Saiyn Mūratbekov nege qol sıltedı?
Jazuşy Saiyn Mūratbekov dertı asqynyp, tösekte jatqanda, qalamdas ınılerı ärı köŋılın sūrap, ärı jazuşyǧa Memlekettık syilyq berılgenın süiınşılep aituǧa barǧan eken. Sälemdesıp, anany-mynany äŋgıme qylǧan soŋ:
– Qūtty bolsyn, Memlekettık syilyq aldyŋyz, – deidı qalamgerdı quantuǧa asyǧyp. Bärı de jylt etken quanyş säulesın, bır şattanǧan belgı köremız be degen ümıtpen onyŋ jüzınen köz almai tūrǧan edı. Bıraq Saiyn Mūratbekov auru jeŋıp, äl qaşqan qolyn köterıp, bır-aq sılteptı. Būl – 2006 jyl, jetpıske kelgen şaǧy edı. Erte tanylyp, moiyndalǧan jazuşy ömırınıŋ soŋǧy ailary bolatyn. Būl künge deiın qalamgerdıŋ atqarǧan eŋbegı de, tūlǧalyq tūǧyry da biık edı. Saiyn Mūratbekov degen esımnıŋ özı qandai marapattan da artyq tūratyn. Eger Memlekettık syilyq erterek, öz uaqytynda, qalamger qairattanyp, şyǧarmaşylyqpen ainalysyp jürgen jyldary berılgende, älbette, quanar edı. Öz uaqytynan keşıkken quanyştyŋ da dämı bolmai qalady eken…
Daryndy memleket daralai ma?
1966 jyldan bastap är ekı jyl saiyn qalamgerlerge, al 1971 jyldan bastap ädebiet qana emes, öner, säulet salasyndaǧy tūlǧalarǧa, bertınde ǧalymdarǧa da berıle bastaǧan Memlekettık syilyq – elımızdegı eŋ joǧary deŋgeilı marapattardyŋ bırı. Sondyqtan da oǧan qol sozbaityn, ony armandamaityn qalamger kemde-kem. Aqyn Mūhtar Şahanov qana būl ataqqa qūmartpaǧan degen äŋgıme bar. Söz jauapkerşılıgın kötergımız kelmei, osy maqalany jazarda aqyn aǧamyzǧa habarlasyp, ras-ötırıgın sūradyq. Mūhtar Şahanov: «Qalqam, maǧan kezınde «Halyq Qaharmany» ataǧyn beremız degende bas tartqanmyn. Memlekettık syilyqty qaitem» dedı bır-aq sözben.
Qalamgerler arasyndaǧy Memlekettık syilyqty özınıŋ bükıl sanaly ǧūmyryndaǧy eŋbegınıŋ, özınıŋ, öz talanty men önerınıŋ baǧasy dep qabyldap, oǧan qalai da qol jetkızgısı kelıp tūratyn közqarasqa Şahanovtyŋ ūstanymy bıraq titımdei de äser ete alǧan joq. Osy ataq üşın bes-alty ret baǧyn synap, «osyny almai tynbaimyn» dep, sanaly türde onyŋ soŋyna tüsken aqyndar da bolǧan. Memlekettık syilyq daryndy memlekettıŋ, eldıŋ moiyndauy dep tüsınetınder az emes. Şynynda, solai ma?
Eŋ ökınıştısı, osy syilyqqa baiqau jariialanǧannan bızdıŋ ädebiet töŋıregınde jürgen tūlǧalardyŋ arasynda pyş-pyş äŋgımeler köbeiıp, alaközdık, ıştei tartys, teketıres üdei tüsedı. Biyl Memlekettık syilyqtyŋ baiqauyna kımder tüsıptı? Qandai şyǧarma ūsynylǧan? Komissiianyŋ qūramynda kımder bar? Onyŋ kımge büiregı būrady? Osyndai sūraqtar köpşılık qalamgerlerdıŋ yndynyn qūrtyp, olar meilınşe jel sözdıŋ jetegıne eredı.
