Elımızdıŋ äskeri äleuetı

7 mamyr – Otan qorǧauşylar künı. Düniede Otannan artyq qas­terlı söz joq. «Otan üşın otqa tüs, küimeisıŋ» degen Bauyrjan Momyşūly babamyz. Qazaqstan azattyq alǧannan keiın qorǧanys salasy jaŋadan qalyptasty. Bügınde ol aibarly ūǧymǧa ainaldy. Mūzdai qarulanǧan äskerımız sap tüzedı.

Qazırgı taŋda elımızdıŋ qorǧanys äleuetı küşeidı. Älem bo­iynşa 52-şı orynǧa köterıldı. Ärine, onyŋ bärı – el mereiı. Bıraq soǧan jetu üşın qanşama ter tögıldı. Qorǧanys salasyna qajettı qaru-jaraqtar men tehnikalardy şyǧaratyn ırı käsıporyndardyŋ ırgesı qalandy. Osy rette elımızdıŋ äskeri äleuetın arttyru ba­ǧytynda QR Qorǧanys jäne aero­ǧaryş önerkäsıbı ministr­lıgı jüie­lı jūmys jürgızıp jatqanyn aituǧa tiıspız. Bügınde äskeri önımderdı daiyndaityn käsıporyndardyŋ bärı de «Qazaqstan injiniring» ŪK» AQ-tyŋ qūramyna kıredı. Aldymen elordada qazyǧyn qaqqan üş käsıporynǧa toqtalaiyq. «Qazaqstan Paramaunt İnjiniring» kompaniiasy qorǧanys küşterın aldyŋǧy qatarly tehnikalarmen jabdyqtaidy. Negızınen, «Arlan», «Nomad», «Barys» atty brondyq kölıkterdı şyǧarady. Olardyŋ barlyǧy da uaqyt talabyna tolyq jauap beredı. Minaǧa qarsy qorǧanysy myqty. Kez kelgen atys qarularyna şydaidy. Onda syrtqy jäne ışkı bailanys radio­stansasy ornatylǧan. Saǧatyna 100-120 şaqyrymdy alady. Klimattyq jaǧdaiǧa beiımdelgen. Bügınde būl brontransporterler köptegen memleketterdıŋ qyzyǧuşylyǧyn tuǧyzuda. Älemdık naryqqa da qabılettı.

Odan keiın bas qaladaǧy «Eurokopter Qazaqstan injiniring» käsıpornynda qūrastyratyn ES-145 tıkūşaqtaryn aituǧa bolady. Būl – TMD kölemınde osyndai tıkūşaqtar qūrastyratyn jalǧyz zauyt. Käsıporyn jylyna kemınde 8-10 tıkūşaq şyǧarady. Olardyŋ bärı de memlekettık qūrylymdarda paidalanylady. Söitıp, Qazaqstan öz tarihynda äskeri tıkūşaqtar qūrastyratyn elge ainaldy. Al elordadaǧy üşınşı käsıp­oryn… Ony keiın baiandaimyz. Ony özımız baryp, közımızben kördık.

Sondai-aq, Almaty oblysynda radiolokasiialyq tehnika öndıretın «Granit-Tales Elektroniks» zauytyn ait­saq deimız. Osyndai joba qazaqstandyq äskerdıŋ qajettılıgın, sondai-aq, osy öŋırlerdegı memleketterdı qamtamasyz etu üşın Orta Aziiada alǧaş ret jüzege asyryldy. Elımızde öndırıske josparlanǧan radiolokasiialyq stansalar özınıŋ tehnikalyq sipattamasy boiynşa radiolokasiialyq barlauǧa jäne äue keŋıstıgın baqylauǧa arnalǧan älemdegı eŋ üzdıkterdıŋ bırı sanalady.

Batys Qazaqstan oblysynyŋ ortalyǧy Oral qalasyndaǧy «Zenit» Oral zauyty» käsıporny juyrda №4 «Maŋǧystau» zymyrandy-artilleriialyq kemesın Kaspii teŋızıne tüsıruın jüzege asyrdy. Būl käsıporynnyŋ memlekettık qorǧanys tapsyrysyna säikes jasalǧan 26-şy kemesı bolyp tabylady. Zauyttan şyǧatyn kemelerdıŋ bärı jaŋa jüiemen jabdyqtalǧan. «Petropavl auyr maşina jasau zauyty» AQ zaman talabyna sai jaŋǧyrtylǧan ZU-23-2 zenittık qondyrǧysyn şyǧarady. Jaŋǧyrtylǧan ZU-23-2 zenittık qondyrǧysy tömen biıktıktı äue nysanalarymen – äue şabuylynyŋ zamanaui qūraldarymen küres jürgızuge, sonyŋ ışınde ūşaqtarmen, tıkūşaqtarmen, qanatty zymyrandarmen jäne qaşyqtyqtan basqarylatyn ūşatyn apparattarymen ūrys­ty jürgızuge mümkındık beredı. Al «Semei injiniring» käsıporny brondy tank qaru-jaraǧy men tehnikalaryn daiyndau jäne olardy jöndeu jūmystarymen ainalysady. Bır sözben aitqanda, būlardyŋ bärı de otandyq brendke ainalǧan önımder dep auyz toltyryp aitamyz.

