ken öndıru önerkäsıbı jaqsy damyǧany barşaŋyzǧa belgılı. Osy sala ūlttyq ekonomikanyŋ ösımın qamtamasyz etetın senımdı tabys közı bolyp keledı. Bolaşaqta da solai boluǧa tiıs. Köptegen metaldyŋ älemdık naryqtaǧy baǧasy būryn-soŋdy bolmaǧan deŋgeige jettı. Soǧan qaramastan ırı öndırıs oryndaryna jaqyn tūratyn jūrttyŋ narazylyǧy küşeiıp barady. Olar ekologiia naşarlap, densaulyqqa ziian keltırıp jatqanyn aityp, şaǧymdanuda. Jūmysşylardyŋ öndırıste mertıguı jäne qazaǧa ūşyrauy köp bolyp kettı. Ükımet käsıporyndardyŋ tehnologiialyq jäne ekologiialyq ahualyn, densaulyq saqtau jüiesın jaqsartu üşın batyl şaralar qabyldauy qajet. Sondyqtan ırı öndırıs käsıporyndary 5 jyl saiyn tehnologiialyq jäne ekologiialyq audit jasauy kerek. Būl talap infraqūrylym salasyndaǧy käsıporyndarǧa da qo­iyluǧa tiıs.

Geologiialyq barlau ısı airyqşa nazar audarudy qajet etedı. Elımızdıŋ mineraldy şikızat bazasyn tolyqtyru üşın 2018 jyly tau-ken salasyn basqaru mäselesıne qatysty jaŋa zaŋdar qabyldandy. Bıraq zaŋ talaptary tolyq oryndalmai jatyr. Sonyŋ saldarynan tabiǧi resursqa qanşa bai bolsaq ta, köpten berı auyz toltyryp aitatyn geologiialyq jaŋalyq aşylǧan joq. Ahualdy dereu özgertu kerek.

Tau-ken salasyn basqaru jüiesın juyq arada jaŋǧyrtu qajet. Köptegen elde būl salany negızınen jeke kompaniialar alǧa süireidı. Sondyqtan ırı kölemde jeke investisiialardy tartu osy salanyŋ äleuetın aşuǧa barynşa kömektesedı.

Ol üşın salyq jäne retteu şarttary özgerıske ikemdı boluy kerek. Öz qarjysyna geologiialyq zertteu jürgızgen investordyŋ jer qoinauyn paidalanu kezınde basym qūqyqqa ie boluyn qamtamasyz etken jön. Jobalardy kelısuge qajettı räsımder men onyŋ merzımın keşendı memlekettık saraptama jasau jäne tolyq sifrlandyru täsılın engızu arqyly ekı ese azaitu kerek. Qazır elımızdıŋ 1,5 million şarşy şaqyrym aumaǧyna geologiialyq jäne geofizikalyq barlau jasalǧan. Ükımettıŋ mındetı – 2026 jylǧa qarai onyŋ kölemın kemınde 2 million 200 myŋǧa jetkızu.

«Jaŋa zamannyŋ mūnaiyna» ainalǧan sirek jäne jerde sirek kezdesetın metall kenışterın igeru basty baǧyttyŋ bırı boluy kerek. Özınıŋ osy saladaǧy äleuetın aşa alǧan elder keleşekte bükıl älemnıŋ tehnologiialyq damu baǧdaryn aiqyndaityn bolady.

Bız jyl soŋyna deiın salany damytuǧa qatysty naqty ūstanymymyzdy anyqtap aluǧa tiıspız. Öŋdeu önerkäsıbın qoldau üşın şeteldıŋ jäne elımızdıŋ investorlaryn bastapqy üş jylda salyqtan jäne basqa da mındettı tölemderden bosatqan jön. Būl – öŋdeu industriia­syna aitarlyqtai serpın beruge arnalǧan öte maŋyzdy şara.

Taǧy bır maŋyzdy mäsele – qorǧanys-önerkäsıp keşenın jan-jaqty nyǧaitu. Būl sala damyǧan elderdıŋ ūlttyq qauıpsızdıgın qamtamasyz etu ısınde basty röl atqarady.

Osy oraida importqa täueldılıktı azaituǧa mümkındık beretın, jergılıktı önım ülesı joǧary öndırıs keşenın qūru – asa maŋyzdy mındet.

Bızdıŋ armiiamyz joǧary tehnologiialy qaru-jaraqpen jäne äskeri tehnikamen, sonyŋ ışınde brondy tehnikamen, ūşqyşsyz basqarylatyn ūşu apparattarymen, qazırgı zamanǧy atys qarularymen jabdyqtaluǧa tiıs.

Tehnikany şūǧyl jöndeitın öndırıs oryndarynyŋ quatyn arttyryp, otandyq käsıporyndarǧa barynşa qoldau körsetken jön. Bızde oǧan qajettı materialdyq-tehnikalyq baza, bılık pen täjıribe jäne mamandar bar. Tek olarǧa qūzyrly mekemelerdıŋ tapsyrysy kerek.

Zamanaui tehnologiia transfertın jasau jäne jaŋa öndırıster aşu ­jūmysyn jalǧastyrǧan jön.

Arnauly qorǧanys-önerkäsıp keşenın damytu qory arqyly öz käsıp­oryndarymyzǧa tıkelei qarjylyq qoldau körsetıledı.

Aldymyzda taǧy bır öte maŋyzdy mındet tūr. Bız agroönerkäsıp keşenınde naqty serpılıs jasauymyz kerek. Auyl şaruaşylyǧy salasynyŋ äleuetı orasan zor. Bıraq bız qolda bar mümkındıkterdı älı de tolyq paidalanbai otyrmyz.

Qazaqstannyŋ ainalasynda önım ötkızetın öte ülken naryqtar bar. Onda sapaly azyq-tülık önımderı tapşy. Qazaqstannyŋ strategiialyq maqsaty – Euraziia qūrlyǧyndaǧy basty agrarlyq ortalyqtyŋ bırıne ainalu. Osy maqsatqa qol jetkızemız desek, eŋ aldymen, önımdı joǧary deŋgeide öŋdeuge köşuımız qajet. Onsyz bolmaidy. Bız aldaǧy üş jyl ışınde agroönerkäsıptegı öŋdelgen önım ülesın 70 paiyzǧa jetkızuımız kerek. Būl – naqty mındet. Jūrtty önım öŋdeuge yntalandyru kerek. Ol üşın salyq saiasatyn qaita qarau qajet.

Būl salada ırı kompaniialar köbırek bolsa, naqty serpılıs jasauǧa bolady. Bız eksportty ūlǧaita otyryp, ışkı naryqty da ūstap tūruymyz kerek. Sondyqtan elımızge sapaly önımdı qajettı kölemde tūraqty ūsyna alatyn käsıporyndar qajet. Otandyq agrofirmalardyŋ ırı kompaniialar qataryna kırgenı jön bolar edı. Sondai-aq özara tiımdı şarttardy ūsynyp, būl jūmysqa halyqaralyq korporasiialardy belsendı türde tartu kerek.

Et, süt, astyq önımderın tereŋ öŋdeu jäne öndırıstık jylyjai şaruaşylyqtaryn damytu siiaqty bız üşın bolaşaǧy zor baǧyttarǧa basymdyq bergen abzal. Sonymen bırge öz elımızdegı auyl şaruaşylyǧy käsıporyndarynyŋ äleuetın qaperden şyǧarmaǧan jön.

Osy rette 100-den astam ırı süt-tauar fermasy salynyp jatqan Soltüstık Qazaqstan oblysynyŋ jetıstıkterı köpke ülgı. Şarualardyŋ täjıribesı mol, jem-şöp qory da jetkılıktı. Oǧan qosa baiypty qoldau şaralary qolǧa alynǧan. Osynyŋ bärı tūtasa kele täp-täuır nätije berıp otyr. Qūs fabrikalaryn, kökönıs qoimalaryn, et önımderın şyǧaratyn käsıporyndar salǧan kezde osy täjıribenı basşylyqqa alu kerek.

Auyl-aimaqty damytu üşın şaǧyn şaruaşylyqtardy qoldau öte maŋyzdy. «Auyl amanaty» baǧdarlamasynyŋ elge qajet ekenı aiqyn körındı. Onyŋ kelesı kezeŋınde jeŋıldetılgen nesie berumen şektelıp qalmau kerek. Jeke qosalqy şaruaşylyq ielerı özara bırıguı qajet. Osyǧan qajettı jaǧdai jasaluy kerek.

Maşina-traktor parkınıŋ äbden eskırıp, tozuy kürdelı mäselege ainaldy. Qazır auyl şaruaşylyǧy tehnikasynyŋ 80 paiyzy tozyp tūr. Sondyqtan jyl saiyn onyŋ 8-10 paiyzyn jaŋartyp otyru qajet. Būl rette elımızdegı tehnika öndıruşıler men şarualardyŋ da müddesın eskergen abzal.

Qazır jahandyq bäseke küşeiıp tūr, tauar naryǧynda özgerıs bar. Mūndai jaǧdaida önım ötkızu saiasatyna erekşe män beruımız kerek. Jyldar boiy qalyptasqan ışkı jäne syrtqy naryqtaǧy ornymyzdy saqtap qalu airyqşa maŋyzdy. Ükımettıŋ aldynda syrtqa şyǧarylatyn önım naryǧynyŋ auqymyn josparly türde keŋeitu mındetı tūr. Qazaqstannyŋ tauarlaryn şetelge tanytu jäne şyǧaru üşın tiıstı şaralar qabyldaǧan jön.

Qazırgı auyl şaruaşylyǧy – joǧary tehnologiialy sala. Mūny bılesızder. Şarualardy jer jaǧdaiy nemese aua raiy emes, innovasiialyq amal-täsılder tabysqa jetkızedı. Zamanaui ǧylymǧa süienbese, auyl şaruaşylyǧy jai toqyrauǧa emes, qūrdymǧa ketedı.

