Qazaqtyŋ kiesı – atamekenı

Memleket basşysy «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty maqalasynda taiau jyldardaǧy mındetterdı alǧa şyǧarǧan edı. Elbasy «Otandy süiu kındık qanyŋ tamǧan jerıŋe, ösken auylyŋa, qalaŋ men öŋırıŋe, iaǧni tuǧan jerıŋe degen süiıspenşılıkten bastalady» dei kelıp, «Tuǧan jer» baǧdarlamasyn qolǧa aludy ūsyndy.

Baǧdarlamanyŋ «Tuǧan jer» atalu sebebın Nūrsūltan Äbışūly bylaişa tüsındıredı: «Adam balasy – şeksız zerdenıŋ ǧana emes, ǧajaiyp sezımnıŋ iesı. Tuǧan jer – ärkımnıŋ şyr etıp jerge tüsken, bauyrynda eŋbektep, qaz basqan qasiettı mekenı, talai jannyŋ ömır-baqi tūratyn ölkesı. Ony qaida jürse de jüregınıŋ tübınde äldilep ötpeitın jan balasy bolmaidy. Tuǧan jerge, onyŋ mädenietı men salt-dästürlerıne airyqşa ıŋkärlıkpen atsalysu – şynaiy patriotizmnıŋ maŋyzdy körınıs­terınıŋ bırı» dep tūjyrym jasaidy. Sonymen qatar, Elbasymyz jeke toqtalǧan «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty maqalasynyŋ baǧdarlamalyq erejelerın jüzege asyru maqsatynda halyq sanasynda jalpyūlttyq qasiettı jerler jaily qūndylyqtardy nyǧaitu boiynşa «Qazaqstannyŋ kielı jerlerı» nemese «Qazaqstannyŋ sakraldy geografiiasy» jobalaryn jüzege asyru qajet. Jobany jüzege asyruda Qazaqstannyŋ sakraldy nysandaryn dalalyq ekspedisiia türınde keŋ auqymda keşendı zertteu, materialdar jinau, jüieleu jūmystary negızge alynatyn ūstanymdardyŋ bırı bolyp baǧamdalady.

Barşa qazaqstandyqtardyŋ boiyndaǧy qyzǧyştai qorǧaityn qadır-qasiettıŋ qyl pernesın döp basqan baǧdarlama halyqty eleŋ etkızdı. Är qazaqtyŋ qadır tūtar kielı ūǧymyn ūlyqtau jönındegı ­Elbasynyŋ ūsynysy halyq tılegımen bır arnada toǧysty. Artynşa QR Ūlttyq muzeiınıŋ «Qasiettı ­Qazaqstan» ǧylymi-zertteu ortalyǧy aşylyp, auqymdy jūmys­ty bastap ta kettı. «Qasiettı ­Qazaqstan» ölketanudy damytu ortalyǧy basşysynyŋ orynbasary Batyrhan JŪMABAEVTY äŋgımege tartyp, Qazaqstannyŋ kielı jerlerınıŋ geografiiasyn äzırleu barysyna qanyqqan edık.

– Jūmys ıstei bastaǧanymyz­ǧa ekı aidan asty. Osy aralyqta tūjyrymdamamyzdy bekıtıp, bırneşe jyldarǧa arnalǧan jūmys jospary men jobalardy äzırlep otyrmyz. Sonyŋ bastysy – «Ruhani qazynamyzdy» tügendep jatyrmyz. Jyl soŋyna deiın sūryptalyp, ǧylymi sarapşylar talqysyna ūsynamyz. Būl – auqymdy baǧdarlamanyŋ bır salasy ǧana. «Asyl ūrpaq» jäne «Ūlttyq qūndylyqtar – el bırlıgı» degen arnaiy baǧdarlamalar aiasynda igerıler jūmysty belgılep otyrǧan jaiy­myz bar.

