Jiyrmasynşy ǧasyrdy dür sılkındırgen soǧys baiaǧyda aiaqtaldy. Bıraq, sūmdyǧy älı jalǧasyp jatyr… bıtetın emes. Ony aitasyz, jyl ötken saiyn jasaryp-jaŋǧyra tüsetındei me, qalai? Onyŋ sebebı, būrynǧy qūndylyqtardyŋ bärın özgertuge, tarihty tek belgılı bır ūlttyŋ paidasyna ǧana ikemdep jazuǧa degen qūlşynystyŋ küşeigenınde jatqan siiaqty. Bır kezderı bükıl älemge qaitpas qaisarlyqtyŋ, közsız batyrlyqtyŋ, Otanǧa degen süiıspenşılıktıŋ ölşeusız ülgısı bolǧan äigılı 28 panfilovşynyŋ erlıgın «ertegı» deitınder köbeidı. Būl kümännıŋ äu bastan nege, qandai maqsatpen aitylǧany közı qaraqty azamattarǧa belgılı. Ökınıştısı, reseilık jurnalisterdıŋ zertteusymaqtaryna süienıp, tıptı tolyqtai köşıre otyryp, sensasiia jasauǧa tyrysqan keibır qandastarymyz būl jaidy bıraz aqparat qūraldaryna jariialap ülgerdı.
Dürmekke ılesken dümşelerdıŋ būl qylyǧy talai adamnyŋ janyn küidırdı. Bız eşteŋe emes-au, sol bır tarihi jaidy köp jyl zerttegen, kuägerlermen tıldesıp, anyq-qanyǧyna jetken adamdarǧa būl äŋgıme tıpten auyr tidı. Äigılı 28 panfilovşynyŋ erlıgımen özderınıŋ ruhyn janyp, ūrpaǧyna ülgı qylǧandar būl qiianatqa qaidan tözsın. Oraiy kelgen bır kezdesude aşynyp aitady, aşylyp aitady. Bız bıletın şyndyq elge jetse eken deidı ǧoi. Otstavkıdegı general-maior Marat Mardenov te tarihqa tas atqandardyŋ tırlıgıne küiınıp jürgenderdıŋ bırı. Ol kezınde QR ŪQK Şekara qyzmetınıŋ Resei qauıpsızdık qyzmetı janyndaǧy ökılı bolǧan. «Qazaqstan generaldar keŋesı» – respublikalyq qoǧamdyq bırlestıgınıŋ müşesı.
Marat aǧamyz Mäskeu oblysynyŋ būrynǧy gubernatory, general-polkovnik Boris Vsevolodovich Gromovpen talai ret jüzdesıp, panfilovşylar erlıgın aiǧaqtaityn derekterdı öz auzynan estıgen eken. Odan soŋ, 2006 jyldan berı sol Mäskeu tübındegı qyrǧyn soǧys bolǧan jerdı bırneşe ret aiaǧymen basyp, öz közımen körıptı.
– Būdan būrynǧy tarihi derekterde keltırılgendei, Volokolamsk pen Mäskeu arasyndaǧy Nelidovo derevniasyn 316-diviziiaǧa qarasty 1075-atqyştar polkı 2-batalonynyŋ 4-rotasy qorǧady. Panfilov diviziiasy būl aimaqta bırneşe kün ūrys jürgızıp jatqandyqtan köp şyǧynǧa ūşyrady. Jaudyŋ küşı basym edı. Osy faktını negızge ala otyryp keibıreuler «nege 28 adam, nege jüz adam emes» dep būrmalauşylyq oryn alǧanyn däleldegısı keledı. Naqty derektermen söileiın, 1941 jyldyŋ 16 qaraşasy künı nemıster Mäskeudı basyp aluǧa qatysty jasalǧan «Taifun» operasiiasyna kırısken bolatyn. Bırınşı kezeŋın olar qazan aiynda bastady. Sol kezde nemıster Viazma audany maŋynda Briansk maidanynyŋ tört armiiasyn, şamamen jarty millionnan astam jauyngerdı qorşauǧa aldy. Negızınde osy äskeri qūrylymdar Mäskeudı qorǧauǧa tiıs edı. Osy uaqytta Volokolamsk, Mojaisk, Naro-Fominsk baǧytynda Qazaqstanda, sonyŋ ışınde Almaty, Aqtöbe, Aqmola, Semeide jasaqtalǧan tört diviziia şaiqasty. On künge sozylǧan ūrysta jeke qūramy 12000 jauyngerden qūralǧan 312-diviziianyŋ 11200 adamy qaza tapty. Sol sebeptı Dubosekovo razezınde saiasi jetekşı Vasilii Klochkov bastaǧan az ǧana jauynger qaldy. Mıne, nemısterdı toqtatqan osylar edı. Sol ūrysta jaudyŋ 18 tankısı qiratyldy. Eger būl erlık bolmasa, qūramynda bızdıŋ 316-atqyştar diviziiasy bolǧan 16-armiianyŋ qolbasşysy, marşal Konstantin Rokossovskii 28 panfilovşy-jauyngerge Keŋes Odaǧynyŋ Batyry ataǧyn beru jönınde Batys maidanyna qolbasşylyq jasaǧan Georgii Jukovke arnaiy ūsynba jazbas edı. Al, G.Jukov öz kezegınde KSRO Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ töraǧasy Mihail Kalininge mälımdemegen bolar edı. Mūny aiǧaqtaityn qūjattar Resei Qorǧanys ministrlıgınıŋ arhivınde saqtauly.
