Ataqty «Zafarnamanyŋ» (Jeŋısnama) avtory Şaraf ad-Din Iazdi Aqsaq Temırdıŋ zamanynda Qoja Ahmet Iаsauidıŋ de ǧimaraty bar arnaiy qorǧa (vakuf-Ä.D) arnap qolhat qaldyrǧanyn aitady. Onda ol qordy «eşqandai jaǧdaida satuǧa, jekemenşık sekıldı ūrpaqtan-ūrpaqqa qaldyruǧa, qandai bolmasyn syltaumen bäzbıreuge syi retınde uaqytşa nemese tübegeilı beruge bolmaitynyn qatty eskertken.
Qolhatta qorǧa tiesılı jerler auqymy belgılenıp, odan tüsken tabysty bölu jaily da däl aitylǧan. Kırıs, tabystyŋ bır bölıgın Aqsaq Temır Äzıret Sūltanǧa, iaǧni Qoja Ahmet Iаsauige beisenbı, düisenbı künderı Qūran oqityn ekı qaryǧa beruge būiyrsa, al kesenenıŋ ıs jürgızuşısı (Mutaualli – Ä.D) etıp ūly aqyn ūrpaqtarynyŋ bırı Mır Älı Qoja şaiqyny taǧaiyndaǧan. Daŋqty qolbasşy kesenenıŋ su tasuşysy men sypyruşysy, baǧban, şyraqşylarynyŋ mındetterı turaly aitudy da esten şyǧarmaǧan.
Qoja Ahmet Iаsaui kesenesı äulielı jer bolǧandyqtan mūnda keletın, iaki jol-jönekei tüstenıp attanatyn jolauşylar men jergılıktı paqyrlar, kembaǧaldar, jetımder men müsäpırlerge «halim-aba» (botqa) atty as äzırlep, nan pısırıp otyrudy Aqsaq Temır qolhatta qataŋ eskertken. Onyŋ būl düniesın belgılı şyǧystanuşy Äbubäkır Divaev (1855-1933) parsy tılınen orys tılıne tärjımalap, äuelı 1898 jyly Türkıstan ölkelık arheologtar üiırmesınıŋ jalpy mäjılısınde jūrtşylyqqa tanystyrǧan. Soŋyra osy ǧasyr basynda (1901) «Turkestanskie vedomosti» gazetınde jariialaǧan eken.
Qolhattyŋ qalai tabylǧany jaily Ä. Divaev eşqandai maǧlūmat bermegen. Tek qolhat tüpnūsqasynyŋ bas jaǧynda Aqsaq Temır mörınıŋ altyn jalatylǧan köşırmesı men uaqyt tezı äserınen be qūjattyŋ üş jerıne aqau tüsıp jelımdelgenın, dei tūrǧanmen, ol söilemnıŋ qalpyna keltırılgenın eskertken. Aqau tüstı degenımen, ol jerler şynynda da qolhat nobaiy men mazmūnyna qylau tüsıre qoimaǧan. Desek te, ol söilemdı Äbubäkır Divaev sekıldı bız de astyn syzyp körsete kettık.
Mätındegı Temır men Qoja Ahmet Iаsauige arnalǧan ūzyn-sonar giperbolalar qazırgı oquşy ūǧymyna oŋai timese kerek. Dei tūrǧanmen, būl qūjattyŋ öz zamanynyŋ düniesı bolǧandyqtan, ortaǧasyrlyq arab, parsy söz zergerlerı köpşılıgınıŋ stilıne jaqyn jazuǧa tiıs bolǧandyǧyn esten şyǧarmauymyz kerek.
Sonymen ön boiynan Aqsaq Temırdıŋ Qoja Ahmet Iаsaui qoryna degen asa qamqorlyǧy menmūndalap tūrǧan qolhat mätınıne üŋıleiık.
«Ūlaǧatty da qasiettı bır Alladan basqa qūlşylyq etuge laiyq qūdai joq. Mūhammed onyŋ elşısı, Paiǧambarymyzdyŋ özı men päk äuletı, qostauşylary men barlyq ızbasarlary jäne haq jolmen kele jatqandardyŋ küllısın Alla jarylqai körsın!
