Keikı Kökembaiūly – 1916 jylǧy Torǧaidaǧy ūlt-azattyq köterılısı qolbasşylarynyŋ bırı, Amankeldı batyrdyŋ jan joldasy. Qūralaidy közge atatyn ataqty mergen turaly ondaǧan jyldar boiy şyndyq aitylmai, ony «bandit», «ūry», «qaraqşy» dep dattaumen keldı. Keikı – Amankeldınıŋ qarulas serıgı, kömekşısı, myŋbasy bolyp patşa jazalauşylaryna qarsy Küiık, Qūmkeşu, Doǧal, Torǧai soǧystarynyŋ bärıne qatysyp, asqan erlık körsetken, jürek jūtqan qaisar da qairatty batyr.
El arasynda «Keikınıŋ qoly mergen, Amankeldınıŋ közı mergen» degen söz bar. Keikı közdegenın qalt jıbermeitın mergen bolǧan. Mergennıŋ aqtarǧa da, qyzyldarǧa da qyzmet etkısı kelmedı. Äsırese, Keikınıŋ saiasat sahnasynda erlık, bilık jūmystarǧa aralaspai, adasqan kiıktei oqşaulanǧan kezı Amankeldı batyrdyŋ ölımınen keiın bolǧan tärızdı. Amankeldı sardar «tüsınıksız jaǧdaida» qaza tapqannan keiın, būl ıske Äbdıǧapardyŋ da qatysy bar degen el arasynda taraǧan qaŋqu sözge alǧaşqyda aŋǧal batyr senıp qalady. Qazaqtyŋ bır jaisaŋyn bır jaisaŋyna öltırtkısı kelgender Äbdıǧapar men Keikınıŋ arasyna osylai ot salǧan. Mūnyŋ aqyry ülken qantögıske aparyp soǧatynyn bılgen Äbdıǧapar hannyŋ jaqyny Erjannyŋ Qaliı degen el arasynyŋ bedeldı adamy Keikını raiynan qaitaryp, onyŋ Äbdıǧapar han turaly pıkırınıŋ qate ekenıne közın jetkızedı. Aradaǧy aǧaiynnyŋ aralasuymen Keikı Äbdıǧaparǧa degen kegın basyp, mergen öz tırşılıgımen mamyrajai kün keşıp jürgende, qyzyldardyŋ Älıbi Jankeldin jıbergen arnauly otriady Amankeldınıŋ ölımın Äbdıǧapardan körıp, Äbdıǧapardy 1919 jyly atyp ketedı.
Äbdıǧapar hannyŋ ölımınen keiın Keikınıŋ bükıl tynys-tırşılıgı, aqyl-oiy bır toqtamǧa kele almai, äure-sarsaŋǧa tüsıp, oqşau tūrmys keşedı. Ol endı tırşılıktegı dünieden tüŋılıp, aqtarǧa da, qyzyldarǧa da qosylmai, özınıŋ keleşegın basqa jerden, basqa elden ızdeudı maqsat etedı. Söitıp Keikı mergen azǧantai aǧaiyn-tuystarymen ertede aqtarmen şaiqasqan bır soǧysta qolǧa tüsken tatardyŋ soldatyn ertıp, Ūlytau arqyly syrtqa ketpekşı bolady.
Aita ketetın bır şyndyq, osy tatar jıgıtın özımen bırge şetelge alyp ketpekşı bolǧanda, Keikınıŋ aiauly jary – Aqjan sūlu aitty degen söz el auzynda osy kezge deiın saqtalǧan, Aqjan sūlu: «Batyr, myna noǧaidy betıne jıber, jüregım bırdeŋe sezedı, osydan opa tappai-aq qoi, onyŋ mınez-qūlqy maǧan ūnamaidy» deptı küieuıne nazdana otyryp. Aqjan sūludyŋ būl kezde mergenge erkeleitın de, nazdanatyn da jönı bar edı, ömırde erkek balanyŋ iısın aŋsap jürgen Keikınıŋ būl kezde köŋılı quanyşty, Aqjan ekıqabat bolatyn. Batyrdyŋ tūqymsyz ötem be dep ömırden tüŋılıp:
Qaryndasym – qanatym,
Ūşqyr qylyş bolatym.
Erkek balam joq edı,
Aiyryp jaudan alatyn, – dep toryǧyp jürgen kezı bolatyn. Mıne, Keikı mergennıŋ eŋ aqyrǧy aianyşty ölımı, qyzyldardyŋ bükıl Keikı äuletın atyp öltıruı de däl osy kez edı.