Äigılı panfilovşylardyŋ erlıgıne kümän keltırıp, maqala jazyp jürgender osy arhivke nege sūrau salmaǧanyna öz basym tüsınbeimın, – dep taŋdanys bıldırdı M.Mardenov.
Ūrys bolǧan jerlerdı körmei-bılmei-aq, bıreulerdıŋ belgılı bır maqsatpen jazǧandaryna süienıp, özderınşe boljam aitatyndarǧa Marat Jükenūly tıpten küiınedı. Onyŋ aituynşa, ūrys bolǧan jerler – ormandy alqap. Sondyqtan nemıs tankılerı şabuylǧa şyqqanda bırınen soŋ bırı tızbektelıp alǧa jyljyǧan. Osy qolaisyzdyqty bızdıŋ jauyngerler sättı paidalanyp, jau tankılerın otqa oraǧan. Nemıster amalsyzdan şabuyldaryn toqtatyp, josparlaryn qaita oilastyruǧa mäjbür bolady.
– Ötken jyly sol jaqqa taǧy jolym tüstı. Soǧys bolǧan jerlerdı asyqpai aralap şyqtym. Nelidovo derevniasynda nemıster qazǧan beiıt bar, olar panfilovşylardy öz qoldarymen jerlegen. Būl nenı bıldıredı? Būl olardyŋ ülken erlık jasaǧanyn nemısterdıŋ özderı tüsıngenın bıldıredı. Ärine İvan Şadrin, Grigorii Şemiakin, İvan Dobrobabin, Dmitrii Timofeevterdıŋ tūtqynǧa tüskenı ras. Osynyŋ ışınde İvan Dobrobabin polisei retınde nemısterge qyzmet jasady. Bıreuler jazǧandai, ol qolǧa tüsken keŋes jauyngerlerıne, partizandarǧa jaqsylyq jasamaǧan. Kerısınşe, aiausyz jazalaǧan. Sol sebeptı de ony özderınıŋ auyldastary ūstap bergen. Al, panfilovşylardyŋ erlıgı – ol baiaǧyda tarihi däleldengen fakt. Ony rastaityn qūjattardy Reseidıŋ Qorǧanys ministrlıgı arhivınen öz közımmen körgenmın. Endıgı mındetımız – erlıktı laiyqty qūrmetteu. Äldebıreuler aitqan jel sözge bola tarihqa qiianat jasauǧa bolmaidy. Elbasymyzdyŋ özı biylǧy 7 mamyrda Astanadaǧy «Jerūiyq» saiabaǧynda Keŋes Odaǧynyŋ Batyry İ.V.Panfilovqa arnalǧan eskertkiştiŋ aşyluyna qatysyp, erlıktı därıptedı. Bızge panfilovşylardyŋ esımın är köşege berıp, ardaqtasaq artyq bolmas edı. Mäselen, Belorussiianyŋ astanasy Minskıde qazaq jauyngerlerıne qoiylǧan eskertkışter köp. Partizan Ädi Şärıpov atynda köşe bar. Sondai-aq nemısterdıŋ tūtqynynan qaşyp şyǧyp, partizandarǧa qosylǧannan keiın, partizan rotasyn basqarǧan, alty ordenmen marapattalǧan Nūrym Sadyqovtyŋ esımı de bır köşenı ielengen. Şekaraşy Äkım Aisindı öz basym Belorussiiadan körıp, tani bastadym. Äkım de partizan jasaǧyn basqarǧan. Belarustar olardyŋ barlyǧyn erekşe qūrmet tūtady. Adam qyzyǧatyn, riza bolatyn jaǧdai emes pe, – deidı Marat Jükenūly erekşe süisınıspen.
