«Abai jolynyŋ» deregın jetkızgen jan

Otarşylyq ışkerılei enıp, qazaqtyŋ köşpendı ömırınıŋ örısı tarylyp bara jatqan kezeŋnıŋ körkem tuyndysy «Abai joly» epopeiasy – Mūhtar Äuezovtıŋ ūly eŋbegı. Mūhtar Omarhanūly 1935 jyly Abai romanyn jazuǧa kırısıp, derek jinau üşın osy jyldyŋ jeltoqsanynda Semei qalasyna keledı. Osy saparynda Sydyq Mahmūdūly, Ähram Ysqaqūly, Tūmabai Nadanbaiūly, Qatpa Qoramjanūly siiaqty Abaidy jaqsy bıletın el adamdarymen jolyǧady. Olardyŋ estelıkterı jazylǧan bloknotty jazuşy soŋynan «Köne däpter» dep ataidy. Al Abaidyŋ közın körgenderdıŋ estelıgı bügıngı künde Mūhtar Äuezov şyǧarmalarynyŋ elu tomdyq tolyq jinaǧynyŋ 27-tomyna tolyq engızıldı.

Bız estelıkterdıŋ tolyq nūsqasyn oqi otyryp, Tūmabaidyŋ Abai üşın kım bolǧanyna män berdık. Alǧaşqylary Sydyq Mahmūdūly, Ärham Ysqaqūly, etjaqyn tuysy bolsa, Qatpa Qoramjanūly öz deregınde atqosşysy boldym deidı. Demek, Tūmabaidy atalas tuystyǧynan bölek, «olai-bylai ısterge jūmsaityn qyzmetkerı» senımdı adamy bolǧan degenımız dūrys boljam dep oilaimyz. Öitkenı Tūmabaidyŋ estelıgındegı myna sözder sonyŋ dälelındei. «Abai Nadanbai balasyn maǧan bersın deptı. Bız keldık. Kelem dedım. Endeşe, būdan bylai jūmasyna bır ret bızdıŋ auylǧa kelıp jür» dep pärmen berıledı. Osylaişa Tūmabai Abaidyŋ ızıne ergen ınılerınıŋ bırıne ainalady. Onyŋ Abaidyŋ jürıp ötken ömır jolyn jaqsy bılgenı sonşama, qysqaşa estelıkten «Abai jolynyŋ» jelısı örılıp tūrǧandai äser etedı. Kökırek közı aşyq aqsaqal, sol kezderdegı ırı tūlǧalardyŋ ait­qan sözıne deiın aina-qatesız jetkıze bılgen. Oǧan myna mysaldardy köptep keltıruge bolady. Erboldy sudan şyǧaruy, «Kırşıme» jaiyndaǧy söz, Aiǧyzdyŋ sūlu­lyǧy, onyŋ qyzy Kämşatty Böjei üiıne beruı, Sarapaŋnyŋ joqtauy, Äikerımdı alu jaiy, Quandyq pen Erkejanǧa qatysty körkem şyǧarmaǧa qatysy az bolsa da oqyrmanǧa qyzyqty köp mälımet alamyz. «Köjekbaiǧa» degen öleŋnıŋ şyǧu tarihyn aityp, onyŋ Qūnanbai ölgen künde janazaǧa şyǧaratyn mal jönınde Abai Ospan, Täkejandarǧa būiryq etıp, pälen pälendei şyǧarsyn dep jatady. Olar ärtürlı oraily ūsynystar jasaidy. Sonda Köjekbai Täkejannyŋ onysy dūrys emes, Ospannyŋ mynasy terıs dei ber­gende, aitqan eken. «Saudaiy-ai» degen öleŋ Myrzaǧūl emes, tuys­qany Düisenǧūlǧa aityl­ǧan dep anyqtaidy. Oike apa turaly öleŋınıŋ şyǧu tarihyn äŋgımelegen.