«1922 jylǧy säuır aiynyŋ 22 jūldyzynda Jylanşyq boiyndaǧy Jalauly degen jerde Sütemgennıŋ Jäkenınıŋ üiıne äielımen, 2-3 jaqyn tuystarymen qonyp jatqanda, tün ışınde Torǧaidan jasyrynyp şyqqan qyzyldardyŋ 50 şaqty soldaty üidı qorşap alady. Üidı küzetıp tūrǧan Keikınıŋ ınısı – Ospannyŋ Tüskenın qyzyldar qylyşpen turap öltıredı. Üidıŋ ışınde Keikınıŋ äielı Aqjan küieuıne kömektesıp, jaudan esıktı qorǧap oq atady. Endı Keikını soǧysyp ala almaitynyn tüsıngen qyzyldardyŋ komandirı qulyqqa köşedı. Keikıge erıp kele jatqan aqtyŋ soldatyna tereze jaqtan, syrttan orysşa aiqailaidy.
– Sen Keikınıŋ tu syrtynan kelıp, ekı qolyn ūstap, özıŋ būǧyp qal, sol kezde bız Keikını atamyz, al saǧan erkındık beremız, jūmysqa alamyz, – dep ötırık uäde beredı. Qyzyldardyŋ ekıjüzdılıgıne senıp qalǧan beişara qaşqyn tatar ışten «Keikını tu syrtynan ūstadym» dep aiqai salǧanda, qyzyldar otriadynyŋ bastyǧy Keikını däl maŋdaidan atyp salady. Al ekınşı oq Keikınıŋ äielı Aqjanǧa tiedı. Qyzyl jendetter Keikınıŋ basyn kesıp, qanjyǧasyna bailap, özderımen bırge Torǧaiǧa alyp ketedı. Keikınıŋ ekıqabat äielı Aqjan sūludyŋ basyn qylyşpen şauyp, qarynyn jarady, söitse Aqjan sūlu qūrsaǧynda aiy-künı tolysqan er bala bar eken, ol ana qūrsaǧynda qyzyl qanǧa boialady. Al qyzyldarǧa kömektesıp, Keikını ūstaǧan qaşqyn tatardy olar Torǧaiǧa ketıp bara jatqanda jolda atyp ketedı». Maǧan būl derektı äkem Qorǧan Ämırhamzaūly aitqan edı. Oǧan Jarylǧasyn atty tuysqan äkemız aitypty. Būl kısı Keikınıŋ basyn alyp, özderınıŋ qatygez jauyzdyqtaryna masattanǧan qyzyldardyŋ otriady Torǧaiǧa bara jatqanda Aqqūm bolysynyŋ ırı baiy Nūrtaidyŋ üiıne qonady. Jarylǧasyn aqsaqal – osy Nūrtaidyŋ balasy. Äkem osy äŋgımenı odan elu jyl būryn jazyp alǧan.
Keikı mergen qaişylyǧy men būralaŋy mol zamanda halqynyŋ bostandyǧy üşın küresken, osy jolda janyn pida etken arystan jürektı, ruhy küştı erlerdıŋ bırı de bıregeiı bolyp ūrpaqtar sanasynda qala bermek.
İä, keleşek buyn üşın este qaldyru maqsatynda Keikı batyr beinesınıŋ kinoda somdaluy bızdı de quantty.
«Bıtken ıske synşy köp» deidı dana halqymyz, degenmen tarihi ūly tūlǧamyz, dalanyŋ erkesı – Keikı beinesınıŋ kino älemınde körınıs tabuy – qūptarlyq jaǧdai. Auyldas aǧamyz, segız qyrly, bır syrly jan – Şöptıbai Baidıldin men Torǧai elıne belgılı Berık Äbdıǧaliūlynyŋ atalǧan tuyndyǧa keŋesşı boluy filmnıŋ maŋyzdylyǧyn arttyra tüsedı. Aitqandai, käsıbi tarihşy – Qūrmanǧali Därkenovtı de şaqyrtu kerek edı.
Jaraidy, «aitpasa sözdıŋ atasy öledı» degendei, jalpy osyndai film üşın quanǧanymmen, keibır köŋılge qonbaityn dünielerdı aitpasam taǧy bolmas. Onyŋ üstıne, eldegı qariialardan Keikı turaly äŋgımelerdı bala künımızden estıp östık.
Bırınşı, aǧa buyn ärtısterınıŋ obrazdardy beineleulerıne şäk keltırmesem de, keiıngı jas ärtıster dialogtarynyŋ deŋgeiı mektep drama üiırmelerınıŋ därejesınde qalǧany menı qynjyltady. Qūddy, sol zamannyŋ emes, qazırgı ädebi būrmalanǧan tılde söilep jürgen siiaqty. Sūhbattarǧa qarap Keikı däuırınıŋ kısılerı tırılıp kelse, mūndai sözderdı tıptı tüsınbes edı.