Mıne, osyndai baqytty künder ūly Allanyŋ özınıŋ taŋdauly qūldaryna qaiyrymdylyq qazynasynyŋ esıgın aşar künderımen tūspa-tūs kelgen soŋ – ūly Jaratuşynyŋ ädıl jazasynan ümıttenıp jäne qasiettı häm taqua zirat isınıŋ (Äzıret Sūltannyŋ) araşa tüser dūǧasyn sūrai otyryp, haq jolyndaǧy sūltan, şyndyq pen aqtyq sūltany, taŋdauly sopy basşysy, öz kezınıŋ aldyŋǧy qatarly äuliesı, öz kezınıŋ asa nūr jauǧan äuliesı, öte berekelı sūltan Qoja Ahmet Iаsaui atyna baǧyştap bırneşe qordyŋ ırgetasyn qalady. Alla taǧala onyŋ ziratyn öz nūrynyŋ säulesımen jaryq etsın.
Ol qorlar «Qoja tūmasy» būlaǧynan bastalǧan «Jalaŋaş» dep atalatyn bır aryq su men onyŋ ekı jaǧyndaǧy jerlerden tūrady. Ol jerlerdıŋ aiaq jaǧy Aqjar joly arqyly ötıp «Äzıret Qūlhaiyr ataǧa» baryp tıreledı. (Mätınde Kulil-Hait – Ä.D) Būl Qordy Jaratqan iem qiiamet-qaiym künı ızgı nietpen qabyl alsyn.
I. Osynda aitylyp, belgılengen, şekarasy aiqyndalǧan jerlerden tüsken kırıs tiısınşe ǧana bölınuı läzım, öitkenı būl jerler häm odan tüsken tabys aiqyn da däleldı, bekıtılgen qor. Onyŋ tüsımı «daiymy sarqylmaityn berekenıŋ» naq özı. Öitkenı būl qor mäŋgılık tausylmaityn, būzuǧa bolmaityn bolyp şariǧat küşıne iek arta, ūly Jaratuşynyŋ rahymyna bölenuge ümıt etıp qūryldy. Ony eşqandai jaǧdaida satuǧa, jekemenşık sekıldı ūrpaqtan ūrpaqqa qaldyruǧa, qandai bolmasyn syltaumen bäzbıreuge syi retınde uaqytşa nemese tübegeilı beruge bolmaidy.
Būl qor bastapqy qalpyndaǧydai tūtas saqtalyp, belgılı bır tarmaqtarǧa sai qimyl etuı tiıs. Özınıŋ qasiettı de aiqyn şartymen ol qordy paidalanatyndardyŋ bärınıŋ basyn qosuǧa kömektesedı. «Qasiettı bop jaratylǧanyŋ» (Äzıret Sūltannyŋ) jany jännatta boluyn sūrap, ūly Alla atyna dūǧa oqidy. Qor söitıp, osyndaǧy tarmaqtarda körsetılgen mol şartqa negızdele qūrylǧan. Jaryq kün tausylǧanşa, ol sol tarmaqtar boiynşa äreket etedı.
Şartqa sai meŋgeruşını taǧaiyndau men bosatu osy qordy jasaǧan adamnyŋ erkı men tılegıne bailanysty, ony eşkım de onyŋ erkınsız būza almaidy.
II. Aitylǧan qor qanşa tabysqa ie bolsa da ol bylaişa bölınuı tiıs: a) ūly Allanyŋ qasiettı Qūranda baiandalǧan qasiettı naqyldardy jattap, ony beisenbı, düisenbı künderı dın islam tuynyŋ iesı, äulielerdıŋ pägı, bata alǧan äleuettı Äzıret Sūltan Qoja Ahmet Iаsauidıŋ asa taza ruhynyŋ rahat tabuy üşın ziratynyŋ basynda oqityn ekı Qaryny riza etu üşın jūmsalsyn. Oǧan patşalyq etkender patşasynyŋ (Allanyŋ) keşırımşıl meiırımı jausyn! Qasiettı Qūrannyŋ osy naqyldary özınıŋ nūrymen onyŋ qaraŋǧy ziratyn jaryq etsın! Qūran oquşylar osynda jaqyn jerlengender ruhynyŋ läzzat tabuy üşın de dūǧa baǧyştalsyn!