Agroǧylymdy damytu jäne eŋ bas­tysy, ony auyl şaruaşylyǧynda ıs jüzınde qoldanu üşın şaralar qabyldau qajet. Ūlttyq agrarlyq ǧylymi-bılım beru ortalyǧyn zertteu ısınıŋ barlyq satysyn qamtityn agrotehnologiia habyna ainaldyru kerek.

Sondai-aq şeteldıŋ tanymal agro-ǧylymi ortalyqtarymen tolyqqandy ǧylymi-täjıribelık yntymaqtastyq ornatu kerek. Bız jeke ǧylymi-tehnologiialyq bastamalardy qoldaimyz. Bılım beru baǧdarlamalaryn auyl şaruaşylyǧy talaptaryna beiımdeimız.

Egın şaruaşylyǧynda maŋyzdy reforma jasaityn kez keldı. Egıs türlerın köbeituımız kerek. Sondai-aq köbırek paida äkeletın daqyldar ekken jön. Sudy köp qajet etetın egıs alqabyn bırtındep azaityp, bır ǧana daqyl türın egudı şekteu qajet. Diqandardy jergılıktı tūqymmen qamtamasyz etu maŋyzdy. Sonymen qatar jaŋa sūryptardy şyǧaryp, ony ösıru mäselesın şeşken jön.

Memlekettıŋ baǧa retteu mäselesıne şekten tys aralasuy agroönerkäsıp keşenın örkendetuge aitarlyqtai kedergı keltırıp otyr. Būl mäselenı de şeşu kerek.

Azyq-tülık kelısım-şart korporasiiasy ahualdy tūraqtandyru ısınde qazırgıden de maŋyzdy röl atqaruǧa tiıs. Būl mekeme qajet kezde intervensiia jasap, baǧanyŋ ösımın tejep otyrady. Azyq-tülık korporasiiasy naryqtaǧy jekemenşık ielerınıŋ auyl şaruaşylyǧy önımderın öndıretın, ony saqtaityn jäne satatyn tolyqqandy jelı qūruyna järdemdesuge tiıs.

Kelesı mäsele. Ötken qysta elımızdıŋ jylu elektr stansiialarynda qaita-qaita apat boldy. Būl jaǧdai jyldar boiy şeşılmegen mäselenıŋ betın aşyp berdı. İnfraqūrylymnyŋ äbden tozuy halyqtyŋ tūrmys sapasyna tıkelei äser etedı. İndustriialandyru qarqynyn da tejeidı. Iаǧni, infraqūrylymdy jaŋǧyrtpasaq, jaŋa ekonomikalyq ülgıge köşu mümkın emes.

Ükımet jaŋa infraqūrylymdyq josparda osy saladaǧy barlyq tüitkıldı aşyq körsetıp, ony şeşu joldaryn anyqtauǧa tiıs.

Energetikalyq qauıpsızdık mäselesın de şeşu qajet. Būl salada qoldan kelgenşe öz resurstarymyzǧa arqa süiegen abzal. Basty mındet elektr energetikasy salasyna jükteledı. Aldaǧy 5 jylda kemınde 14 gigavattyq jaŋa elektr quaty ıske qosylady.

Biyl Ekıbastūzdaǧy bırınşı GRES-tıŋ bırınşı blogyn qaita qūru jūmystary aiaqtalady. Būryn eşqaşan tolyq ­quatyn paidalanyp körmegen stansiianyŋ 8 blogy tügel jūmys ısteitın bolady. Qazır ekınşı GRES-tı keŋeitu jobasy jüzege asyrylyp jatyr, üşınşı GRES-tıŋ qūrylysy bastalady.

Tüptep kelgende, Qazaqstan elektr quatyn basqa jaqtan almauǧa tiıs, iaǧni körşıles elderge täueldı bolmauy kerek. Bızdıŋ qazırgı ahualymyz mäz emes. Būl – eŋ aldymen, memlekettık qauıpsızdık mäselesı. Jalpy, qai jaǧynan alyp qarasaq ta, būǧan mülde jol beruge bolmaidy.

Ärine, jaŋartylatyn energetika jobalaryn jüzege asyru da jalǧasady. Su elektr stansiialaryn damytu mäselesı nazardan tys qalmaidy. Elektr ­quatymen, jylumen jäne sumen qamtamasyz etu – tehnologiialyq tūrǧydan alǧanda tyǧyz bailanysqan bırtūtas jüie. Oǧan ekonomikanyŋ asa maŋyzdy jeke salasy retınde qaraǧan abzal. Osy salaǧa qatys­ty qazırgı ūstanym negızınen özektılıgın joǧaltty. Endı jaŋa şeşımder kerek.

Tarif saiasatyn tübegeilı qaita qarau, tarif belgıleudıŋ jaŋa ädıstemesın engızu jäne investorlardyŋ qyzyǧuşylyǧyn arttyru qajet. Tabiǧi monopoliia subektılerınıŋ bärıne 5-7 jylǧa deiın köŋılge qonymdy naryqtyq tarif engızgen jön. Iаǧni, baǧa tūraqty bolsa, investisiiany naqty josparlauǧa mümkındık tuady. Qarjy ūiymdary da käsıporyndarǧa nyq senımmen nesie bere alady. Sonymen qatar monopolisterdıŋ jauapkerşılıgın edäuır arttyru qajet. Būl salaǧa sifrlyq baqylau täsılderı engızıledı. Sol arqyly azamattarymyz tariftık smeta jäne investisiialyq baǧdarlamalar turaly aqparat alady.

Eldı gazben qamtamasyz etu de – özektı mäsele. Tauarly gazdyŋ resurstyq bazasyn keŋeitu – Ükımettıŋ jäne ūlttyq gaz kompaniiasynyŋ basty mındetı. Jaŋa gaz öŋdeu zauyttarynyŋ qūrylysyn tezdetu jäne qoldanystaǧy zauyttardyŋ quatyn barynşa paidalanu qajet.

Elımızdegı Teŋız, Qaşaǧan, Qaraşyǧanaq siiaqty mūnai-gaz alpauyttary gazdy qoljetımdı baǧamen ūsynuǧa tiıs. Sonymen qatar jaŋa gaz kenışterın barlau jäne igeru üşın investisiia tartu asa maŋyzdy.

Elektr quaty, jylu jäne su – tūrmysqa asa qajettı igılıkter. Ony ünemdep paidalanu kerek. Būl jaŋa tūrmystyq mädenietke ainaluy qajet. Jalpy, būl – üi şaruasyna ǧana emes, tūtas ekonomikaǧa ortaq talap. Qazır sudy oŋdy-soldy paidalanuǧa mülde bolmaidy. Ükımet energetikalyq tiımdılık saiasatyn tübegeilı qaita qarauǧa tiıs. Onda Ekonomikalyq yntymaqtastyq jäne damu ūiymynyŋ standarttary eskerıluı kerek.

Energetikany tiımdı paidalanuǧa jäne basqa da resurstardy ünemdeuge qatysty naqty normativtık talaptardy bırtındep engızu qajet.

2029 jylǧa qarai energiiany tūtynuǧa jäne energiia şyǧynyna bailanysty negızgı körsetkışter kemınde 15 paiyzǧa azaiuǧa tiıs.

Bız «jasyl» ekonomikany damytu mäselesımen myqtap ainalysuymyz kerek. Bolaşaqta bükıl älem taza energetikaǧa köşetını sözsız. Halyqaralyq sarapşylardyŋ mälımetıne süiensek, jalpy älemdegı kürdelı qarjy salymdarynyŋ üşten bırıne juyǧy jaŋartylatyn energetika jobalarynyŋ enşısınde. Qazaqstanda da būl baǧytta köp jūmys atqaryldy. Jaŋa Ekologiia kodeksı jäne Kömırtegı beitaraptyǧyna qol jetkızudıŋ 2060 jylǧa deiıngı strategiiasy qabyldandy. Soŋǧy 5 jylda jaŋartylatyn energetikanyŋ elımızde öndırıletın quattyŋ jalpy kölemındegı ülesı 5 paiyzǧa juyq östı.

2027 jylǧa qarai taǧy 1,4 gigavattyq quat közderı ıske qosylady. Elımızdıŋ energetikalyq teŋgerımınıŋ qūrylymy özgeretını anyq. Sondyqtan quat öndıruden bastap ony taratuǧa deiıngı bükıl energetika salasyn basqaru täsılderın jetıldıru kerek.

Sutegıden quat öndıru ısın damytu qajet. Quat közderın keŋeitu ısı energetikalyq maşina jasau salasynda tehnologiia transfertın jüzege asyryp, jergılıktı öndırıstı damytuǧa, akkumuliator önerkäsıbın qūruǧa negız bolady. Eŋ bastysy, elımızde şikızat qory jetkılıktı.

Teŋgerımdı quat közderın, energiiany şoǧyrlandyru jüielerın qūru üşın tyŋ şeşımder qabyldau qajet. Kömırtegı beitaraptyǧyna köşudı parniktık gaz şyǧaryndylaryna arnalǧan kvotany saudalau arqyly tezdetuge bolady. Ükımet pen biznes ökılderı osy baǧyttaǧy mümkındıkterdı paidalanu mäselesımen şūǧyldanuy kerek.

Jetekşı ekonomikalar üşın «jasyl» qarjy tartu ısınıŋ maŋyzy arta tüsude. Ötken jetı jylda jer jüzınde «jasyl» obligasiialarǧa 2,5 trillion dollardan astam qarajat jūmsaldy. ESG qaǧidalary az uaqyt ışınde qarjy ūiymdarynyŋ qalypty täjıribesıne ainaldy. Osyǧan bailanysty «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǧy bızdıŋ aimaqtyŋ «jasyl» qarajat tartatyn basty alaŋyna ainaluǧa tiıs.

Atom energetikasyn damytu asa maŋyzdy ekonomikalyq jäne saiasi mäselege ainaldy. Atom elektr stansiiasyn salu qajet pe, joq pa degen saualǧa qatysty türlı pıkır bar ekenın bılesızder.