Ruhani qazynalarymyzdyŋ qataryna jalpyūlttyq deŋgeidegı ruhani mūralarymyz jäne alty alaşqa belgılı nysandarymyzdy toptastyryp otyrmyz. Onyŋ özı jüzden asyp otyr.
– Jergılıktı halyq üşın tuyp ösken jerınıŋ tau-tasy da, jalǧyz ösken aǧaşy men eskı jūrttaǧy töbesı oiylǧan belgısız mola da kielı sanalady. Bızge salsa, janymyzǧa ystyq dünie­lerdıŋ bärın tızımge engızıp, qasiettı geografiialyq kartanyŋ betın toltyryp-aq tastaǧymyz keledı. Alaida qasiettı jerlerdı taŋdaudyŋ belgılı bır kriteriilerı bar şyǧar?

– Qazaqtyŋ keŋ baitaq dalasynyŋ qasiettı emes süiemdei de jerı joq. Ūlan-ǧaiyr jerdı bügıngı ūrpaǧyna jetkızgen ata-babalarymyzdyŋ jürıp ötken jolynyŋ tarihy tau-tasta, būlaq-bastaularynda, köne qorymdarynda taŋbalandy. Onyŋ qasietı jaiynda aŋyzdar jettı. Endı öz tarihynyŋ tınınen aiyrylyp qalǧan bızderge sol dalany kezıp, qasiettı kiesın ūlyqtap, onyŋ töl mūramyz ekenın aşyq nasihattaityn kez jettı.

Ondai nysandardyŋ el auzynda jürgen aŋyz-äpsanalaryn jinaqtap, belgılı bır tūlǧalarǧa qatysty bolsa, onda onyŋ qazaq memlekettıgınde, ruhaniiatynda, saia­si örkendeuı men bolaşaǧyndaǧy rölıne män berıp aişyqtamaqpyz.
Mūnyŋ mümkın saiasi, mädeni, dıni, ruhani astaryna män beremız. Osy negızge süiene otyryp, halqymyzdyŋ berık ärı myqty ruhani qalqanyn jasaimyz.

Türkıstandaǧy tümen bap, Sairamdaǧy sansyz bap

– Ärine, közı qaraqty jan qazaq ruhaniiaty söz bolǧanda kie­lı Türkıstan jerındegı, Qaratau boiy men Syrdyŋ tömengı aǧysy, Baianauyl ölkesı men batystaǧy pır Bekettıŋ mūrasy siiaqty kie­lı jerlerdı eske alady.
– Ärine, atalǧan qasiettı oryndardan ainalyp ötpeimız. Degenmen arnaiy ädıstemelık nūsqaulyq bar. Soǧan säikes, būl tızımdı retteude öŋırlerdegı Mädeniet basqarmasy ainalysady. Odan bölek, osy mäselege jauap beretın oblys, qala äkımderınıŋ orynbasarlary bar. Olar ǧalym-ölketanuşylardan, tarihşylardan jäne jergılıktı aqsaqaldar keŋesınen tūratyn jūmysşy toptaryn qūraidy. Būl ıske jergılıktı jerdıŋ şejıreşılerı men qoǧam belsendılerı de qosyla alady. Olar ortaq şeşımge kelıp, hattamany bızdıŋ ortalyqqa joldaidy. Tamyzdyŋ alǧaşqy ondyǧynda qolda jinalǧan ūlttyq respublikalyq deŋgeidegı nysandardyŋ tızımın keŋestıŋ talqysyna salmaqpyz. «Tuǧan jer» atty Qazaqstannyŋ ölketanuşylar bırlestıgı qūryldy. Onyŋ maqsaty – ölketanuşylar bırlestık müşelerımen bırlese jūmys ıstei alady, ärtürlı aimaqtardaǧy ölketanuşy köneköz qarttardy tarta otyra, ruhani mūramyz­dy ızdestıru.

