Taǧy bır jyldyŋ paraǧy jabyldy. Är jyldyŋ älemge syilar ärtürlı jaŋalyǧy bar desek, Barys jylynyŋ jasyl şarǧa syilaǧan quanyşy men jūbanyşy bırdei siiaqty. Sebebı būl jylda adamzat tarihynda bolmaǧan jaŋalyqtar da aşyldy. «Astana aqşamy» gazetı 2022 jyldyŋ älemdegı 10 basty oqiǧasyn bylaişa tızbelep şyqty.
Resei men Ukraina arasyndaǧy şielenıs
24 aqpanda Resei Ekınşı düniejüzılık soǧystan keiıngı Europada eŋ ırı äskeri şabuylǧa kırıstı. AQŞ bastaǧan Batys elderı Reseidı sanksiianyŋ astyna alyp, Resei älemdegı sanksiia eŋ köp salynǧan elge ainaldy. Bastapqyda Kievke deiın antalap barǧan Resei küşterı keiın Kiev, Harkov oblysynan kerı şegındırıldı. Qyrküiek aiynda Resei özı basyp alǧan Ukrainanyŋ şyǧysyndaǧy Donesk, Lugansk, Zaporoje, Herson oblysynda referendum ötkızıp, 4 oblysty özıne qosyp aldy. Soǧys älı jürıp jatyr, ekı jaqtan qanşa adam ölgenı turaly naqty aqparat joq.
500 jylda bolmaǧan qūrǧaqşylyq
2022 jyly jazda Europada soŋǧy 500 jyldaǧy eŋ auyr qūrǧaqşylyq boldy. Saldarynan kärı qūrlyqtyŋ 47 paiyzynyŋ suy tartylyp, topyraq qabaty qūrǧap qaldy. Soŋynan aptap ystyq küşeiıp, ystyq pen qūrǧaqşylyqtyŋ kesırınen 700 myŋ gektar orman örtenıp kettı. Qytaida da qatty ystyq bolyp, «tarihtaǧy eŋ qūrǧaq jaz» tırkelse, Afrika elderınde «küştı quaŋşylyq» osymen besınşı jylǧa jalǧasty.
Patşaiym dünieden öttı
Ūlybritaniia patşaiymy II Elizaveta 8 qyrküiekte 96 jasynda qaitys boldy. Hanzada Charlz Ūlybritaniia korolı retınde taqqa otyrdy.
II Elizaveta patşaiym taqqa 1952 jyly 6 aqpanda, iaǧni 25 jasynda, äkesı VI Georgtyŋ qazasynan keiın otyrǧan edı. Elizaveta Ūlybritaniiadaǧy jäne älemdegı eŋ ūzaq bilık etken monarh boldy. Patşaiym bilık qūrǧan 70 jyl ışınde tehnologiianyŋ qarqyndy damuy, ǧaryşty jaulap alu, sosialistık jüienıŋ küireuı men älemnıŋ tolyǧymen qaita qūryluy, ekonomikalyq daǧdarystar men türlı äskeri ekspansiialardyŋ kuäsı boldy.
Qazaqstannyŋ elordasy Astanada Saltanat saraiy keşenı jäne «The St. Regis Astana» qonaqüiı arasynda ornalasqan atausyz skverge II Elizavetanyŋ aty berıldı.
Asteroid baǧytyn özgerttı
26 qyrküiekte NASA Dart ǧaryş apparatyn Dimorfos asteroidyna soqty. Būl – NASA-nyŋ jerdı asteroidpen soqtyǧysu qaupınen qorǧauǧa arnalǧan älemdegı alǧaşqy synaq missiiasy. Ol jer şarynan 9,6 million şaqyrym qaşyqtyqta oryndaldy. Agenttık äkımşısı Bill Nelson: «Būl missiia NASA ǧalamnyŋ bızge jıberetın kez kelgen närsege daiyn boluǧa tyrysatynyn körsetedı. NASA bızdıŋ planetany qorǧauǧa şyndap kırısetınımızdı däleldedı dep oilaimyn» dedı ol jurnalisterge.
Oŋtüstık Koreia men İndoneziiadaǧy qaiǧyly jaǧdai
1 qazan keşte İndoneziianyŋ Iаva aralynda ötken futbol matchy kezınde 127 adam qaza boldy, 180 adam türlı därejede jaraqat alǧan. Jeŋılgen komanda janküierlerı futbol alaŋyna jügırıp şyǧyp, sonyŋ saldarynan adamdar syǧylysyp, bır-bırın taptap ketken.
29 qazan keşte Oŋtüstık Koreianyŋ astanasy Seulde Hellouindy merekeleu kezınde 158 adam qaza tauyp, 100-ge juyǧy jaraqat aldy. Hellouindy atap ötuge 100 myŋdai adam jinalǧan. Köşege syimaǧan halyq bır-bırın iterıp, qūlaǧandardy taptap tastady.
