Būl quanyştyŋ bız üşın maŋyzy zor, qanaty keŋ. Bügınde jer kölemı jaǧynan älemde 9-şy territoriia bolyp tabylatyn Qazaqstan halqynyŋ sany boiynşa jahannyŋ 63-şı elı bolyp tūr. Osy derekterdıŋ özı bızdegı är şarşy şaqyrymǧa 6,60 adamnan keletının körsetedı.
Baitaq el halqy sanynyŋ 11 748 179-yn, iaǧni, 66,48 paiyzyn – qazaqtar, 3 644 529-yn, iaki 20, 61 paiyzyn orys näsılı qūraidy. (Bır qyzyǧy, 1926 jyly da orys aǧaiyndar 20 paiyzdan asqan, qazır de solai). Sol siiaqty būl şoǧyrda özbekterdıŋ – 3,11, ukraindardyŋ – 1,64, ūiǧyrlardyŋ – 1,45, al tatarlardyŋ 1,15 paiyzdyq ülesterı bar. Mūnyŋ bärı tuǧan halqymyzdyŋ jylma-jyl bırtındep bolsa da, ūdaiy joǧary örleu jolynda kele jatqanyn baiqatady.
XX ǧasyrdyŋ basynda, 1913 jyly Alaş arystarynyŋ kösemı Ahmet Baitūrsynūly «Älhamdulla, 6 million qazaqpyz!» dep jar salǧan eken. Ökınışke orai, būdan keiıngı būlǧaq kezeŋınde – aq pen qyzyl aiqasqan azamat soǧysy jyldarynda, sodan soŋǧy 20-şy jyldardyŋ basynda qoldan ūiymdastyrylǧan alǧaşqy aştyqta, sosyn bolşeviktık-keŋestık bilıkten qaşyp, şet jaqqa aua köşken jūrtymyzdyŋ esebınen 1926 jyly osy qazaqtyŋ sany teŋ jartysyna juyq qysqaryp, bar-joǧy 3 627 612 adam bolyp qalǧan. Tuysqan özbek halqy 1926 jylǧy sanaqta 3383812-ge jetıp, bızben qarailas jūrt bolǧan. Qazır bız 11 millionnan astyq, al olar 30 millionǧa jettı. Osynyŋ özı-aq bızdıŋ ūlt bastan ötkergen tragediianyŋ körınısı, deregı, däiegı emes pe? Qazaqtyŋ basy şyrǧalaŋǧa tüsıp, sanynyŋ azaiuy mūnymen de toqtaǧan joq. 30-şy jyldardyŋ basy men orta tūsyndaǧy qoldan jasalǧan aştyq pen saiasi quǧyn-sürgın, zobalaŋ saldarynan 1939 jyly halqymyzdyŋ qarasy 2 327 625 adamnan aspai qaldy.
Būl jyldarda da «myŋ ölıp, myŋ tırılgen» qazaq baiaǧy Ahmet Baitūrsynūly alty alaşqa jar salyp, süiınşı sūraityn deŋgeige tek 1989 jyly qatary 6 534 616 adam bolǧan kezde, arada tabany kürektei 76 jyl ötkennen keiın ǧana qaita jete aldy. Qazaqtyŋ öz jerınde azşylyq kespırıne ūşyrauy, iaǧni, eldegı ekınşı köp sandy ūlt – orystarǧa tızgındı berıp qoiuy 1939 jyldan bastaldy. Sol jyly būl ūlttyŋ ökılderı 2 458 687 adamǧa jetıp, 39,9 paiyzdyq ülespen bırınşı ret qazaqtardan asty. Būl tendensiia 1959, 1970, 1979, 1989 jyldary odan ärı jalǧasty.
Halyq sanaǧynyŋ statistikasyna qaraǧanda, Qazaqstannyŋ jalpy halqy 1950-1970 jyldar aralyǧynda aitarlyqtai serpınmen ösıp kelgenı baiqalady. Atap aitqanda, 1950 jyly 6 591 600 adamdy qūraǧan būl körsetkış, 1959 jyly – 10 137 900, 1970 jyly 13 660 600 adamǧa jetıp, ekı eseden astam öse tüsken. Bıraq sodan keiıngı jyldary asa qatty ösım baiqalmaǧan. Būǧan 1970-1979 jyldar aralyǧyndaǧy ösımnıŋ 1,5 millionnan säl ǧana asqany aiǧaq. Al 1991 jyly Täuelsızdık qarsaŋynda halyq sany 16 793000 adamǧa jetken. Sonyŋ 6,6 milliony qazaqtar edı. Bıraq būdan keiıngı 10 jylda basqa ūlt ökılderınıŋ alys jäne jaqyn şet elderdegı tarihi otandaryna ketuı qatty qarqynmen jürgendıkten, respublika halqynyŋ sany 2000 jyly 14 900000-ǧa tüsıp ketken.
Osylaişa soŋǧy 18 jyldyŋ ışınde elımızdıŋ jalpy jūrty 3 061 077 adamǧa tolyqqan. Al täuelsızdık jyldarynan bergı aralyqty tolyq qamtysaq, būl körsetkıştıŋ 1,5 mln adamnyŋ şamasynan qaiyrylatynyn da baiqaimyz.
Sarapşylar derekterıne qaraǧanda, 1897 jyldan berı Keŋes däuırı kelmeske ketkenşe būrynǧy KSRO halqy 2 esege deiın ösken eken. Al sonyŋ ışınde 1926 jyly halqynyŋ sany bızben şamalas bolǧan özbekter 5,5 esege köbeiıptı. Olarda sol ösım älı quatty qarqynmen jalǧasyp keledı. Aitalyq, 1959 jylǧy sanaqtyŋ qorytyndysynda olar 5 038 273 bolǧanyn äigılese, 1989 jyly 14 142 475 adamǧa baryp toqtaǧan. Täuelsızdık jyldarynda özbek jūrtyna taǧy 12 mln adam qosylyp, bügınde özbekter 26 millionǧa jetken. Al bızdıŋ egemendık jyldaryndaǧy ösımımız 5 213 583 adammen tūiyqtalady. Būǧan da şükır!
Qazır Qazaqstan halqynyŋ sany jaǧynan türkı memleketterı arasynda Türkiia (78 mln) men Özbekstannan (32 mln) keiıngı üşınşı orynda tūr. Bızden keiıngı Äzerbaijanda 9 mln halyq bar. El aman, jūrt tynyş bolyp, keŋ-baitaq jerımız ūrpaqtarǧa tola bersın dep tıleiık!
Erkın QYDYR