Qazaqstan – älemdegı eŋ ırı uran öndıruşı memleket. Endeşe öz jerımızde atom stansiiasyn saluǧa äbden qaqymyz bar. Keibır sarapşylar şaǧyn iadrolyq stansiialar salu kerek degen pıkır aitady. Alaida köptegen azamat pen bırqatar sarapşy iadrolyq stansiianyŋ qauıpsızdıgıne kümänmen qaraidy.

Semei poligony halqymyzǧa qanşama qasıret äkelgenın eskersek, olardyŋ küdıgın tüsınuge bolady. Sondyqtan būl mäsele boiynşa qoǧamdyq tyŋ­daulardy, egjei-tegjeilı, keŋ auqymdy talqylaulardy jalǧastyruymyz kerek.

Bız maŋyzdy strategiialyq mäselelerge qatysty tüpkı şeşımdı referendum arqyly qabyldauymyz qajet. Būl – 2019 jyly sailau aldynda menıŋ halyqqa bergen uädem.

Atom elektr stansiiasyn salu nemese salmau mäselesı – elımızdıŋ bolaşaǧyna qatysty asa maŋyzdy mäsele. Sondyqtan ony jalpyūlttyq referendum arqyly şeşken jön dep sanaimyn. Naqty merzımın keiın anyqtaimyz.

Kelesı mäsele. Su resursy – elımızdegı özektı mäselelerdıŋ bırı. Äsırese, sudyŋ sapasy jäne onyŋ halyqqa qoljetımdı boluy asa maŋyzdy bolyp tūr.

Jyl ötken saiyn halqymyzdyŋ sany da, ekonomikamyz da ösedı. Būl – qalypty qūbylys. Sol sebeptı 2040 jyldarǧa qarai Qazaqstandaǧy su tapşylyǧy 12-15 milliard tekşe metrge jetuı mümkın.

Jalpy, bız transşekaralyq su közderıne täueldı elmız. Euraziia qūrlyǧyndaǧy özender men kanaldar – barşamyzǧa ortaq tabiǧat bailyǧy. Osy su közderı bızdıŋ halyqtarymyzdy, ekonomikamyzdy jaqyndastyrady. Sondyqtan körşıles ärı dostas eldermen būl mäsele boiynşa ärdaiym özara tüsınıstıkke jäne kelısımge kelu kerek.

Jan-jaqty oilastyrylǧan su saiasatyn jürgızu, transşekaralyq sulardy paidalanu mäselelerın şeşu – Ükımettıŋ aldynda tūrǧan asa maŋyzdy mındetter.

Şarualar men önerkäsıp ökılderıne suǧa qatysty sapaly saraptamalar men boljamdar kerek. Būl taldaular är jyly jäne orta merzımdı kezeŋde sudyŋ mölşerı qandai bolatynyn da qamtuy qajet. Sondyqtan bärın aldyn ala josparlaǧan jön.

Sondai-aq ışkı su resurstaryn ünemdep paidalanu öte maŋyzdy. Sudy ünemdeitın tehnologiia öte baiau engızılude. Sudy şaqtap paidalanu mädenietı de joq.

Elımızdıŋ keibır öŋırlerınde sudy eŋ köp jūmsaityn auyl şaruaşylyǧy salasynda onyŋ 40 paiyzy bosqa ysyrap bolyp jatyr. Su şaruaşylyǧy nysandarynyŋ 60 paiyzy tozyp tūr. Olqylyqtyŋ ornyn toltyru üşın öte batyl jäne şūǧyl şaralar qajet.

Eŋ aldymen, sudy ünemdeitın ozyq tehnologiiany engızu ısın tezdetıp, ony qoldanu aumaǧyn jyl saiyn 150 myŋ gektarǧa deiın keŋeitu kerek. Köktemgı qarǧyn sudy jinau jäne ony egıstıkke jetkenşe qūmǧa sıŋırıp joǧaltyp almau mäselesı şeşımın tabuǧa tiıs. Öitkenı onyŋ bärı – ışkı su qorymyz. Ol üşın 20 jaŋa bögen salu, kemınde 15 su qoimasyna kürdelı jöndeu jürgızu jäne 3500 şaqyrymdyq kanaldy jaŋǧyrtyp, sifrlyq täsılmen baqylauǧa alu kerek. Negızgı mındet – 2027 jylǧa qarai qosymşa ekı tekşe şaqyrym suǧa qol jetkızu.

Su ünemdeitın tehnologiialardy engızu – asa maŋyzdy jäne şūǧyl mındet. Sondyqtan tiımdı täsılder ūsynu qajet. Degenmen bız däl qazırgı jaǧdaida jaŋa tarif saiasatynan da attap öte almaimyz. Äbden eskırgen infraqūrylym äreŋ jūmys ıstep tūr. Sondyqtan jaŋa infraqūrylym salu – öte maŋyzdy mındet, qazırgı naryqtyŋ talaby. Sudy normativten artyq jūmsaǧandar onyŋ aqysyn joǧary tarifpen töleuı kerek. Bır sözben aitsaq, sudy barynşa ünem­deuımız qajet. Oǧan qosa sudyŋ «köleŋkelı» naryǧy tübırımen joiyluǧa tiıs.

Halqymyz «Sudyŋ da sūrauy bar» dep beker aitpaǧan. Su degenımız – ünemdep paidalanbasa, tez tausylatyn şekteulı resurs. Onsyz şarualardyŋ künı qaraŋ. Sol sebeptı būl salada zaŋsyzdyqqa jol berılmeidı. Talapqa baǧynbaityndar qataŋ jazaǧa tartylady.

Elımız üşın sudyŋ maŋyzy mūnai, gaz nemese metaldan kem emes. Su şaruaşylyǧy jüiesın tiımdı damytu mäselesımen derbes mekeme ainalysuy qajet dep sanaimyn. Sondyqtan Su resurstary jäne irrigasiia ministrlıgı qūrylady. Ministrlıktıŋ aiasynda Ūlttyq gidrogeologiia qyzmetı qaita jūmys ısteitın bolady.

Sondai-aq elımızdıŋ su şaruaşylyǧyn basqaru jüiesıne tügel reforma jasalady. «Qazsuşar», «Nūra toptyq su qūbyry» jäne basqa da negızgı kompaniialarda özgerıs bolady. Jalpy, osy salanyŋ materialdyq jaǧdaiyn jaqsartyp, kadr mäselesın şeşu kerek.

Su tapşylyǧynyŋ artuy – Ortalyq Aziia memleketterıne ortaq mäsele. Sudy ünemdep paidalanu energetika nemese kölık salasy siiaqty aimaqtaǧy yntymaqtastyqtyŋ taǧy bır jaŋa baǧytyna ainalmaq. Ükımetke körşı eldermen bırlesıp, būl mäselenı jan-jaqty pysyqtaudy tapsyramyn.

Strategiialyq maŋyzy bar mındettıŋ bırı – kölık-logistika salasynyŋ äleuetın tolyq paidalanu.

Qazır älemde jaŋa ekonomikalyq keŋıstık qalyptasyp jatyr. Qytaidan Europaǧa, Reseige, Ortalyq Aziiaǧa jäne osy aimaqtardan Qytaiǧa jıberıletın tauar kölemı aitarlyqtai köbeiedı degen boljam bar.

Qazaqstan soltüstık pen oŋtüstıktı, batys pen şyǧysty bailanystyratyn jahandyq jolairyqta ornalasqan. Būl bızdıŋ elımızge zor mümkındık berıp otyr. Sondyqtan kölık-logistika salasy ekonomikamyzdy alǧa bastaityn basty küştıŋ bırıne ainaluǧa tiıs.

Qazır bäseke küşeiıp tūr. Osyǧan orai bırqatar maŋyzdy mäselenı şūǧyl şeşu kerek. Eŋ aldymen, «Dostyq-Moiynty», «Baqty-Aiaköz», «Darbaza-Maqtaaral» baǧytyndaǧy ırı temırjol jobalaryn sapaly jüzege asyru qajet. Onyŋ qatarynda Almatyny ainalyp ötetın temır jol jelısı de bar.

Qazaqstan kölık salasynda Reseimen jäne Qytaimen yntymaqtastyǧyn jalǧastyra beredı. Bızdıŋ tranzittık äleuetımızdı nyǧaitu ısınde Trans­kaspii baǧdary airyqşa röl atqarady. Orta merzımdık kezeŋde osy dälız arqyly tasymaldanatyn jük kölemı bes ese artuy mümkın. Ol üşın Qytai, Äzerbaijan, Gruziia, Türkiia siiaqty serıktes memlekettermen bırge küş jūmyldyruymyz qajet.

«Baqty» ötkelınde jaŋa «qūrǧaq port» salu, Aqtaudaǧy konteiner habynyŋ qūrylysyn tezdetu jäne Qara teŋız arqyly ötetın Orta dälızdıŋ boiynda tūrǧan ailaq äleuetterın arttyru kerek. Qytaidyŋ Sian, Gruziianyŋ Poti qalalarynda öz terminaldarymyzdyŋ qūrylysy bastaldy. Būl – Qytaidyŋ «Bır beldeu, bır jol» megajobasy bızdıŋ ūlttyq bastamalarymyzben toǧysqanynyŋ naqty körınısı.

Irgeles elderdıŋ bärımen, onyŋ ışınde Resei, Qytai, Ortalyq jäne Oŋtüstık Aziiadaǧy tatu körşılerımızben syndarly ärı dostyq qarym-qatynasta bolsaq, elımızdıŋ kölık äleuetın tiımdı paidalana alamyz.

Bızge teŋız infraqūrylymyn damytuǧa arnalǧan bırtūtas jospar kerek. Onda Qūryq portyna airyqşa män berıluge tiıs. Qūryqty Aqtau porty siiaqty tolyqqandy logistikalyq klasterge ainaldyruymyz qajet.

«Soltüstık-Oŋtüstık» halyqaralyq dälızı de öte maŋyzdy. Sol arqyly Parsy şyǧanaǧyna şyǧuǧa bolady. Bırtındep būl baǧyttaǧy temırjol jelısınıŋ ötkızu mümkındıgın ekı ese arttyru kerek. Aldymen «Bolaşaq-­Cheliabinsk» temırjol jelısınıŋ Qazaqstandaǧy bölıgın jaŋǧyrtuǧa kırısu qajet.