Ekınşı, filmnıŋ tüsırılgen aimaǧyn alaiyq, ärine Torǧai jerı Saryarqanyŋ jazyqty ölkesınıŋ bırı desek te, Qyzbel, Şilı, Tasty jerlerınde kışıgırım taular bar, al Ūlytauǧa jaqyn Sarytorǧai, Qaratorǧai öŋırındegı taularynda Keikı üŋgırınıŋ atalǧan ölkede boluy tegın emes ekenın körsetedı.
Üşınşı, «Duan» degen atpen belgılı äkımşılık ortalyqty Torǧai duany, iaǧni Torǧai qalasy dep şamaladym. Qazırgı künge deiın jūrt, äsırese ata-äjelerımız «qala», «duan» dep äspettep otyrady. Ärine, patşa zamanynda atalǧan ölkede Qostanai, Aqtöbe, Yrǧyz ben Torǧai basty qalalar bolǧany belgılı, ökınışke qarai, ol zamannyŋ tarihi (qala säuletınıŋ) eskertkışterı Torǧaida saqtalmaǧan deuge bolady. Alaida qazırgı Orda jerındegı qala körınısterın filmde paidalanǧanda küştı bolatyn edı. Naǧyz säikestıktı, ūqsastyqty körer edık.
Törtınşı, tarihi tūlǧalardyŋ otarşyldyqqa qarsy küresın 1908 jylǧy Torǧai qalasyndaǧy qazaqtar men kazaktar arasyndaǧy töbelesten bastau qajet edı. Menıŋ oiymşa, tıptı Kenesary köterılısıne qatysqan İman, Jäuke, Şäkır batyr ūrpaqtarynyŋ 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılısın bastauy tegınnen-tegın emes edı.
Besınşı, barrikadanyŋ ar jaǧynda qalǧan, bıraq bärınıŋ maqsat-müddesı ortaq Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov, Keikı batyr, Äbdıǧapar hannyŋ, Amankeldı batyr, Älıbi Jankeldinnıŋ beinelerın somdaǧanda saq boluymyz kerek. «Ötkenge salauatty, keleşekke amanatty» ūmytpaiyq.
Altynşy, Torǧai qazaqtarynyŋ 1916 jylǧy köterılısı Orta Aziia men Qazaqstandaǧy ūlt-azattyq köterılısterınıŋ bırı jäne bıregeiı ekenın eskerıp, onyŋ maŋyzdylyǧyn barynşa aşu qajet edı. Olardyŋ sany 75 myŋ şamasynda bolǧan, patşa ökımetınıŋ tūraqty armiiasymen şaiqasyp, tıptı köterılısşılerdı aeroplanmen bombalaǧanyn bıreu bılse, bıreu bılmes.
Jetınşı, el bilegen Äbdıǧapar han auyly naǧyz han auyly retınde körsetıluı qajet edı. Jalpy, kinodaǧy qai auyldy alsaq ta öte qarapaiym, jūpyny. Kiız üilerı tıptı han, batyrdyŋ emes, qoişynyŋ üiı siiaqty.
Segızınşı, köterılısşılerdı azyq-tülıkpen, qaru-jaraqpen qamtamasyz etken bailardyŋ (qazırgışe aitsaq, mesenattardyŋ) rölı airyqşa aşyluy kerek edı.
Toǧyzynşy, Mariia qaidan paida bolǧan obraz ekenın tüsınbedım (ekı sözınıŋ bırı «pıştu»), qajet te şyǧar, rasynda, Torǧai orystarynyŋ qazaqşa bılmeitını joq, alaida būl sol baiaǧy jalǧan internasionalizmnıŋ jūrnaǧy ma eken?
Onynşy, auyl ışıne kelıp attan tüsıp jatqandary tıptı ersı, atam qazaqta mūndai bolyp pa edı?
On bırınşı, Keikını äuel bastan saiaq jürgızıp qoiu qanşalyqty dūrys, onyŋ bölektenuı, būǧan deiın jazǧanymdai, Amankeldınıŋ jūmbaq ölımınen keiın edı ǧoi.
On ekınşı, Aqjan erıne «Keikı, Keikı» dep qarata söileidı, qazaq äielı «otaǧasy» siiaqty sözdı qoldanbauşy ma edı? Mysaly, Amankeldı turaly estelıkterde onyŋ äielı Balymnyŋ «Batyr» dep jügınuın bıluşı edım.
On üşınşı, baqsyǧa «şal, şal» dep Keikını söiletıp qoiamyz, ata dästürı men dınıne berık mergen solai dep aitar ma edı?
Jalpy, osyndai «ättegenailary» bola tūra, Keikı batyr turaly film qazaq kino önerıne qosylǧan jaŋa bır tuyndy dep qabyldadym.
Amandyq ÄMIRHAMZİN,
tarihşy