III. Dın tärtıbın ūstauşy asa taqua Mır Älı Qoja şaiqy Hasan şaiqynyŋ balasy, ūly Sadyr şaiqy ūrpaqtarynyŋ bırı edı. Sadyr şaiqynyŋ «haluati şaih» (jertöle meşıt şaiqysy – Ä.D) degen laqap aty bar. Ol ūly äzıret – Qoja Ahmet Iаsauidıŋ qasiettı de qoş iıstı ziratynyŋ mutaualliı lauazymyn laiyqtylardyŋ bırı bolyp iemdengenı aiqyn bolǧan soŋ ony men (Temır) mutaualli etıp taǧaiyndadym. Qaterlı qiiamet qaiym künı ol jauap bere alatyndai bop jüktelgen ıstı jürgıze bıluı qajet. Eger qūdırettı Täŋırım qalasa, artyq-auys şyǧyn men talan-tarajǧa jol bermeidı. Mır Älı Qoja şaiqydan soŋ onyŋ ornyna balalary mutaualli boluy qajet. Onan keiın de olardyŋ qyzmetın erkek kındık ūrpaqtary ǧasyrlar bıtıp, jaryq kün tausylǧanşa jalǧastyra beruı kerek.
IV. Būl qasiettı zirat janynda jergılıktı jamaǧat ışınen su tasuşy jäne sypyruşynyŋ mındetın atqaratyn ekı adam boluy tiıs. Olar būl mındettı qolynan kelgenınşe mültıksız, mınsız atqaryp, oryndarynda daiymy bolyp, öz ısterıne qamqorlyqpen qarauy qajet.
V. «Qoja tūmasy» maŋyndaǧy qorǧa qaraityn baq ışınde baǧban ısın bıletın ekı baqşaşy bolsyn. Būl kısıler «äldeqaşan osynda bolyp, baqşaşylyq qyzmetıne ūqypty qarap, bau ışın güldendıruge mındettı. Olar öz uazipasyn baǧbandardyŋ ösiet, nūsqauyna sai atqaryp, baqty kütımge alady. Olardyŋ bılıkterınıŋ myǧymdyǧy – baǧban ısın jetık bıletın jūrt qūptap, maqūldaityndai därejede bolsyn.
VI. Sadyr ad-Din Qoja şaiqynyŋ ūrpaǧy Hasan şaiqynyŋ balasy asa taqua Mır Älı Qoja şaiqy özınıŋ şynaiy, ızgı niettılıge orai mutaualli bolyp taǧaiyndaluyna bailanysty – atalǧan qordy joiu piǧylyndaǧy adamdardyŋ aram nietın asyruǧa jol bermeuı qajet. Qor qarauyndaǧy jerge sebılgen astyq tüsımın közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap, ony qataŋ türde tiısınşe ǧana bölu läzım. Al oŋai tüsımderdıŋ kölemı kemıtılıp, zalal etılmei mutaualli qolyna tabys etıluı kerek. Barlyq tabystyŋ tüsuıne orai, aitylmyş mutaualli tüsımdı qordyŋ mūqtajyna qarai bölıp, az da köp te emes, tek tiıstı mölşerde ǧana jūmsauǧa mındettı.
VII. Är aptanyŋ düisenbı jäne jūma künderı ekı batman (batman – ejelgı türkı sözı. Ölşem aty, bır batman nemese batpan 180 kelı men 300 kelınıŋ aralyǧyn qamtidy. –Ä.D) bidai men ekı batman et jäne soǧan laiyq mölşerdegı tūz jäne qajettı otyn jūmsalyp, ruhyn ūly Alla jaryq etkır, äulielerdıŋ aibyndy sūltany – Äzıret Sūltan ǧimaratyndaǧy qasiettı qalam şariftı jattap alǧan Qūran oquşy qarylar, zıkır saluşylar, iaǧni ūly Jaratuşynyŋ esımın paş etuşıler, sondai-aq jergılıktı paqyrlar, kembaǧaldar, jetımder men müsäpırler üşın «halim-aba» atty tüskı as äzırlensın. Būdan basqa kün saiyn künkörısı qiyn joǧaryda aitylǧan kembaǧaldar men paqyrlarǧa arnap nan pısıru üşın ūnǧa ainaldyrǧan jüz batmandai şyǧyn etılsın. Ol üşın jergılıktı mölşerde ūn, tūz, noqat jūmsalsyn.