Jer şary halqy 8 milliard adamnan asty
15 qaraşada ǧalamşardyŋ 8 milliardynşy tūrǧyny düniege keldı. Jer şaryndaǧy halyq sanynyŋ 2 esege ösuıne jarty ǧasyrdan az uaqyt qana ketken. 1974 jyly jer betınde 4 milliard adam bolǧan edı. Bıraq kelesı meje – 9 milliardqa jetu üşın şamamen 14,5 jyl (2037 jylǧa deiın) qajet. Būl jahandyq ösımnıŋ baiaulaitynyn körsetedı.
Bırıkken Ūlttar Ūiymy ekonomikalyq jäne äleumettık mäseleler departamentı halyq sanaǧy bölımınıŋ mälımetterıne süiensek, jer betındegı alǧaşqy milliard adam 1804 jyly tırkelgenın jazady. 1987 jylǧa qarai būl körsetkış bes milliardqa jetken. Al 1999 jyly jer şaryndaǧy halyq sany alty milliardty qūrasa, 2011 jyly jetı milliardqa jetken.
Oramal oqiǧasy
İranda oramaldy «dūrys taqpaǧany» üşın qamauǧa alynǧan 22 jastaǧy Mahsa Ämini ädep polisiiasynyŋ furgonynda qaitys bolǧannan keiın narazylyq şerulerı bastaldy. Saldarynan jüzdegen adam mert bolyp, 15 myŋ adam qamauǧa alyndy. Polisiia narazylarǧa qarsy atys qaruyn qoldanyp jatyr degen de aqparat bar, soǧan qaramastan narazylar köşege şyǧuyn toqtatqan joq.
İran prezidentı Ebrahim Raisi İslam Respublikasyna qarsy şyqqandarǧa «meiırım körsetılmeidı» dep mälımdedı. İran basşysy «İrannyŋ jaularyn» jappai ükımetke qarsy narazylyq ūiymdastyrdy dep aiyptady. Qazırge deiın İranda ükımetke qarsy şyqqandar arasynda bolǧan ekı adam ölım jazasyna kesıldı. Sondai-aq taǧy 20 narazylyq bıldıruşı ölım jazasyna kesıluı mümkın.
Klimat özgerısı – kelelı taqyryp
Mysyrda aşylǧan BŪŪ-nyŋ klimattyŋ özgeruı jönındegı 27-konferensiiasy (x27) tarihi kelısımge keldı. Damyǧan elder klimattyŋ özgeruınen tuyndaǧan ekonomikalyq şyǧyndardyŋ ornyn toltyru üşın kedei elderge kömek körsetetın boldy. Sondai-aq jer şary jylynuynyŋ aldyn alu tūrǧysynan kelelı şeşımder qabyldady.
Älemdı taŋǧaldyrǧan dop doda
Būl älem chempionaty bırqatar rekord ornatty. Mysaly, bırınşı ret qysta jäne Taiau Şyǧystaǧy elde ötkızıldı, jartylai avtomatty ofsaidty tanu tehnologiiasy alǧaş ret qoldanyldy jäne bırınşı ret äiel töreşı jarysqa törelık ettı. FIFA Player oiynşylarynyŋ önımdılıgı turaly aqparat aluǧa arnalǧan qosymşa jäne futbol derekterınıŋ ekojüiesı engızıldı. Sondai-aq ol «Gol jauǧan jarys» dep ataldy. Jiyny 172 gol soǧyldy.
Argentinanyŋ myqtysy Lionel Messi älem chempionatynyŋ tarihynda ekı ret «Üzdık oiynşyny» jeŋıp alǧan alǧaşqy oiynşy boldy. Marokko älem chempionatynyŋ tarihyna engen jartylai finalǧa şyqqan alǧaşqy afrikalyq komanda boldy. Sondai-aq ol eŋ qymbat älem chempionaty atandy. Törtkül dünie köz tıkken dop dodasyn ötkızuge el bilıgı 300 milliard dollar jūmsady.
Futbol korolı qaitys boldy
1940 jyldyŋ 23 qazanynda Braziliiada düniege kelgen Edson Arantis du Nasimentu janküierlerge Pele degen laqap esımımen belgılı boldy. Ataqty futbolşy ūzaq uaqyt boiy onkologiiamen küresıp keldı. Atalǧan auru onyŋ aǧzasynan 2021 jyldyŋ küzınde anyqtalǧan.
Pele – üş ret oiynşy retınde älem chempiony atanǧan jalǧyz futbolşy (1958, 1962 jäne 1970 jyldary). Ol – tört älem chempionatynyŋ qatysuşysy. 1999 jyly HOK braziliialyqty HH ǧasyr sportşysy dep tanydy. Oiynşy mansabynyŋ köp bölıgın (1957-1974) «Santos» üşın ötkızdı.
Qasym-Jomart Toqaev daŋqty futbolşy, üş dürkın älem chempiony Pelenıŋ qaitys boluyna bailanysty Braziliia prezidentı Jair Bolsonaruǧa köŋıl aitu jedelhatyn joldady.