Äldebıreulerdıŋ ötırıgın özımızdıŋ qalam ūstaǧan qandastarymyz örttei qaulatyp jatqanda, Reseidıŋ «Trud» gazetınıŋ biylǧy 17 şılde küngı sanyndaǧy «Geroi-panfilovsy: napisannomu verit!» degen maqala közımızge ottai basyldy. Maqala avtory belgılı jurnalist – Kirill Privalov. Onyŋ äkesı kezınde «Krasnaia Zvezda» gazetıne 28 panfilovşy jaily maqala jazǧan Aleksandr Kriviskiimen jaqyn dos bolǧan eken. K.Privalov maqalasynda soŋǧy kezde panfilovşylarǧa qatysty aitylyp jürgen «şyndyqty» mysqyldap, keibır qūndy tarihi derekterdı alǧa tartqan. Odan ärı avtor panfilovşylarmen ūrys jürgızgen nemısterdıŋ 4-şı tank tobynyŋ qolbasşysy general-polkovnik Erih Gepnerdıŋ «Ortalyq» äskerge qolbasşylyq jasaǧan general-feldmarşal Fedor fon Bokke «Jabaiy diviziia, ölgen-tırılgenderıne qaramastan soǧysyp jatyr, tūtqynǧa tüskısı kelmegen soldattary şekten şyqqan fanattar siiaqty, ölımnen qoryqpaidy eken» dep jazǧan hatyn tarihi faktı retınde keltırgen. Sondai-aq avtor äskeri prokuror Nikolai Afanasevtıŋ (tarihty joqqa şyǧarǧysy kelgender köbıne osy prokurordyŋ jazbalaryna sılteme jasaidy) Dubosekovo razezınde däl sol künı Panfilov diviziiasynyŋ 1075-polkı 2-batalonynyŋ 4-rotasy qiian-kesı ūrys jürgızıp, myŋdaǧan adamynan aiyrylǧanyn joqqa şyǧara almaǧanyn da tılge tiek etedı. Iаǧni, sol kezdegı prokurorlyq tekseruler būl tarihi faktıden ainalyp öte almaǧan. Osy arada 1948 jyly nelıkten prokurorlyq tekseruler jürgızıldı degen oryndy sūraq tuady. Oǧan Marat aǧamyz bylai dep jauap beredı.
– Söz arasynda İvan Dobrobabinnıŋ tūtqynǧa tüsıp, nemısterge qyzmet jasaǧanyn aittyq. Ol keiın özı bırge soǧysqan panfilovşylarǧa Keŋes Odaǧynyŋ Batyry ataǧy berılgenın estıp, sol jūldyzdy almaq bolyp, joǧary jaqqa şaǧym tüsıredı. Öldıge sanalǧan keibır adamdardyŋ tırı ekenı sol kezde mälım bolady da, ıstı tergegen Nikolai Afanasev 28 degen sanǧa küdık keltırgen. RF memlekettık arhivınıŋ direktory Sergei Mironenkonyŋ da, basqalarynyŋ da süienetın jalǧyz deregı – N.Afanasevtıŋ aita salǧan küdıgı, – deidı ol.
«Trud» gazetıne şyqqan maqalaǧa qaita oralaiyq. «Prokurorlyq tekserulerge qorytyndy jasau mındetın moinyna alǧan BKP OK-nıŋ hatşysy Andrei Jdanov būl ıstı tym asyǧys jürgızılgen, däieksız boljamdar aitylǧan» dep toqtatty. Degenmen, arada uaqyt ötkende sol däieksız jazbalarǧa süienıp, «aŋyzdan tuǧan erlık» degen şeşım aityla bastady» dei kele, avtor 28 panfilovşy jaily alǧaşqy maqala jazǧan Aleksandr Kriviskiidıŋ «maǧan bylai aityldy: «Dubosekovodaǧy bolǧan ūrys turaly özım oidan şyǧaryp jazdym. Maqala jazarda tırı qalǧan bırde-bır panfilovşymen söilesken joqpyn degenıŋnen taŋbaisyŋ, äitpese, janyŋdy jahannamǧa jıberemız dedı. Sondyqtan men Dubosekovodaǧy ūrys – menıŋ ädebi qiialym» dep aituǧa mäjbür boldym» degen aşyq moiyndaularyn keltırgen. Avtor jäne mūndai moiyndaulardy bır emes, bırneşe ret estıgenın jazady. Eŋ soŋynda: «Tam, gde panfilovsy stoiali nasmert pod Moskvoi, my teper kataem telejki po torgovym zalam «İkea», «Aşana» i «Lerua Merlen». No zabyvat svoih geroev i tem bolee otpravliat ih v nebytie – ne tolko istoricheskaia nespravedlivost, no i prosto podlost» dep aiaqtaidy maqalasyn K.Privalov. İä, tarihqa qiianat jasaudan artyq qandai aiarlyq boluy mümkın?! Şovinizmnıŋ şylauynda kettı degen reseilık basylymdardyŋ özı aqiqatty moiyndap jatqanda bızdıŋ aǧaiyndarǧa ne joryq deseŋızşı. Osy oraida qalam ūstaǧan keibır qandastarǧa aitar söz: qolyŋa qalam-qaru aldyŋ eken, ony halqyŋnyŋ paidasy üşın, elıŋnıŋ müddesı üşın sıltemegen soŋ, qalǧan ısıŋnıŋ bärı bos. Qūdai qansyzdyqtan saqtasyn!
Meŋdolla ŞAMŪRATOV