– Barşa qazaq jerınen nebärı jüz nysan şyqty degendı qomsynyp otyrmyz, degenmen az da emes. Eskerılmei kelgen eskınıŋ közınen ne kırdı dep sūrauǧa bola ma?
– Būlardyŋ bärı – qazaq tarihyndaǧy körnektı nysandar. Elorda törındegı «Bäiterek», «Mäŋgılık el» monumentı barşa qazaqqa qasterlı emes pe?! Almatydaǧy örşıl qazaq jastarynyŋ qany tamǧan alaŋ da sondai qūrmetke la­iyqty. Keşegı 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılısterge qatysty nysandar men Aŋyraqai şaiqasy ötken jerlerge de babalarymyz qanymen qasietın qondyrǧan.

Būqar jyrau, Abai, Şäkä­rım, Ybyrai Altynsarin kesenelerı, Baianauyldaǧy Mäşhür Jüsıp keşenı, Ahmet Baitūrsynovtyŋ jatqan jerı de qasiet tūtar oryndarymyz. Tek Aqmola oblysynan bes bırdei qasiettı nysandy taŋdap otyrmyz. Onyŋ bırı – «Han ordasy – Kökşetau», «Abylai han» alaŋy, Kenesarynyŋ üŋgırı, «ALJİR», Qabanbai kesenesı, VI-VII ǧǧ. Qūmai-Qosbatyr ortaǧasyrlyq memorialdy dıni keşenı.
– Qazaq jerınde ötken şaiqastar jaiyn tügendesek, onda «qalmaq qyrǧan» dep atalatyn jerlerdı qandai tızımge saldyŋyzdar?

– Qostanai oblysynyŋ Qamysty audanynda qazaq jasaǧy jerlengen degen balbal tastar tızımı keldı. Joŋǧarlarmen alǧaşqy şaiqastar sonda ötken desedı. Degenmen «qalmaq qyrǧan» dep atalatyn jer atauy bırneşe oblystarda kezdesedı. Onyŋ atauy aiqailap tūrǧanymen, zertteuı kem. Aldaǧy uaqytta ǧalymdar basqa dälel tauyp, taǧy da jaŋalyqtar aşylyp jatsa, onda bügıngı bızder taŋbalaǧan ūǧymǧa tırelıp qaluy äbden mümkın. Tarihtyŋ keibır kümändı tūstaryn aşyq qaldyruymyzdyŋ sebebı de sol. Alaida tarihşylardyŋ ızdenısıne mümkındık bere otyryp, oǧan aldaǧy jyldarda qaita oraluymyz äbden mümkın.

Saiyp kelgende, tek bır aŋyz­dyŋ ızımen-aq qasiettı jerler dep qadırleitın atauly oryndar joq emes. Sonyŋ bırı – Ordabasydaǧy «Bırlık» töbesı. Aitylyp jürgen aŋyzǧa qaraǧanda, būl töbe qoldan üiılgen. Eldıŋ är tükpırınen 1726 jyly ūly qūryltaiǧa jinalǧan jasaqtar özderınıŋ tuǧan jerlerınen bır uys topyraq ala kelıp, sol töbege üigen desedı. Halyqty tūtastyryp, yntymaǧyn arttyruda maŋyzy bar mūndai jerler taǧzym etuge tūrarlyq.

Orny bölek Arystar mūrasy

– Bergı tarihtyŋ bederınde Alaş arystarynyŋ orny bölek, olardan qalǧan mūra ūlyqtaldy ma?
– Alaş qozǧalysy men tūlǧalaryna qatysty on şaqty jer tızımge engızıldı. Al soŋǧy şeşımın Ǧylymi keŋes aitady. Būl baǧdarlama qazaqtyŋ «kielı» degen ūǧymyn keŋeite tüsedı. Bız qazaq memlekettıgınde orny bar tūlǧalardy ūlyqtau arqyly qasietımızdı ūǧamyz. Olardyŋ ömırbaianymen tanysyp, olardyŋ ızı qalǧan jerlerde bolyp, tarihpen jaqyndasa tüsedı. Är qazaqtyŋ elın-jerın süiuge osy sakraldy jerlerdıŋ yqpaly bolmaq.