VIII. Aitylǧan qorlardy eşnärsege aiyrbastauǧa bolmaidy, ärı olar ärdaiym öz ornynda boluy kerek. Eşkımnıŋ de eşqandai syltaumen qorlardyŋ aiyrbastauyna jol berılmesın, al ükımet oryndary qorlardyŋ būrynǧy qalpynşa özgerıssız qaldyratyn şeşım şyǧaryp, bekıtuı tiıs.
Türkıstanda tūratyn jamaǧat pen onyŋ ainalasyndaǧy qystaq tūrǧyndary, müsäpırler men küllı ülken-kışı lauazymdy qyzmetkerler, bükıl şaiqylar men şabandar häm baǧynyşty pendeler … bılıp qoisyn! Şynaiy saparǧa aparar jol men şyndyq häm ädıldık sūltany, kämel köŋıl adamdardyŋ jolbastauşysy, tamaşa taqua, kezınde aldyŋǧy qatarly uälılerdıŋ bırı bolǧan äuliede ızgılıktı Sūltan Qoja Ahmet Iаsaui atyna baǧyştalǧan «halim-aba» paidasy üşın Türkıstanǧa tiesılı qanşa aryq bolsa da ärbır aryqtyŋ ekı köş (Köş – bır mausymda par ögız jegıp öŋdeuge bolatyn jer aumaǧy) jerı suymen aitylmyş qor qarauyna berıletının olar bılsın jäne ol jaily eskertılsın. Alla taǧala onyŋ ziratyn öz nūrynyŋ säulesımen jaryq etsın!
IH. Allanyŋ qaiyrymy tüskır ūly Äzıret Däruış Älı Syǧanaqidy laiyq körıp meşıttıŋ hatiby, iaǧni şyraqşysy etıp ūlylardyŋ ūlysy Äzıret Qoja Ahmet Iаsauidıŋ özı taǧaiyndap edı. Alla onyŋ ruhyn jaryq etsın!
Odan keiın onyŋ ornyna hatib bolyp ūrpaqtary taǧaiyndalyp keldı. Sondyqtan da keleşekte osy lauazymdy atqaru üşın onyŋ taqua ūrpaqtarynyŋ bırı taǧaiyndaluy qajet. Joǧaryda ärbır aryqtyŋ ekı köş jerı suymen Äzırettıŋ qasiettı ziratynyŋ qoryna tiesılı ekendıgı aitylǧan bolatyn. Ol aryqtar mynalar: Qiiaşyq-Boharyq, Şatdarbaza, Taşanaq, Şaǧa jäne Qosqorǧan.
Patşalyq qūrǧan küllı kısıler, äkımder, ziialylar, joǧary märtebelıler men qarapaiym halyqtyŋ qorǧa qaisybır özgerıs jasauǧa, nemese ony basqa närsege aiyrbastauǧa batyly barmasyn. Ondai qylyqqa tyiym salynatynyn bılsın olar. Eger kımde-kım osynda belgılengen şart pen qor qūqyn būzsa, ol adam ūly Allanyŋ, perışteler men küllı jūrttyŋ qarǧysyna ūşyrap, ondai adam Jaratuşynyŋ mäŋgılık azabyna kesılsın!» (Jalovannaia Gramota dannaia Timurom Turkestanskoi mecheti Azreta-Iаsavi. Perevod iz persidskogo.-Turkestanskie vedomosti. № 39,7 (30) maia, 1901 goda, 2-3 str.).
Mıne, Aqsaq Temırdıŋ qolhaty osyndai saliqaly oi, parasatty pıkır, baisaldy ūsynystarymen aiaqtalǧan. Osy rette qūjat soŋynda keiınırek özge bıreu jazǧan degen törttaǧan da bar ekenın aita ketken jön. Ol mynau:Temır Köregen sekıldı patşa bolǧan joq,
Būl düniege ol 735 (1334) jyly keldı. 771 jyly (1368) jyly ol küllı älemdı jaulap aldy. Al 807 (1404) jyly ol būl dünieden attanyp kettı.
Äbsattar qajy DERBISÄLI,
şyǧystanuşy