***
Däl mereke qarsaŋynda qorǧanystyq elektrondy-optikalyq önımderdı şyǧaratyn «Qazaqstan Aselsan İnjiniring» qazaq-türık bırlesken käsıpornyna jolymyz tüstı. Eŋselı ǧimarat esıgın eppen aştyq. Syrty sūsty bolǧanymen, ışı jylylyqqa toly eken. Bızdı zauyttyŋ kommersiialyq direktory qarsy aldy. Aty-jönı – Erasyl Baijūmanov. Bes tıldı erkın meŋgergen azamat.

Odan keiın bas qaladaǧy «Eurokopter Qazaqstan injiniring» käsıpornynda qūrastyratyn ES-145 tıkūşaqtaryn aituǧa bolady. Būl – TMD kölemınde osyndai tıkūşaqtar qūrastyratyn jalǧyz  zauyt. Käsıporyn jylyna kemınde 8-10 tıkūşaq şyǧarady. Olardyŋ bärı de memlekettık qūrylymdarda paidalanady.

Kompaniianyŋ tarihy endı qalyptasyp keledı. Qazaqstan men Türkiia Prezidentterınıŋ kelısımımen jüzege asqan joba. 2012 jyly zauyttyŋ ırgetasy qalanady. 2013 jyldyŋ jeltoqsan aiynda Elbasynyŋ qatysuymen ıske qosyldy. Sodan bastap käsıporyn jemıstı jūmys ısteidı. Būl künde zauyttyŋ auqymy ūzaryp, qanaty keŋge jaiyla bastaǧan. Käsıp­oryn alǧaşqy künnen äskerilerdıŋ tünde köru qūraldaryn, jylulyq nysana, elektrondyq platalar jäne optikalyq linzalardy öndıruge mamandandyrylǧan. Olardyŋ bärı otandyq Qaruly Küşter men arnaiy memlekettık organdarda qoldanady. Byltyrdan bastap ARSO25 standartyndaǧy käsıbi radiobailanys şyǧarudy bastaǧan. Būl qūraldar qūqyq qorǧau organdaryn, ört jäne medisinalyq brigadany, ızdestıru-qūtqaru sekıldı toptardy tiımdı jäne qauıpsız bailanyspen qamtamasyz etedı.

Bügınde uaqyt talabyna sai äskeri taktikalar köp özgerdı. Äskeri şabuyldyŋ denı tünde jasalady. Qazır älemde laŋkestık äreketter jiı oryn alyp jürgenın bılemız. Solardyŋ köbı josparlaryn jūrt tynyş ūiqyda jatqan uaqytqa qūrady. Sondyqtan bızdıŋ jauyngerlerge tün mezgılınde keleŋsız oqiǧalardan qorǧanatyn äskeri qūraldar auadai qajet. Oǧan atalmyş zauyttyŋ önımderı tolyq jauap beredı. Qaraŋǧyda köretın qūraldar arqyly sarbazdar nysanany közdep, kez kelgen operasiiany jüzege asyrady. Onyŋ bärın bızge Erasyl Töleubaiūly jan-jaqty tüsındırıp berdı. Käsıporyn aşylǧannan berı qanşa önım şyǧarylǧany köpke jariia etılmeidı. Qūpiia sanalady, ony qazbalamadyq.

Käsıporyn alǧaşqy künnen äskerilerdıŋ tünde köru qūraldaryn, jylulyq nysana, elektrondyq platalar jäne optikalyq linzalardy öndıruge mamandandyrylǧan. Olardyŋ bärı otandyq Qaruly Küşter men arnaiy memlekettık organdarda qoldanady. Byltyrdan bastap ARSO25 standartyndaǧy käsıbi radio­bailanys şyǧarudy bastaǧan

– Bızdıŋ önımderımız memlekettık qorǧanys tapsyrysy aiasynda jüzege asady. Qazır elektrondy-optikalyq önımderdı şyǧarumen şektelıp qalmai, bırneşe jobalardy qolǧa aldyq. Aitalyq, brondyq tehnikalardy modernizasiialaudy ıske asyrudamyz. Olarǧa elektrondy jäne optikalyq qūrylǧylardy ornatamyz. Mäselen, T-72 A tankısınıŋ keŋes däuırınen qalǧan aspaby tüngı mezgılde ärı ketse ainalasyndaǧy 400-500 metrdı köretın. Al bızdıŋ qūrylǧylarymyz arqyly tüngı mezgılde 15-20 şaqyrymǧa deiın köre alady jäne solardy radio­bailanys arqyly basqalarǧa habarlaidy. Mysaly, barlau kölıgı aldaǧy şarany josparlau üşın aqparatqa öte mūqtaj. Ony jinau qajet. Bız sol aqparatty jinaqtaityn barlau jüiesın jasadyq. Sony «Arlan» brondy maşinasyna ornatyp, qūraldar arqyly ortaşa alǧanda 15-20 şaqyrymǧa deiıngı jan-jaǧynda bolyp jatqan oqiǧalardy aqparatpen qamtamasyz ete alady.