Halyqaralyq dälızdermen tiımdı bailanys ornatu üşın logistika qyz­metın tolyq ūsynu maŋyzdy. Astana, Almaty, Şymkent jäne Aqtöbe äuejailary multimodaldy ortalyq boluǧa tiıs. Būl ortalyqtar bäsekege qabılettı bolu üşın jükterdı qabyldau jäne taratu qyzmetı sapaly atqaryluy qajet.

Jalpy, salany damytu üşın tarif jäne retteu saiasaty dūrys jürgızıluge tiıs. Jeke investisiiany köptep tartu kerek.

«Qazaqstan temır jolyn» tolyqqandy kölık-logistika kompaniiasy etıp qaita qūru jūmysyn juyq arada aiaqtau qajet.

Sondai-aq avtokölık joldarynyŋ qūrylysy mäselesı şeşımın tabuǧa tiıs. Qazır onyŋ sapasy syn kötermeidı. Tiıstı jūmystar uaqytyly jäne sapaly jasalmaidy. Jemqorlyq beleŋ alyp tūr, bäseke de joqtyŋ qasy. Mūnyŋ bärı – osy salada äbden tamyr jaiǧan kemşılıkter. Sondyqtan jyl soŋyna deiın naqty şaralar qabyldau qajet. Mındetın adal atqarmaǧan barlyq kompaniia zaŋ boiynşa jauapqa tartylady. Būl mäselege men basa nazar audaramyn. Baqylaudy küşeitıp, jaŋa normativtık qūjattar qabyldau kerek.

2029 jylǧa deiın 4 myŋ şaqyrymnan astam jolǧa kürdelı jöndeu jürgızu qajet.

Jalpy alǧanda, Qazaqstan Euraziia qūrlyǧyndaǧy basty tranzit haby retındegı rölın arttyruy kerek. Osylaişa, uaqyt öte kele kölık-­logistika salasyndaǧy ırı memleketke ainaluymyz qajet.

Kölık-logistika salasyn qarqyndy damytu – strategiialyq mındet. Üş jyl ışınde onyŋ ışkı jalpy önımdegı ülesı kemınde 9 paiyzǧa jetuge tiıs. Ol üşın salany tiımdı basqaru öte maŋyzdy. Sondyqtan Kölık ministrlıgın qaita qūrǧan jön. Būl ministrlık jol infra­qūrylymyn salumen de ainalysady.

Menıŋ sifrlandyru ısıne jäne innovasiiany engızu mäselesıne basa män beretınımdı barşaŋyz bılesızder.

Bızdıŋ maŋyzdy strategiialyq mındetımız – Qazaqstandy IT memleketke ainaldyru. Sifrlandyru ısınde naqty jetıstıkterımız de joq emes. Bız elektrondy ükımettı jäne fintehtı damytu indeksı boiynşa älem köşbasşylarynyŋ qatarynda tūrmyz.

Byltyrdyŋ özınde IT salasyndaǧy eksportymyz bes ese östı. Jyl soŋyna deiın būl körsetkış 500 million ­dollarǧa jetuı mümkın. Ärine, mūnymen şektelmeimız.

2026 jylǧa qarai IT qyzmetterınıŋ eksportyn bır milliard dollarǧa jetkızu – Ükımetke jükteletın jaŋa mındet. Şeteldıŋ ırı IT kompaniialarymen bırlesken käsıporyndar aşu būl ıske septıgın tigızerı sözsız. Ükımet osy mäselenı mūqiiat zerdelep, naqty ūsynystar engızuı kerek.

Ükımet jasandy intellektını damytu ısıne basa nazar audaruǧa tiıs. Älemde aldaǧy bırneşe jylda osy salaǧa bır trillion dollardan astam investisiia salynady degen boljam bar. Jasandy intellekt ony damyta bılgen elderdıŋ ışkı jalpy önımıne aitarlyqtai üles qosuy mümkın.

Jasandy intellektınıŋ mümkındıkterın tolyq paidalansaq, bılım ekonomikasyna tyŋ serpın beremız. Jetekşı halyqaralyq kompaniialarmen yntymaqtastyq ornatu kerek. Bılıktı mamandar daiarlauymyz qajet. Kemınde üş belgılı joǧary oqu orny jasandy intellekt salasyna qajettı kadr daiar­laumen jäne zertteuler jürgızumen ainalysuy kerek.

Elımız esepteu quattaryn jahandyq tūtynuşylarǧa satatyn orynǧa ainala alady. Sondyqtan ırı mälımet ortalyqtaryn saluǧa investisiia tartu üşın türlı jeŋıldıkterdı de qamti otyryp, barynşa qolaily jaǧdai jasau kerek. Sondai-aq mälımettı saqtau jäne öŋdeu salasynda Qazaqstannyŋ müddesın ılgerıletu qajet.

Sifrlandyru ısınde basşylyqqa alynatyn qaǧidattardy zaŋ jüzınde bekıtetın kez keldı. Ükımetten, sarapşylar qauymynan, Parlament deputattarynan bırtūtas salalyq qūjat äzırleu mäselesımen ainalysudy sūraimyn.

Men sailau aldyndaǧy baǧdarlamamda «Ǧylym jäne tehnologiialyq saiasat turaly» zaŋ qabyldau turaly bastama kötergen edım. Qazır äzırlenıp jatqan zaŋ jobasynda ekonomikamyz­dy ǧylym men innovasiiaǧa süiene otyryp damytu logikasynyŋ körınıs tabuy öte maŋyzdy.

Biznes-inkubator, kommersiialandyru ortalyǧy, tehnopark, qūrastyru biurosy siiaqty innovasiialyq infra­qūrylymdar qūruǧa qatysty jeke bastamalarǧa söz jüzınde emes, naqty ıspen qoldau körsetetın pärmendı şaralar kerek. Şeteldıŋ ozyq täjıribesın paidalanǧan jön.

Venchurlyq qarjylandyru täsılı innovasiialyq jobalardy ıske qosuǧa qajettı negızgı qarajat közı boluǧa tiıs. Sondyqtan jobalarǧa elımızdegı jäne şeteldegı investorlardyŋ qyzyǧuşylyǧyn arttyru üşın qūqyqtyq jäne qarjylyq mäselenıŋ bärın şeşu qajet.

Kelesı. Elımızdı innovasiialyq jolmen damytu üşın Astanada jäne Almatyda qajettı ekojüie qalyptastyruǧa män berılıp otyr. Bıraq mūnymen şekteluge bolmaidy.

Men aimaqtarǧa barǧanda daryndy ärı oiy ūşqyr, iaǧni kreativtı azamattarmen ünemı kezdesemın. Bız olardyŋ öz äleuetın tolyq aşuyna jaǧdai jasauymyz kerek. Aimaqtaǧy joǧary oqu oryndarynyŋ negızınde bırtūtas innovasiialyq ekojüie qūru qajet. Ony naqty sektormen tyǧyz yntymaqtasa otyryp jüzege asyrǧan jön. Būl jūmys­ty ärbır oblys ortalyǧynda jürgızu kerek. Astana habynyŋ täjıribesın keŋınen paidalanǧan jön.

Ekonomikany örkendetuge jäne halyqty jūmyspen qamtuǧa yqpal etetın taǧy bır baǧyt – media, kino, muzyka, dizain, bılım beru, aqparattyq tehnologiia salalaryn qamtityn kreativtı industriia.

Qazırgı zamanda azamattardyŋ şyǧarmaşylyq äleuetıne jäne ziiatkerlık kapitalyna arqa süieitın «kreativtı öndırıs» salalary şynaiy inkliuzivtı ekonomikany damytudyŋ qainar közı sanalady. Būl az deseŋız, kreativtı ekonomika daryndy ärı şyǧarmaşyl adamdardy özıne tartatyn ırı qalalardyŋ damuyna yqpal etuşı küşke ainaluda. Qazaqstanda būl sala älı damymaǧan. Kreativtı industriianyŋ ışkı jalpy önımdegı ülesı bır paiyzǧa da jetpeidı, jūmyspen qamtu salasyndaǧy ülesı öte tömen. Degenmen darynymen bükıl älemdı moiyndatyp jürgen otandas­tarymyz az emes.

Bız elımızde kreativtı ekonomikanyŋ jan-jaqty damuyna barlyq jaǧdaidy jasauymyz kerek. Sonyŋ ışınde, ziiatkerlık menşıktı qorǧaityn qūqyqtyq täsılder qajet. Būl – öte maŋyzdy mäsele.

Ziiatkerlık menşık degenımız – qūral-jabdyq nemese tehnologiia ­siiaqty kädımgı mülık. Qazır kreativtı industriia ortalyqtary 3 ırı qalada (Astana, Almaty, Şymkent) şoǧyrlanǧan, öŋırler nazardan tys qalyp otyr. Būl ahualdy tüzeu qajet. Daryndy azamattardy özıne tartatyn oryndar, iaǧni kretivtı industriia ortalyqtary barlyq oblys ortalyǧynda boluǧa tiıs. Onda kreativtı adamdardyŋ öz önımın kommersiialandyruyna kömek körsetıluı kerek.

Kreativtı industriia subektılerı öndırıs erekşelıgıne bailanysty käsıpkerlıktı qoldau baǧdarlamalaryna tolyq qatysa almaidy, qarjylai kömek te ala almaidy. Olarǧa qoldau körsetuge arnalǧan şaralardyŋ jeke toptamasyn äzırleu qajet dep sanaimyn.

Endı orta käsıpkerlıktı damytu mäselesıne toqtalǧym keledı. Soŋǧy jyldary qabyldanǧan şaralardyŋ arqasynda şaǧyn jäne ırı biznes tūraqty dami bastady. Alaida orta käsıpkerlıktıŋ damu qarqyny älı de bäseŋ. Jaŋa ekonomikalyq ülgıge köşu üşın ony «qolmen köteruge» tura keledı.

