Tabiǧattyŋ tört mezgılın jyrlaǧan qazaqtyŋ dana, dara tūlǧasy Abai Qūnanbaiūlynyŋ ömırbaianynda jaz mezgılınıŋ alatyn orny erekşe. Tamyzda düniege kelgen ūly aqyn mausym aiynda fäniden baqiǧa köştı. Ormandai orys qauymy Puşkinnıŋ tuǧan, ölgen künderın eskerusız qaldyrmaidy. Al, bız danyşpanymyzdyŋ jalǧanda tatar däm-tūzy tausylǧan künın esten şyǧaryp jatsaq ta, tuǧan künın elemegen emespız. Tıptı, tamyz aiynda ruhyn ekı ret aunatamyz.
Onyŋ sebebı, Abaidyŋ nemere ınısı Ärham Ysqaqov aqyn 10 tamyz künı tuǧan degen derektı qaldyryp ketken. Qazaq osy dataǧa jügınıp keldı. Bıraq, keiıngı jyldary Bauyrjan Erdembekov syndy ǧalymdar būl datany 23 tamyzǧa syrǧytty. Olardyŋ paiymdauynşa, Abai zamanyndaǧy 10 tamyz jaŋa küntızbede 23 tamyzǧa tüsedı. Qalai bolǧanda da ūly aqyn tamyzda tuǧany dau tudyrmaidy. Naqty tuǧan künın belgıleu qajet etıp tūrsa da, tamyz aiynda şyǧarmaşylyǧynyŋ elenıp-eskerıluınde zaŋdylyq bar.
Aǧymdaǧy apta basynda bas qaladaǧy Tarihi-mädeni mūra nysandaryn jäne eskertkışterdı saqtaudy qamtamasyz etu jönındegı direksiianyŋ ūiymdastyruymen «Abai älemı jäne bız» atty danyşpanymyzdy eske alu şarasy öttı. Astanadaǧy ūly aqyn eskertkışınıŋ janyna eŋkeigen qariiadan bastap, mektep jasyndaǧy balaǧa deiın jinalyp, Abai ruhymen tynystady. Ūly aqynnyŋ öleŋderın, «Qara sözderın» oqyp, änderın salǧan jūrt hakımnıŋ özı aitpaqşy, jüregınıŋ tübıne boilady. Ūiymdastyruşylardyŋ atynan söz alǧan elordadaǧy eskertkışterge jauapty mekemenıŋ inspektory Dämetken Bekova Abaidyŋ şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan alǧaşqy keş osydan bır ǧasyrdan astam uaqyt būryn ötkızıldı degen tarihi derektı jaŋǧyrtty.
Alǧaşqy keş ūly aqynnyŋ dünieden ötkenıne 10 jyl toluyna orai Semei qalasynda 1914 jyldyŋ 26 qaŋtarynda öttı. Ony ūiymdastyruǧa sol zamandaǧy ūltymyzdan şyqqan ziialy qauymnyŋ qatarynan oryn alǧan erlı-zaiypty Nūrǧali jäne Näzipa Qūljanovtar, Abai öleŋderın tūŋǧyş bastyruşy, Qūnanbai äuletınen şyqqan Käkıtai Ysqaqūly, osy äulettıŋ taǧy bır daryndy perzentı Şäkärım Qūdaiberdıūly, Abaidyŋ öz balasy Tūraǧūl jäne Orys geografiialyq qoǧamynyŋ Semeidegı bölımşesı ülken eŋbek sıŋırdı. Alaş kösemı Älihan Bökeihan men Näzipa Qūljanova Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn qamtyǧan baiandama oqydy. Sol keşke Mūhtar Äuezov, Jüsıpbek Aimauytov, Qanyş Sätbaev siiaqty keiınnen qazaqtyŋ tau tūlǧalaryna ainalǧan jastar qatysty.
Keş baǧdarlamasy sol jyly şyqqan «Aiqap» jurnalynyŋ ekınşı sanynda basyldy. Keştıŋ qalai ötkendıgı jönınde «Qazaq» gazetınde aqparat jariialandy. Keiınnen taǧy bır Alaş qairatkerı Mırjaqyp Dulatūly osy gazettegı maqalasy arqyly keştıŋ män-mazmūnyn aşyp, oǧan jauapty bolǧan adamdardyŋ eŋbegıne toqtaldy.
Şyndyǧynda, Abaidy qazaqqa ǧana emes, orys jūrtyna tanytu jaǧynan osy keştıŋ bererı mol boldy. Onda ūly aqynymyzdyŋ Puşkin, Lermontov, Tolstoi syndy klassiktermen bailanysy söz etılıp, Abaidyŋ ösken ortasy turaly mälımet berıldı. Öleŋderı oqylyp, oişyldyŋ közın körgen änşı Älmaǧambet Qapsalämūly onyŋ änderıne saldy. Äsırese, sol zamandaǧy jazbalardan «Tatiananyŋ änıne» körermennıŋ yqylasy qatty auǧanyn baiqaimyz.
Osydan bır ǧasyrdan astam uaqyttan soŋ Astanada ötken aqyndy eske alu şarasyna kelsek, onda da Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ärtısı Serık Ospanov aitqan Abai änderıne jinalǧan jūrt dürkırete qol soqty. Ūly aqyn ruhyna taǧzym ete kelgen astanalyqtar danyşpannyŋ şyǧarmalarynan alatyn äserlerın äŋgımelep, öleŋderın oqydy.
Jalpy, kım qandai qyzmet atqarsa da Abai mūrasyn ömırıne azyq etedı. Atalmyş şarada äskeri qyzmetkerler Abaidyŋ «Qara sözderın» oqyǧanyna qarap, oǧan qaita köz jetkızdık. «Öldı deuge syia ma, aityŋdarşy, Ölmeitūǧyn artyna söz qaldyrǧan». Būl – hakımnıŋ öz öleŋ joldary. Osy sözdı aqynnyŋ özıne arnap aituǧa bolady…
Amanǧali QALJANOV