«Myna komissiiadan Platon da ataq ala almas edı»
Ras, Memlekettık syilyqqa talas, baiqaudaǧy bäseke öner ökılderı, ǧalymdar arasynda da bolady. Belgılı ǧalym Mūhtarbai Ötelbaev aitqandai, ǧylymi eŋbekterdı köpşılık oqymaityndyqtan, olardyŋ arasyndaǧy talas-tartys sol salanyŋ ökılderı arasynda ǧana talqyǧa tüsedı. Bır joly Mūhtarbai aǧamyzdyŋ komissiia jetekşısıne: «Sızdıŋ mynadai komissiiaŋyzǧa Platon kelıp tüsse de, Memlekettık syilyq ala almaityn edı» degenı de sondyqtan.
Osyndai sözder qūlaǧyna jettı me eken, araǧa bırer jyl ötkende būl ataqty ǧalymdar arasyndaǧy eŋ talantty, deŋgeiı biık, eŋbegı sıŋgen tūlǧalarǧa berudı Prezident özı qadaǧalap, bıraz uaqyt ädıldık üstemdık etken eken. Al qazır, keibır aqsaqaldardyŋ aituynşa, būl mäsele qaitadan būrynǧy qalpyna tüsıp kele jatqanǧa ūqsaidy.
Şynymen, şyǧarmaǧa berıle me?
Memlekettık syilyq eldı, öner men mädeniettı, ǧylymdy, ädebiettı damytu üşın taǧaiyndalǧan. Säulet, öner, ädebiet, ǧylym salalarynyŋ qai-qaisysynda bolmasyn būl marapat eŋ taŋdauly, jaqsy tuyndyǧa berıletın bolsa, onda özgelerdıŋ de jaqsy ıs ısteuge asyǧatyny, yntalanatyny aian. Şyǧarmaşylyqpen ainalysuǧa, öner men mädeniettı, ǧylym men ädebiettı damytuǧa üles qossam, erekşe dünie tudyrsam deitın bäseke qalyptastyra alsa – būl marapat özın-özı aqtaǧany. Al bäseke qalyptastyra almasa şe? Kerısınşe, qalamgerler arasynda alauyzdyq tudyryp, olardyŋ tūlǧalyq biıkten pendeşılıkke tömendeuıne, ädebi ortanyŋ «bylǧanuyna» alyp barsa şe?
Al Memlekettık syilyqtyŋ tūlǧaǧa emes, şyǧarmaǧa berıletını ras pa? Ras bolsa, nege qalamgerler jaqsy şyǧarma jazǧan saiyn Memlekettık syilyq alyp otyrmaidy? Körkemdık deŋgeiı biık, taqyryby erek, tyŋ dünie jazylǧan sätte, der kezınde şyǧarmaşylyq iesı nege marapattalmaidy?
«Qaraǧandy», «Şyǧanaq», «Dauyldan keiın», «Millioner» siiaqty tuyndylarymen oqyrman süiıktısıne ainalǧan Ǧabiden Mūstafin nege Memlekettık syilyqty körkem şyǧarmalaryna almai, 1978 jyly, 76 jasynda «Oi äuenderı» degen maqalalar jinaǧy üşın aldy? Al «Jusan iısı», «Otau üi», «Jabaiy alma» sekıldı tuyndylarymen oqyrman sezımın terbegen Saiyn Mūratbekovke nege būl ataq qaita basylǧan jinaǧy üşın berıldı? Jinaqtaǧy povester men äŋgımeler nege alǧaş jaryq körgende, der kezınde baǧalanbady? Al 1984 jyly «Alasapyran» tarihi roman-dilogiiasy üşın Qazaq KSR-ınıŋ Abai atyndaǧy Memlekettık syilyǧyn alǧan Mūhtar Maǧauin nege «Şyŋǧys hany» üşın taǧy ataq ala almady?