Eŋ aldymen, orta biznestıŋ damuyn tejep tūrǧan kedergılerdı joiu qajet. Orta käsıpkerlıktıŋ basym bölıgı äbden damyǧan kezde bölşektenıp ketedı. Öit­kenı olarǧa şaǧyn biznes deŋgeiınde qalǧan äldeqaida «qolaily». Ükımet şaǧyn biznestı özara bırıgıp, ırı käsıp ielerı boluǧa yntalandyru üşın zaŋǧa özgerıster engızuı kerek.

Elımızdıŋ naryǧynda belsendı jūmys ıstep jatqan tabysty orta käsıporyndar köp emes. Olarǧa qoldau körsetu qajet. Mūndai käsıporyndardyŋ ärqaisysyna qatysty naqty jospar äzırleu kerek. Sol arqyly olardyŋ öndırıs qabıletın arttyryp, önım kölemın ekı-üş ese köbeitu qajet.

«Biznestıŋ jol kartasy» jäne «Qarapaiym zattar ekonomikasy» baǧdarlamalaryn bırıktırgen jön. Ony şaǧyn jäne orta käsıpkerlıktı qoldaityn keşendı baǧdarlamaǧa ainaldyru kerek.

Memlekettık qoldau şaralaryn öndırıstıŋ tehnologiialyq kürdelılıgıne jäne biznestıŋ naqty türıne qarai jıkteu maŋyzdy. Onyŋ operasiialyq tiımdılıgı joǧary boluy da öte maŋyzdy. Sondyqtan «Bäiterek» holdingınıŋ qūrylymyn özgertıp, ony keŋ auqymda sifrlandyrǧan jön.

Eksportty ūlǧaituǧa airyqşa män beru kerek. Onyŋ ädıs-täsılderı bolǧanymen, jüielı ūstanym joq. Osy oraida, KazakhExport kompaniiasy eksportty damytatyn tolyqqandy institutqa ainalady. Kompaniiaǧa osy mındettı atqaruǧa qajettı qūzyret berıluge tiıs. Būdan bölek, «Otbasy banktıŋ» qyzmetın qaita qarau kerek. Basty nazardy oblys ortalyqtaryna emes, audandarǧa, monoqalalarǧa jäne auyldarǧa audarǧan jön.

Bäsekelestık damymasa, biznes te örkendemeidı. Būl aidan anyq. Qazır negızgı salalardyŋ köbınde bırneşe ırı käsıporyn basymdyqqa ie bolyp otyr. Būl jaǧdai naryqtaǧy şynaiy ahualdy körsete almaidy.

Bäsekelestıktı qorǧau jäne damytu agenttıgı Ükımetpen bırlesıp, negızgı naryqtardy demonopolizasiialau üşın şaralar qabyldauǧa tiıs.

Bız sauda-sattyqty örkeniettı jolmen jürgızu üşın tauar birjalarynyŋ jūmys ısteuıne qolaily jaǧdai jasadyq. Alaida retteu jūmysynyŋ tiımdılıgı tömen bolǧandyqtan, bıreu­lerdıŋ yrqynan şyqpaityn tauar birjalary paida boldy. Olar bäsekelestıktı joiatyn, importtyŋ jäne önımsız deldaldyqtyŋ paidasy üşın satyp alu räsımderın ainalyp ötetın oryndarǧa ainaldy. Retteu talaptaryn küşeitıp, aitylǧan kemşılıkterden tügel arylu qajet.

Sonymen bırge sauda-sattyqqa qatysty ozyq täsılderdıŋ elımızdıŋ önım öndıruşılerıne tolyq qoljetımdı boluyn qamtamasyz etu maŋyzdy.

Ūlttyq sauda jüiesımen ǧana tū­iyqtalyp qaluǧa bolmaidy. Biznespen bırlesıp, myqty aimaqtyq tauar-şikızat birjasyn qūru mäselesın pysyqtau qajet.

Taǧy bır maŋyzdy mäsele bar. Qazır monopoliiaǧa qarsy organnyŋ zaŋsyz­dyqtardy joiu üşın şūǧyl şaralar qabyldaityn mümkındıgı joq. Monopoliiaǧa qatysty ısterdıŋ üşten ekısınde tergeu bastalmai jatyp, sotqa şaǧym tüsedı. Al sottaǧy dau-damai jyldarǧa sozyluy mümkın. Sonyŋ kesırınen qūzyr­ly mekemenıŋ jūmysy toqtap qalady. Sondyqtan Ükımet Parlamentke tiıstı zaŋnamalyq tüzetuler engızuı kerek.

Kelesı maŋyzdy mäsele – memlekettıŋ ekonomikaǧa yqpalyn azaitu. Qazır jekemenşıkke zaŋsyz ötken jäne şetelge şyǧarylǧan bırqatar aktivter memleketke qaitaryluda. Bız aşyq ärı bäsekege qabılettı ekonomika qūryp jatyrmyz. Sondyqtan qaitarylǧan aktivtıŋ bärın aşyq türde jäne memleket üşın tiımdı şartpen naryqqa şyǧaru kerek.

Jalpy, jekeşelendıru jäne halyqtyq IRO jūmystaryn barynşa tezdetu qajet. Basty maqsat – aktivterdı basqaru ısınıŋ aşyqtyǧyn jäne tiımdılıgın barynşa arttyru. «Samūryq-Qazyna» qorynyŋ beiındı emes aktivterınıŋ bärı jeke menşıkke jäne halyqtyq IRO-ǧa ötuı kerek.

Ükımet būl jūmysty 2024 jyldan bastap qolǧa alady. Kelesı jyly «Air Astana» kompaniiasy halyqtyq IRO-ǧa şyǧarylady. «QazaqGaz» käsıporny da osy jūmysqa daiyndaluy kerek. Irı kompaniialardaǧy memleket aktivterı saudaǧa şyǧuǧa tiıs.

Taǧy bır maŋyzdy mäsele – käsıpkerlıktıŋ bügıngı ahualy. Bilık pen biznestıŋ arasynda syndarly dialog boluy qajet. Qazırgı ötpelı kezeŋde memlekettık organdardyŋ kemşılıkke jol beretını, keide asyra sılteitını jasyryn emes. Sondyqtan ekonomikalyq sipattaǧy keibır zaŋ būzu äreketterın qylmys sanatynan alyp tastau jūmysyn jalǧas­tyru qajet. Būl jerde söz käsıpkerlerge jäne olardyŋ ekonomikalyq terıs äreketke qatysty ıster turaly bolyp otyr. Salyq salasynda zaŋ būzǧandardy qylmystyq jauapkerşılıkke tartuǧa negız bolatyn şektı anyqtaityn ädıl mehanizm engızu qajet.

Qūqyq qorǧau organdarynyŋ käsıpkerlerdı qudalauyn bırjola toqtatu kerek. Mūndai äreketterge tyiym salynǧan. Bıraq, soǧan qaramastan, älı de jalǧasyp jatqanyn bılemın. Osyndai mälımetter keide ädeiı taratylyp jatady, tıptı, olar jalǧan boluy da mümkın. Qalai desek te, būl – nazardan tys qaldyruǧa bolmaityn mäsele. Käsıpkerlıkke qoldau körsetu, salany retteimız degen jeleumen jasalatyn qysymdy azaitu jäne bäsekelestıktı damytu mäselelerın mūqiiat talqylau qajet. Sondyqtan men juyq arada elımızdıŋ biznes ökılderımen arnaiy kezdesu ötkızemın.

Kelesı mäsele. Bız makroekonomikalyq saiasatty qaita qarap, jaŋartuymyz kerek. Men jaŋa ǧana ekonomika salalaryndaǧy reformalardyŋ negızgı baǧyttaryn aiqyndap berdım. Onyŋ bärın tabysty jüzege asyrudyŋ basty şarty – makroekonomikalyq tūraqtylyq. Būl – aksioma. Qarjy, salyq-biudjet jäne aqşa-nesie saiasatyn üilestıru kerek.

İnvestisiianyŋ jetıspeuı ekonomikanyŋ ösımın tejep tūrǧan basty mäsele bolyp tūr. İnvestisiianyŋ tapşylyǧy bolaşaqta toqyrauǧa äkep soqtyrady.

Byltyr negızgı kapitalǧa salynǧan qarajat ışkı jalpy önımge şaqqanda nebärı 15 paiyz boldy. Būǧan negızınen elımızdegı bankterdıŋ ekonomikany damytuǧa belsendı atsalyspauy sebep bolyp otyr. Mūndai ahual Ükımettı tıkelei qarjylandyrumen, kepıldık jäne subsidiia berumen ainalysuǧa mäjbürleidı. Būl täsıl tiımsız, köp qarajatty talap etedı ärı naryqtyq ekonomika qaǧidalaryna qaişy keledı.

Sonymen bırge naqty sektorǧa berıletın kredit azaiyp jatqanda bankter tūtynu nesiesımen äuestenıp kettı. Osy jaǧdai qarjy jüiesıne tönetın syn-qaterlerdıŋ köbeiuıne jäne azamattardyŋ şekten tys qaryzǧa batuyna äkep soqtyrdy.

Menıŋ 2019 jyly 500 myŋ azamattyŋ kepılsız nesiesın keşıru turaly şeşımım jäne jaqynda qabyldanǧan jeke tūlǧalardyŋ bankrottyǧy turaly zaŋ mäselenı bırşama rettedı. Bıraq ahualdy bırjola tüzeu üşın jaŋadan jüielı şaralar qabyldau qajet. Sonymen qatar azamattardyŋ qarjy sauatyn arttyru öte maŋyzdy.

Būl rette «Amanat» partiiasynyŋ «Qaryzsyz qoǧam» jobasyn erekşe atap ötu qajet. Sonyŋ arqasynda elımızdıŋ 8 aimaǧynda 20 myŋnan astam adam qarjylyq sauatyn arttyrdy. Olardyŋ köpşılıgı – 10 jäne odan da köp nesie alǧan adamdar. Būl joba az uaqytta özınıŋ tiımdılıgın körsettı. Ükımetke «Amanat» partiiasymen bırlesıp, onyŋ auqymyn keŋeitudı tapsyramyn. «Qaryzsyz qoǧam» jobasynyŋ igılıgın bükıl elımız köruı qajet.