Sondai aq, ötken jyldan bastap ARSO25 standartyndaǧy radiobailanys şyǧaramyz. Biyl bıraz mekemelerden osy baǧytta tapsyrys aldyq. Endı öz elımızben şektelıp qalmai, önımderımızdı eksportqa şyǧaryp jatyrmyz. Mäselen, jyl basynda 5,8 mln AQŞ dollaryna eksporttyq kelısımşart jasaldy. Älı de kelısım jalǧasuda. Bastysy, qūrylymdyq küşterdıŋ tapsyrysyn tolyǧymen oryndap otyrmyz, – dedı Erasyl Baijūmanov.

Byltyrdan bastap käsıporynda taǧy bır jaŋa joba jalǧasyn tapqan. Ol nanotehnologiialardy qoldanyp, jylu vizorlarǧa arnalǧan infraqyzyl linzalardy şyǧarady. Ony termoldyq nysanalardaǧy kameralarda paidalanady. Būl tehnologiiamen älemnıŋ on şaqty memleketı jūmys ısteidı. Aitalyq, AQŞ, Fransiia, Türkiia, İzrail sekıldı elder ǧana. Qazaqstan da solardyŋ qataryna qosyldy. Ärine, infraqyzyl linzalardy alu oŋai emes. Bırınşıden, ony şyǧaru üşın rūqsat bolu kerek; ekınşıden, öte qymbat tūrady. Endı ony özımız öndıremız. Aldaǧy taŋda olar da eksportqa jol tartpaq. Sodan keiın käsıporynda ärbır tehnologiiany damytyp, bırneşe jobany jüzege asyru üşın konstruktivtı biuro jūmys ısteidı. Zauytta otandyq ülestıŋ de salmaǧy basym. Keibır jiyntyq qūraldar syrttan tasymaldanady. Al zauyt mamandary aspaptarǧa kerektı elektrondyq platalardy, linzalardy özderı jasaidy.

Maman demekşı, käsıporynda 90-ǧa juyq qyzmetker eŋbek etedı. Olardyŋ bärı – jastar. Köbısı – «Bolaşaq» baǧdarlamasymen şetelde oqyǧan jıgıtter men qyzdar. Solardyŋ ışınde Ūlybritaniia, AQŞ, Türkiia, Reseide bılım alǧan qazaqtyŋ jasörımderı köp. Mamandardyŋ bılıktılıgıne kompaniia öte maŋyz beredı. Bılıktılık kurstary jiı ötedı. Qyzmetkerler Türkiia, Singapur, Kanadaǧa baryp, bılımderın jetıldırıp qaitqan. Ötken jyly käsıporyn on ekı mamanǧa baspana aluǧa qoldau körsetken. Bır sözben aitqanda, äleumettık jaǧdai jaqsy jolǧa qoiylǧan.

Bız bas qaladaǧy S.Seifullin atyndaǧy Agrotehnikalyq universitetınıŋ tülegı Ardaq Saqauov degen jas mamandy sözge tarttyq. Käsıp­oryn aşylǧan künnen bastap jūmys ıstep kele jatyr. Mamandyǧy – injener. «Öz ısımdı öte jaqsy köremın. Ärine, äskeri qūraldardy jinaudyŋ öz qiyndyǧy bar. Talap öte qatal. Mült ketuge bolmaidy. Aspaptardy qūrastyrudyŋ tehnologiiasymen jūmys ısteimız. Äuelı qūraldardy tehnikalyq bölım jinaidy. Sodan keiın bır apta synaqtan ötkızemız. Suǧa salamyz, -50, +50 gr temperaturada ūstaimyz. Eger de bır pribordan aqau şyqsa, ol kerı qaitarylyp, jöndeledı. Bır qūraldy jasauǧa ekı-üş kün uaqyt ketedı» dedı ol.
Bır aita keterlıgı, zauyttaǧy tehnologiialardyŋ bärı käsıporynnyŋ serıktesı sanalǧan «Aselsan» kompaniiasy arqyly Türkiiadan äkelıngen. Erasyl Baijūmanovtyŋ aituynşa, aldaǧy taŋda onymen şektelmei, özge de ozyq memleketterdıŋ tehnologiiasyn paidalanu men otandyq tehnologiiany damytu josparda bar körınedı. Aitalyq, radiobailanys qūrylǧysyn şyǧaru boiynşa älemdegı osyndai önım jasaityn eldermen bır qatarda tūrmyz.

Tūjyryp aitqanda, elımızdıŋ qorǧanys salasynyŋ qanaty qataiyp, biıktep keledı. Äsırese, osy baǧyttaǧy öz önımderımızdıŋ sapalylyq jaǧynan älemdık deŋgeige köterıluı – ülken maqtanyş. Bırtürlı köŋılıŋızdı quanyş kerneidı. Basqany qaidam, özıme solai körındı.

Azamat ESENJOL