Eger basyn aşyp alǧymyz kelse, respublikalyq deŋgeidegı nysandar men jergılıktı aumaqtardaǧy älı de zertteudı qajet etetın, halyqqa tanymal bolmasa da, jergılıktı halyq qasterleitın tarihi mänı bar oryndardyŋ özı bır töbe.

Būl degenımız – jūmys osymen toqtap qalmaidy degen söz. Aldaǧy uaqytta üş tılde bes tomdyq ensiklopediia jasalady. «A» ärpınen bastalatyn alǧaşqy tomdyq jyldyŋ soŋyna de­iın jaryq körmek. Aldaǧy bes jyldyŋ ışınde atqarylatyn orasan zor jūmystar, türlı etnografiialyq ekspedisiialar ūlttyq tarihymyzdyŋ jaŋa betterın aşyp, ūlttyq qūndylyqtarymyzdy äspettep, öz ornyna qoiuǧa ülesın qosady dep oilaimyn.

Bır jaqsysy, ūltymyzdyŋ salt-dästürımen bırıgıp ketken, ötkenı men bügınınen syr şertetın tarihi qūndylyǧyn ūlyqtau tek bır ortalyqtyŋ jūmysy ǧana emes. Oǧan özge de memlekettık organdardyŋ vedomstvolary ıske tartyluda. Atap aitsam, Prezident Äkımşılıgı tarapynan L.Gumilev atyndaǧy EŪU-de QR

Mädeniet jäne sport ministrlıgı, QR Dın ısterı jäne azamattyq qoǧam ministrlıgı, QR Bılım jäne ǧylym ministrlıgı, QR Aqparat jäne kommunikasiia­lar ministrlıkterı bırıgıp, arnaiy «Ruhani jaŋǧyru» jobalyq keŋsesı qūryldy.
– «A» ärpı degende…

– Astana, Almaty qala­la­ry, Aqmola oblysy, Al­ma­ty oblysy, Aqtöbe oblysyndaǧy qasiettı jerlerdıŋ atau­lary men ǧylymi tüsınıktemesın qamtidy. Aqtöbedegı Han molasy, Qobylandyǧa qatysty jerler köpşılıkke tanys emes. Endı osy jinaq arqyly kielı jerler turaly mälımetımız molyǧatyn bolady.

Būl zertteulerdıŋ ızınde turistık baǧdarlar tūrǧany jasyryn emes. Mysaly, bır öŋırge ıssaparmen bara qalsaŋyz, onda osy jerlerdegı qasiettı oryndarǧa soǧa ketuge mümkındık bolady. Irıktelıp alynǧan oryndardyŋ infraqūrylymdary qūrylyp, aldaǧy uaqytta el ekonomikasyna da tabys alyp keletın turizmnıŋ damuyna jol aşylady. Ensiklopediianyŋ ızınşe türlı zamanaui qosymşalar şyǧarylyp, būl aqparattar qoljetımdı bolady.
– Qazaqtyŋ bergı üş jüz jyldyq tarihynda özge jūrttardyŋ da ızı qaldy ǧoi. Ol qalai ırıkteldı?
– Patşa saldyrǧan Perovsk bekınısınde qazaq jerındegı eŋ köne şırkeu qalypty. Ol eskı ǧasyrdyŋ säulet ülgısı ärı hristian dını belgısı retınde tızımge ūsynylyp otyr.

Qazaq jerıne aidalyp kelgenderdıŋ arasynda älemdık aty bar tūlǧalar joq emes. Sonyŋ bırı – Dostoevskii, ekınşısı – Taras Şevchenko ǧūmyrynyŋ bıraz künderın osy jerde ötkızdı. Olardyŋ da qasterleitın ūrpaqtary osynda jasap jatyr. Sol üşın de būl tūlǧalarǧa qatysty jerlerdı de tızımge qosuǧa tyrysamyz. Atap ötu kerek, ūltymyzdyŋ aituly tūlǧalarynyŋ belgılerı şetelderde qaldy. Ony da tızımdep, halyq sanasynda öşırmeuge atsalysuymyz qajet-aq.

Sūhbattasqan:
Aigül UAISOVA