Korporativtı salaǧa berıletın nesienıŋ jetkılıksızdık mäselesın şeşu kerek. Ekonomikaǧa aqşa kerek. Byltyr bankterdıŋ taza paidasy bır jarym trillion teŋgege juyqtady. Al osy jyldyŋ bırınşı jartysynda bır trillion teŋgeden asyp kettı. Bankter tiımdı jūmys ıstegennıŋ arqasynda emes, negızınen Ūlttyq bank infliasiiamen küresu üşın bazalyq mölşerlemenı joǧary deŋgeide ūstap tūrǧandyqtan, osyndai mol paidaǧa keneldı.

Ükımet pen Parlamenttıŋ būl paidany memleket müddesın eskere otyryp, neǧūrlym ädıl bölu mümkındıgın qaras­tyrǧany jön. Qarjy ūiymdarynyŋ salyq salynbaityn memlekettık qūndy qaǧazdardy satyp aludan tüsken orasan zor tabysyna qatysty da sūraqtar bar. Mūnda qisyn da, memlekettık ūstanym da joq. Ükımet eşbır aqylǧa syimaityn osy mäselenı anyqtap jatyr. Soǧan säikes zaŋdarǧa tüzetuler äzırlenıp, Mäjılıske engızıledı. Deputattardyŋ ony mūqiiat qarauyn sūraimyn.

Sonymen bırge bankterdı korporativtı nesie beru ısıne belsene qatysuǧa, iaǧni käsıpkerlerdı qoldauǧa yntalandyru kerek. Bank qyzmetınıŋ basqa türlerıne qaraǧanda bizneske nesie beru ısı bankterge prudensialdy jäne fiskaldy retteu tūrǧysynan anaǧūrlym tiımdı boluy kerek. Mūnyŋ oŋai emestıgın, kürdelı mäsele ekenın tüsınemın. Ükımetke jäne qarjy salasyn retteitın mekemelerge bır jyldyŋ ışınde osy maŋyzdy mäselege qatysty özderınıŋ kesımdı bailamyn aitudy tapsyramyn.

Bankterdıŋ «qozǧalyssyz jatqan» 2,3 trillion teŋgelık aktivterın ekonomikalyq ainalymǧa qosu üşın naqty şaralar qabyldau qajet. Būl rette osy aktivterdı ielenuge niet tanytqan biznes ökılderınıŋ ony alyp, ekonomikaǧa qaitaruyna mümkındık beretın aşyq sifrly platforma qūrudy tapsyramyn.

«Ūzaq merzımge arnalǧan qarajat» naqty sektorǧa barynşa qoljetımdı bolu üşın bırlesken jäne sindikattalǧan nesie beru täsılın keŋınen qoldanu kerek. Sondai-aq önerkäsıp ökılderı men käsıpkerler nesienıŋ bärın jūtyp qoimauy qajet. Olar ekonomikamyzdy ıs jüzınde ärtaraptandyrudy qamtamasyz etetın sapaly jobalar ūsynuǧa tiıs. Kommersiialyq bankterdıŋ qyzyǧuşylyǧyn arttyru üşın olar strategiialyq jobalardy qarjylandyrǧan kezde damu instituttarynyŋ kepıldıgın beru mümkındıgın qarastyru qajet.

Bank salasyndaǧy taǧy bır özektı mäsele – barlyǧy bırneşe banktıŋ qolynda şoǧyrlanǧan. Qazır Qazaqstanda 21 bank bar. Bıraq korporativtı sektorǧa nesie berumen, iaǧni ekonomikalyq jobalardy qarjylandyrumen bırneşe ırı bank qana ainalysady. Sondyqtan osy saladaǧy bäsekenı arttyru üşın elımızge şetelden senımdı üş banktı tartqan jön.

Jalpy, naqty sektorǧa berıletın nesie kölemınıŋ jyl saiyn 20 paiyz jäne odan da joǧary deŋgeide ösuın qamtamasyz etu – maŋyzdy mındet.

Ekonomikany qarjylandyru közderı jaily söz bolǧanda Ūlttyq qordyŋ qarajatyn paidalanu qajettıgı turaly jiı aitylady. Sarapşylar Qordyŋ jinaqtau jäne damytu rölınıŋ araqatynasy jönınde daulasyp jatady. Ärine, qarjyny jinaqtap, saqtau negızgı mındet boluǧa tiıs. Ūlttyq qordyŋ qarajaty kütpegen syn-qaterlerge tap bolǧan jaǧdaida qarjy tūraqtylyǧyn qamtamasyz etuge edäuır kepıldık beredı.

Degenmen Qordaǧy qarajattyŋ belgılı bır bölıgın Qazaqstannyŋ bolaşaǧyn aiqyndaityn strategiialyq jobalardy qarjylandyru üşın paidalanuǧa bolady. Tıptı, qazırden bastap soǧan jūmsau kerek.

Ūlttyq qor älden-aq bırqatar ırı jobany qarjylandyrylyp jatyr. Alaida sol jobalardy ırıkteu ısınde jüielılık jetıspeidı. Sondyqtan Ūlttyq qordyŋ ärbır teŋgesı aitarlyqtai paida äkeluı üşın barlyq ūsynysqa jan-jaqty saraptama jasaluyn qamtamasyz etu qajet.

Kapitaldy qaitaru turaly zaŋ aiasynda qūrylyp jatqan qor «ūzaq merzımge arnalǧan qarajattyŋ» taǧy bır közı bola alady. Tüsken qarjynyŋ bärı eldık mäselelerdı şeşu üşın barynşa tiımdı jäne aşyq jūmsaluǧa tiıs.

Taǧy bır maŋyzdy mäsele – qor naryǧyn damytu. Qazır Qazaqstanda ekı qor birjasy bar. Olar jūmys barysynda köbıne bırın-bırı qaitalaidy, tıptı özara bäsekege tüsıp jatady. Elımızdıŋ qarjy jüiesı üşın būl tym artyq. Işkı naryqtyŋ kölemın jäne tartymdylyǧyn arttyru üşın osy birjalardyŋ äleuetın bırıktırıp, bır jerden basqaru mäselesın qarastyru qajet.

Tölem jüielerınıŋ tūraqtylyǧyn saqtau da öte özektı mäselenıŋ bırı bolyp otyr. Byltyr Ūlttyq bank ūlttyq tölem jüiesınıŋ bırınşı bölıgı – jyldam tölemder jüiesın ıske qosty. Qazırgı taŋda būl jüie pilottyq rejimde jūmys ıstep jatyr. Ūlttyq bankke 2024 jyly Ūlttyq tölem jüiesın tolyq engızu jūmysyn aiaqtaudy tapsyramyn.

Endı taǧy bır asa maŋyzdy mäselege, iaǧni biudjet saiasatyna toqtalaiyq. Men byltyr «biudjettı basqarudan» «nätijenı basqaru» täsılıne köşu arqyly biudjet jüiesın reformalaudy tapsyrdym. Būl mäsele jaŋa kodeks qabyldanǧan soŋ şeşımın tabady. Biudjet üderısınıŋ aşyqtyǧy, oǧan qatysuşylardyŋ jauapkerşılıgı men derbestıgı arta tüsedı.

Sonymen bırge biudjet saiasatynyŋ tiımdılıgın arttyru üşın ärdaiym jaŋa mümkındıkter men täsılderdı paidalanu qajet. Sondyqtan Ükımetke bırneşe ministrlık pen aimaqtar üşın pilottyq rejimde tolyq bölşektengen biudjet jobasyn engızudı tapsyramyn.

Kelesı. Aimaqtarǧa qatysty saiasatta maŋyzdy reformalar jürgızıldı. Sonyŋ nätijesınde äkımderdı tıkelei sailau täsılı engızılıp, äkımşılık reforma qolǧa alyndy. Būl rette biudjetaralyq qatynastardy tübegeilı özgertu de öte özektı mäsele. Jaŋa ekonomikalyq ülgıge köşkende aimaqtardyŋ biudjet mäselesındegı derbestıgın arttyru kerek.

Korporativtık tabys salyǧynan jäne basqa tölem türlerınen tüsetın kırıstıŋ bır bölıgın öŋırlerge beru oŋ nätije körsettı.

Byltyr aimaqtar tabysynyŋ ösımı 30 paiyzdan asty. Sondyqtan reformanyŋ kelesı kezeŋınde osy normany özge de salyqtarǧa, onyŋ ışınde qosymşa qūn salyǧyna da qatysty qoldanu qajet. Mūndaǧy mındet – biudjettıŋ ekınşı deŋgeiıne kem degende ekı trillion teŋge qosymşa qarajat beru.

Kezeŋ-kezeŋımen jürgızılgen fiskaldy ortalyqsyzdandyru jūmysynyŋ nätijesınde jergılıktı biudjet kırısınıŋ qūrylymyndaǧy respublikalyq biudjetten bölınetın transferttıŋ ülesı orta esepten 25 paiyzǧa deiın tömendeuge tiıs (qazır būl körsetkış 50 paiyzǧa juyq).

Sonymen qatar audan äkımderıne jergılıktı biudjettı basqaru qūqyǧyn bergen jön dep sanaimyn. Būl, eŋ aldymen, sol jerdegı mäselelerdı jedel şeşu üşın qajet.

Būdan bölek, jergılıktı biudjetke jinalatyn salyqqa qatysty jeŋıldıkterdı anyqtau qūqyǧyn aimaqtardyŋ özıne beru mäselesın qarastyru kerek. Būl şara biznestıŋ damuyna ülken serpılıs äkelmek. Ūsynylyp otyrǧan bastama öte maŋyzdy. Keleşekte aimaqtardyŋ tabysty damuyna airyqşa yqpal etedı. Sol sebeptı barlyq äkım biudjetaralyq qatynastardyŋ jaŋa ülgısıne köşu kezınde onyŋ bırtūtas memleketımızge tigızetın paidasy jäne tiımdılıgı turaly oilauy kerek.