Biyl baiqauǧa tüsıp otyrǧan Marhabat Baiǧūt, Ǧalym Jailybai, Tynyştyqbek Äbdıkäkımūly, Ötegen Oralbaev, Aqūştap Baqtygereeva syndy ylǧi aituly qalamgerlerdıŋ arasynan marapat iesın taŋdaǧanda ädıldık tuyn qūlatyp almaudyŋ joly qaisy? Būl aqyn-jazuşylardyŋ qai-qaisysy da Memlekettık syilyqqa laiyq tuyndylaryn talai jyldan berı jazyp kele jatqan joq pa? Osy marapattyŋ dūrys tapsyryluyna jauapty tūlǧalar osy sūraqtarǧa jauap bere ala ma?
Būl marapat talasqanyŋyzǧa tati ma?
Keide şyǧarmaşylyqtaǧy bäseke öner men ǧylym ielerınıŋ ömırdegı bäsekesıne ūlasyp ketıp jatatyny bar. Äldeqandai bır ataqqa, marapatqa talasyp, qalǧandardyŋ keibırı arada on, jiyrma jyl ötse de ıştei «tıstesıp», retı kelse bırın-bırı tüirep qalǧysy kep tūratyny baiqalady. Baspasöz betterınen, ǧalamtordan ataqqa ūsynylǧandardy jaqtap, oqyrmannyŋ ekıge (bälkım, odan da köpke) jaryluy, aitysu, söz talastyru sekıldı keleŋsızdıkter körınıp qalatyny da ras. Mūndai jaǧdailar tūlǧalardyŋ abyroiy men bedelıne köleŋkesın tüsıretın kezder de az emes.
Bäigege tüsken soŋ kım kımnıŋ de qūr qol qalǧysy kelmeitını anyq. Ataq pen marapat baiqauy bolǧan jerde ümıt, odan assa pendeşılık, dünieqorlyq, maqtansüigıştık, özımşıldık sekıldı mınez ūialap jatatyny da tüsınıktı. Al Memlekettık syilyq qalamgerlerdıŋ osyndai ortada talasqa tüskenıne tati ma? Būl marapat şyǧarmaşylyq iesıne ne beredı?
Osy sūraqty 2016 jyly «Äi, dünie-ai» romany üşın Memlekettık syilyq alǧan Beksūltan Nūrjekeev aǧamyzǧa qoiǧanbyz. «Būl – ataq qoi. Eşqandai da jeŋıldık bermeidı. «Sovminnıŋ» auruhanasyna tegın emdeluge bolady, bıraq men oǧan būryn Eŋbek sıŋırgen qairatker ataǧyn alǧanda tırkelıp qoiǧanmyn. Memlekettık syilyq alǧanda aqşalai syilyǧy bolady. Men 40 myŋ dollar kölemınde aldym. Basqa jeŋıldıgın körgenım joq» dedı aǧamyz.
Memlekettık syilyq alǧan tūlǧalar üşın taǧy köptegen jeŋıldık berıledı, mereitoilaryn memleket ötkızıp, soŋǧy saparǧa da özı şyǧaryp salady eken degen siiaqty alypqaşpa äŋgımelerdı bız eşqandai zaŋdy qūjatpen ädıptei almadyq.
Tüiın
Sonymen, bızdıŋ aqyn-jazuşylarymyz üşın Memlekettık syilyq – olardyŋ talanty men eŋbegıne memleket tarapynan berılgen baǧa. «Memlekettık syilyq alu degen söz – qalamgerlerdıŋ öz ūǧymdary boiynşa, klassik retınde moiyndalu.
Jaqsy sözge de jan semıretının oilasaq, marapattau arqyly bızdıŋ qoǧam qalamgerınıŋ arqasynan qaǧady. El, oqyrman «Memlekettık syilyqtyŋ iegerı ǧoi» dep erkeletedı. Būl – qalam ūstaǧan qanaǧatşyl tūlǧalar üşın zor märtebe, ülken quanyş. Äitse de, kez kelgen ataq pen marapattyŋ «qūndylyǧy» qoǧamda qalyptasqan közqarasqa bailanysty. Közqaras özgergende būl marapattyŋ da mänı ketıp, soŋynda tek materialdyq igılıgı qalady. Tūrmystyq igılıgı tūrǧysynan qaraǧanda, Memlekettık syilyq üşın küresu – 40000 dollar üşın küresu ǧana ma sonda?!