Taǧy bır maŋyzdy mäsele bar. Men būdan būryn ekonomikanyŋ türlı sektoryndaǧy salyq mölşerlemesın saralau turaly aitqan edım. Būl şara salyq jüktemesın öndırıstıŋ kürdelı­lıgıne qarai böludı qamtamasyz etedı.

Käsıpkerler qosymşa qūn salyǧyn qaitaru räsımınıŋ kürdelı ekenı jönınde oryndy mäsele köterıp, şaǧymdanyp jür. Būl jait elımızdegı investisiialyq ahualǧa kerı äserın tigızedı. Ükımet köpten berı tüiını tarqamai kele jatqan osy mäselenı şūǧyl şeşuge tiıs. Sondai-aq salyq jeŋıldıkterın beru tärtıbın retteu qajet. Olar ekonomikalyq yntalandyru şaralarynyŋ nysanaly täsılı boluy kerek. Jinalmaǧan salyq – salynbai qalǧan auruhanalar, mektepter men joldar degen söz. Salyq jeŋıldıgın syn közben zerdelep, onyŋ kölemın kem degende 20 paiyzǧa qysqartu qajet. Qalǧan jeŋıldıkter jekelegen jobalar men tūlǧalarǧa bailanbai, naqty ereje boiynşa berıluı kerek.

Salyqtyq äkımşılendıru mäselesıne kelsek, fiskaldy organdar men salyq töleuşılerdıŋ qarym-qatynasyn qyz­met körsetu ülgısıne köşırgen jön. Basty maqsat jazalau emes, eskertu boluǧa tiıs.

Salyqtyq baqylau ısın tolyq sifr­landyryp, eseptılık formalaryn 30 paiyzǧa qysqartu qajet. Salyqtyŋ jäne biudjetke tölenetın basqa da mındettı tölemderdıŋ sanyn kemınde 20 paiyzǧa azaitu kerek. Aitarlyqtai tüsım äkelmeitın tölemderdı tolyǧymen alyp tastap, qalǧandaryn bırıktıruge bolady.

Bölşek salyqty engızu mäselesı qajettı bastama bolǧanyna közımız jettı. Osyny eskere otyryp, Ükımet ony qoldanu aiasyn ekı ese keŋeitedı. Sondai-aq üdemelı salyq saludy engızu jūmysyn jedeldetken jön.

Salyq saiasatyn qaita qarap, özgertu üşın Ükımet pen Parlament batyl ärı jan-jaqty oilastyrylǧan şeşımder qabyldauy kerek.

Taǧy bır mäselenı atap ötu qajet. Azamattardyŋ müddesı men sūranysy – Qazaqstannyŋ ekonomikalyq damu strategiiasynyŋ özegı. Iаǧni, adamnyŋ qajettılıgı ärdaiym basty nazarda bolady. Sol üşın bız şikızatqa täueldı boludan bırtındep aryluymyz qajet. Būl jūmys tabandy türde jürgızıluge tiıs.

Elımızde jyl saiyn 400 myŋnan astam bala düniege keledı. Jyl soŋyna deiın halqymyzdyŋ sany 20 millionǧa jetedı. Ömır süru ūzaqtyǧy da artyp kele jatyr. Byltyr būl körsetkış 74 jastan asty.

Qazaqstan – älemdegı eŋ jas memlekettıŋ bırı. Azamattarymyzdyŋ ortaşa jasy – 32 jas. Tūrǧyndardyŋ üşten bırı – jastar.

Ükımettıŋ mındetı – qazırgı demografiialyq ahualdy elımızdıŋ bäsekege qabıletın arttyruǧa paidalanu.

Adal azamat jäne tūǧyrly tūlǧa boludyŋ negızı bala kezden qalyptasady. Sondyqtan bız jas ūrpaqtyŋ qauıpsız ärı alaŋsyz ömır süruın qamtamasyz etuge tiıspız.

Men Memleket basşysy retınde kämeletke tolmaǧandarǧa jasalǧan zorlyq-zombylyqtyŋ kez kelgen türıne qatysty jazany küşeitudı talap etemın.

Jol, ǧimarat, kiım-keşek, azyq-tülık, iaǧni barlyǧy balalar üşın ­qauıpsız boluy kerek. Sondai-aq öskeleŋ ūrpaqtyŋ psihikalyq saulyǧy – öte maŋyzdy mäsele.

Bılım beru mekemelerındegı psihologiialyq qoldau qyzmetın institu­sionaldy türde küşeitu qajet. Bıryŋǧai senım telefonyn ūiymdastyrǧan jön. Zorlyq-zombylyqqa jäne qysymǧa, iaǧni bullingke tap bolǧandarǧa kömek körsetuge arnalǧan baǧdarlama äzırleu kerek.

Sapaly orta bılım alu – ärbır balanyŋ myzǧymas qūqyǧy. Mūndaǧy eŋ tüiındı söz – «sapa». Sondyqtan bılım sapasyn jaqsartu jäne mūǧalımderdıŋ bılıktılıgın arttyru auadai qajet.

Bärıne bırdei bılım beru üşın internet jyldamdyǧy joǧary jäne bılım berudıŋ sifrly resurstary tegın ärı qoljetımdı boluy şart. Bılım beru jüiesı eŋbek naryǧynyŋ sūranysyna qarai özgerıp otyruy kerek.

Ūlttyq ekonomikanyŋ bırqatar salasynda kadr tapşylyǧy qatty sezılude. Äsırese, tehnikalyq jäne jūmysşy mamandar jetıspeidı. Sondyqtan osy salalarǧa qatysty bılım berumen myqtap ainalysqan jön.

Oqu oryndary tülekterge jūmys bere alatyn mekemelermen ūzaq merzımge arnalǧan ärıptestık ornatuy qajet. Ekonomikanyŋ basymdyqtaryna, aimaqtyŋ jäne salanyŋ erekşelıkterıne bailanysty tiımdı qarjylandyru täsılderı kerek.

Elımızdegı demografiialyq ösım bılımge degen sūranysty arttyrady. Memlekettıŋ bılım salasyna qatysty jūmysynda tūtastyq, iaǧni jüie joq. Tıptı, özara bailanys joq deuge bolady. Sondyqtan bes jastan asqan balalarǧa arnalǧan «Keleşek» atty bıryŋǧai erıktı jinaqtau jüiesın engızudı tapsyramyn.

Būl baǧdarlamada memleket tarapynan ūsynylatyn bastapqy bılım beru kapitaly, jyl saiynǧy memlekettık syiaqy jäne investisiialyq tabys qarastyryluǧa tiıs. Osy jinaq pen «Ūlttyq qor – balalarǧa» jobasynyŋ qarajaty qosylǧanda jas ūrpaqtyŋ sapaly bılım aluyna mümkındık tuady.

Qazır eŋbek naryǧynda auqymdy özgerıster bolyp jatyr. Onda sifrly ekonomikanyŋ rölı arta tüspek. Platformalyq jūmyspen qamtu jüiesıne qyzyǧuşylyq artyp keledı. Osy sektorda qazırdıŋ özınde jarty millionnan astam adam jūmys ısteidı. Alaida olardyŋ eŋbek qūqyqtary tolyq qorǧalmaǧan. Sondyqtan osy sanattaǧy azamattardyŋ eŋbek qūqyqtaryn qorǧaudyŋ naqty täsılderın äzırlep, platformalyq jūmyspen qamtu mäselesın tügel retteu qajet.

Öndırıstık jaraqat aludyŋ jiıleuı öte ötkır mäsele bolyp otyr. Ükımet 2030 jylǧa deiıngı qauıpsız eŋbek tūjyrymdamasyn osy jyldyŋ soŋyna deiın qabyldauǧa tiıs. Būl qūjat jūmys ornyndaǧy käsıbi syn-qaterlerdıŋ aldyn aluǧa jäne joiuǧa baǧyttaluy kerek.

Menıŋ tapsyrmammen Ükımet ziiandy eŋbek jaǧdaiynda ūzaq uaqyt jūmys ıstep jürgen adamdardy äleumettık qoldau tetıkterın äzırledı. Būl būrynnan talqylanyp jürgen mäsele bolatyn, endı şeşımı tabyldy. Onyŋ mynadai ölşemderı bar. Jūmysşylardyŋ osy salany damytuǧa sıŋırgen eŋbegı jäne densaulyǧyna ziian kelgenı eskerıle otyryp, olarǧa zeinet jasyna tolǧanǧa deiın, atap aitqanda, 55 jastan bastap arnauly äleumettık tölem tölenedı. Parlamentten Ükımettıŋ ūsynystaryn jedel qaraudy sūraimyn. Azamattar osy mäsele şeşımın tabady dep kütıp otyr.

Kelesı. Bız būǧan deiın uäde bergenımızdei, Ükımet eŋ tömengı jalaqy mölşerın bırtındep ösıre beredı.

Azamattardyŋ tabysyn arttyru üşın 2024 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap eŋ tömengı jalaqy mölşerın 85 myŋ teŋgege köterudı tapsyramyn. Osylaişa, bız eŋbekaqynyŋ eŋ tömengı mölşerın üş jyl ışınde ekı ese köbeittık. Būl şara 1 million 800 myŋ adamnyŋ, onyŋ ışınde biudjet salasynda eŋbek etetın 350 myŋ azamattyŋ äl-auqatyn arttyruǧa septıgın tigızedı.

Jalpy, eŋbek naryǧyn jan-jaqty damytu üşın Ükımet qysqa merzımde 2030 jylǧa deiıngı keşendı jospardy bekıtuı kerek.

Jaŋa ekonomikalyq saiasattyŋ qaǧidalary men basymdyqtaryn naqty aiqyndaumen qatar, aldaǧy reformalardy sapaly ärı tolyq jüzege asyru öte maŋyzdy. Onyŋ tabysty boluy memlekettık qyzmetşılerdıŋ bılıktılıgıne, jauapkerşılıgıne jäne saiasi erık-jıgerıne tıkelei bailanysty.

Reformalardyŋ ıske asyryluyna negızınen atqaruşy bilık jauap beredı. Sondyqtan, eŋ aldymen, onyŋ özın özgertu qajet. Osy saladaǧy reformanyŋ basty baǧyttary mynadai.

Bırınşıden, naqty salalarǧa qatys­ty şeşımderdı äzırleu jäne oryndau mındetı, sondai-aq tüpkı nätije üşın jauapkerşılık tolyǧymen ministrlerge jükteledı. Öitkenı olar özınıŋ būiryǧymen jedel şeşım qabyldap otyruǧa tiıs. Būl – äkımderge de qatys­ty mäsele.

Ekınşıden, ekonomikalyq saiasattyŋ ıske asyryluyna Ükımet tolyǧymen jauap beredı. Biurokratiiaǧa jäne sözbūidaǧa salynbai, Prezident Äkımşılıgıne jaltaqtamai, ekonomikany derbes basqarudyŋ barlyq ädıs-täsılderın qolynda ūstauǧa tiıs.

Üşınşıden, Prezident Äkımşılıgı basty «saiasi ştab» retınde memlekettı äleumettık-ekonomikalyq damytudyŋ strategiialyq baǧyttaryna, ışkı jäne syrtqy saiasat, qorǧanys jäne qauıpsızdık, qūqyq jäne kadr saiasaty mäselelerıne barlyq küş-jıgerın jūmyldyrady.

Memlekettık apparatty biurokratiia­dan aryltu jolyndaǧy jüielı jūmys jalǧasa beredı. Memlekettık josparlau jüiesın tübegeilı özgertu qajet. Bızge onyŋ meilınşe şaǧyn jäne qolaily bolǧany maŋyzdy. Sondai-aq tapsyrmalardyŋ oryndaluyn baqylau jäne baǧalau jūmysyn da qaita qarauymyz kerek. Būl – jūrtşylyqtyŋ sūranysy. Basqaşa aitqanda, qazır qoǧamda jaŋa ädıs-täsılderge, jaŋa ideialarǧa, jaŋa kadrlarǧa degen sūranys asa joǧary. Sondyqtan saiasi memlekettık qyzmetşılerdıŋ rezervı qūrylady, sonyŋ arqasynda «qosymşa kadrlar toby» qalyptasady.

Qazır kadr tapşylyǧy özektı mäsele bolyp tūrǧan kezde mūndai qadam öte maŋyzdy. Joǧary lauazymǧa ie bolǧysy keletınder köp, bıraq olardyŋ bılıktılıgı tiıstı talapqa sai kelmeidı. Demek, kadr mäselesın mındettı türde qolǧa aluymyz kerek, sapaly mamandar tärbieleu qajet. Būl rette saiasi partiialardyŋ kadrlyq äleuetın de paidalanǧan jön.

Aimaqtaǧy atqaruşy bilıktıŋ şeşım qabyldau ısıne azamattardyŋ tıkelei qatysu mümkındıgın bırtındep arttyru da maŋyzdy. Auyl, kent jäne auyldyq okrug äkımderın tūrǧyndar özderı sailai bastaǧanyna ekı jyldan asty. Sodan berı auyldyq deŋgeidegı äkımderdıŋ törtten üşı sailandy. Endı audan jäne oblystyq deŋgeidegı qala äkımderın sailap köremız.

Qadırlı otandastar!

Elımızdıŋ ekonomikasyn damytuǧa qatysty bügın aitylǧan joba-jospardyŋ bärı naqty zerttelıp, eseptelıp jasaldy.

Bükıl ekonomikalyq jüienı şūǧyl türde tübegeilı qaita qarap, özgertu arqyly elımızdı örkendetemız, halyqtyŋ äl-auqatyn arttyramyz.

Reformanyŋ basty maqsaty – ekonomikamyzdyŋ tūraqty ösımın 6-7 paiyzǧa jetkızu jäne 2029 jylǧa qarai ūlttyq ekonomikanyŋ kölemın 2 esege ūlǧaitu, iaǧni 450 milliard dollarǧa jetkızu. Ärine, būl – auqymdy ärı kürdelı mındet. Bıraq bız elımızdıŋ bailyǧyn, tabysyn azamattarymyzdyŋ arasynda ädıl böluımız qajet.

Bır sözben aitqanda, ekonomikalyq ösımnıŋ igılıgın ärbır azamatymyz köruı kerek. Būl – prinsiptı mäsele.

Elımızdıŋ bolaşaǧy baiandy bolsyn desek, būl strategiialyq mındettı qalaida oryndauǧa tiıspız.

Men elımızdıŋ damu baǧdary turaly paiymdarymdy ünemı aityp jürmın. Sony taǧy da qaitalaǧym keledı.

Bız bolaşaqta qandai el bolatynymyzdy naqty bılemız.

Bärıne bırdei mümkındık beretın örkeniettı el – Ädılettı Qazaqstandy qūramyz. Zaŋ jäne tärtıp, özara tüsınıstık, tılektestık pen jauapkerşılık bärınen biık tūratyn tiımdı memleket bolamyz. Qoǧamdyq tärtıptı būzatyn kez kelgen arandatuşylyq äreketke qataŋ tosqauyl qoiu qajet. Ökınışke qarai, qūqyq qorǧau mekemelerı jäne aimaq basşylary osy jūmysty dūrys atqarmai otyr. Basqa sözben aitqanda, zaŋ üstemdıgın qamtamasyz etpeidı. Sonyŋ saldarynan qoǧamymyzda ūdaiy keleŋsız oqiǧalar bolyp jatady.

Mysaly, daladaǧy, köşedegı vandalizm, keibır azamattarymyzdyŋ tärtıpsızdıgı, mädenietsızdıgı, neşe türlı tūrmystyq janjaldar elımızdıŋ halyqaralyq arenadaǧy abyroiyna nūqsan keltıretın boldy.

Taǧy da aitamyn: bızdıŋ negızgı maqsatymyz – zaŋdy qataŋ saqtau, qoǧamdyq tärtıptı qamtamasyz etu.

Bız mädeniettı, bılımdı, ǧylymdy damytu arqyly qazırgı aşyq älemnıŋ bır bölşegı boluǧa ūmtyluymyz kerek. Aldymyzǧa qoiǧan biık maqsatqa jetu oŋai bolmaidy. Bıraq bükıl el bolyp kırıssek, būl – qoldan keletın şarua. Halyq, biznes jäne bilık ökılderı bar küş-jıgerın jūmyldyruy kerek. Sonda ǧana memleketımızdıŋ qazırgı damu ülgısın tübegeilı özgerte alamyz, kedergınıŋ bärın jeŋemız.

Jalpy, älemdegı ahualdyŋ kürdelı ekenın körıp otyrsyzdar. Barşa adamzat türlı syn-qatermen betpe-bet kelude. Köptegen el tabiǧi apatty, elektr ­quaty men azyq-tülık tapşylyǧyn bastan ötkerude. Mamandardyŋ aituynşa, biylǧy şılde älem tarihyndaǧy eŋ ystyq ai boldy. Köptegen elde ­infliasiia örşıp, qymbatşylyq bolyp jatyr. Memleketter arasynda türlı teketıres, qaruly qaqtyǧys beleŋ aldy. Bosqyndardyŋ sany 110 millionnan asty. Mūnyŋ bärı Qazaqstanǧa da salqynyn tigızedı. Bıraq bız jahandyq dürbeleŋ däuırınde öz baǧdarymyzdan adaspaimyz.

Ärine, damu jolymyz ärdaiym tep-tegıs, daŋǧyl bolmaidy. Eşkım de syrttan kelıp, Qazaqstandy körkeitıp jıbermeidı. Ol üşın elımızdıŋ ärbır azamaty zaman talabyna sai boluǧa tiıs. Jalpy, halqymyz osyndai daǧdarys kezınde bırtūtas boluy kerek. Basqa jol joq.

Ädılettı Qazaqstandy qūramyz desek, saiasi-ekonomikalyq reforma jasau jetkılıksız. Eŋ bastysy, qoǧamdyq sana, azamattardyŋ nietı özgeruı kerek. Onsyz basqa jūmystyŋ bärı beker. Men būl turaly Ūlttyq qūryltaidyŋ ekınşı otyrysynda naqty aittym.

Ūlttyŋ jaŋa sapasyn qalyptastyru elımız üşın airyqşa maŋyzdy. Ärbır azamatymyz, äsırese, jastar eŋ jaqsy qasietterdı boiyna sıŋıruı qajet. Onyŋ bärı bırıgıp, bırtūtas qoǧamdyq qasietke ainalady.

Ärkım otanşyl, bılımpaz, eŋbekqor, tärtıptı, adal, ädıl, ünemşıl ärı janaşyr bolsa, alynbaityn asu joq. Abaidyŋ «Tolyq adam» ılımınen bastau alatyn «Adal azamat» tūjyrymdamasynyŋ tüpkı mänı – osy.

Taǧy da qaitalaimyn: Ädılettı Qazaqstan jäne Adal azamat ūǧymdary egız qūndylyq retınde ärdaiym qatar jüruge tiıs. Şyn mänınde, adaldyq joq jerde eşqaşan ädıldık bolmaidy.

Ärbır adam ısı men sözı bır jerden şyǧatyn Adal azamat bolsa, ädıldık ornaidy.

Qazaqstan – bızdıŋ jalǧyz ǧana Otanymyz. Onyŋ ırgesı berık, keregesı keŋ, tört qūbylasy tügel boluy – öz qolymyzda. Babalardan miras bolǧan ūlan-ǧaiyr jerdı qorǧau, ony örkendetu – bızdıŋ perzenttık paryzymyz.

Men elımızdıŋ ärbır azamatyn osy qasiettı paryzǧa adal boluǧa şaqyramyn.

Berekelı bırlıgımızdı saqtap, tabandy eŋbek etsek, Otanymyzdy körkeitıp, ūrpaqqa damyǧan memleket retınde tabystasaq, babalar amanatyna adaldyq degen – osy!