Abaidyŋ tūlǧasy turaly «Orta semız edı Abai. Moiny qysqa bolatyn. Sondyqtan da at üstınen būrylyp qarai almaidy. Ylǧi atyn būryp, ainalyp qaraityn. Bır kıtaptyŋ ışındegı äiel jaiyn oqyp otyryp: «Mynau äiel moiny ūzyn Aisa bala emes, moiny joq men emes – aralyq eken-au» dep aitqanyn eske tüsıredı. Jazuşy eskermegen myna jait ta oqyrmandarǧa qyzyqty bolary anyq: «Abai, Äbış aitysqanda, Abai: «Aq artyq pa, qara artyq pa?» deidı. Äbış qara artyq deidı. Mysalǧa közdıŋ qaraşyǧyn aitady. Äbış: «Sızdıŋ zärıŋız qatty ǧoi halyqqa» deidı eken. Kısıge kırıp kelgennen qadalyp, közın almai tesıreie qarap otyryp qalatyn. Kırgennen otyryp, ornyǧyp bolǧanşa qaraityn. Esınen auystyryp jıberedı köp adamdy». Būl – bız bılmegen Abai. Abai ömırbaianynyŋ törtınşı nūsqasynda myna bır fakt bar. «Mysaly, Qūnanbaidyŋ jas şaǧynda auylyn naiman şabady. Sol qyrǧynda tobyqty jylqysyn aldyr­maidy. Öskembaidyŋ bır azamat balasy qaza tabady. Ol Bolsambek degen asyrap alǧan balasy bolatyn. Mūny Zere Qūnanbaimen bırge bauyryna salyp ösırgen edı» deidı. Būl da Tūmabai estelıgınde keltırılgen.
Jazuşy Mūhtar Äuezov­pen kezdesken kezınde Tūmabai Nadanbaiūly 59 jasta eken. Arabşa oqyǧan, közı aşyq, özınıŋ aqyl-parasatymen közge tüsıp, auyl-aimaqta, tuystar arasynda jas kezınen «bala bi» atanǧan. Epopeianyŋ je­lısın­degı barlyq tartys-talasqa Torǧai – Qūlynşaq­tan taraityn Tūmabai äuletınıŋ qatysy bar. Olar kıtapqa Qūlynşaqtyŋ «bes qasqasy» degen atpen kıredı.«Qūlynşaqtyŋ ainalasyn qorşap otyrǧan Tūrsynbai, Sadyrbai, Mūŋsyzbai, Nadanbai siiaqty tört ūly qos­tap qoia berdı. Bes qasqanyŋ bırıne Manas qosylatyn. Ol bärınen jas. Tegınde, Qūlynşaqtyŋ öz balasy emes, erte er jetken nemere, anau Tūrsynbaidyŋ balasy edı» degen joldar Qūlynşaqtyŋ ūldary turaly derekke qanyqtyra tüsıp, Tūmabaidyŋ äkesı Nadanbaidyŋ – bes qasqanyŋ bırı ekenın aitady.Ökınışke qarai, Mūhtar Äuezov te jäne Läila Mūhtarqyzynyŋ «İstoricheskie osnovy epopei «Put Abaia» degen zertteuınde de Tūmabai Nadanbaevtyŋ Abai ömırın qaz-qalpynda jetkızuşılerdıŋ bırı ekenın aita ketse de qazırgı künı būl eskerılmegen. Mūhtar Äuezov­tıŋ üi-mūrajaiy qyz­metkerlerı de, Jidebaidaǧy, Semeidegı mūrajailarda derek beruşı turaly mälımet joqtyŋ qasy. Onyŋ bır sebebı 1937 jyly halyq jauy retınde atylyp ketkendıgınen bolar.
Tūmabai Nadanbaiūly bertın kele Abaidyŋ ūly Tūraǧūlmen jaqyn dos bol­ǧan. Tūraǧūldyŋ otbasymen tüsken surette Tūmabaiūly Qabyş ta tūr. (surette)
Bökeilen 1930 jyly Semei oblysynda düniege kelgen. 1953 jyly Mäskeu tamaq önerkäsıbı tehnologiialyq institutyn bıtırgen soŋ, 1965 jyly Qazaqstan Ükımetınıŋ taǧam önerkäsıbı bölımınıŋ bastyǧy bolyp taǧaiyndalyp, sala institutynyŋ direktory, 1970 jyly ministrdıŋ orynbasary, odan soŋ Qazaqstannyŋ taǧam önerkäsıbı ministrı qyzmetın atqarady.
Tūmabaidyŋ balasynyŋ atyn Bökeilen qoiuynyŋ da sebebı bar. «Älı esımde Semeide tūrǧanda jaz bolsa malymyzdy alyp, kiız üi tıgıp, qala syrtyna köşetınbız. Sonda arnaiy ızdep Älihan Bökeihanov keletın. Ol kısı yŋǧai kel­gende ressorly arbaǧa (faetonǧa) üş at jegetın, bärı bırdei tory ne qara bolatyn. Aldynan jügırıp şyqqan menı at aidauşyǧa aityp, arbaǧa otyrǧyzatyn da, bıraz jürgızıp keletın. Äkem ol kısını öte jaqsy köretın jäne asa syi­laityn edı. Sol kısınıŋ qūrmetıne men tuǧanda, ol kezde Keŋes ükımetı ornaǧan kez, eldıŋ patşasy Lenin bol­ǧandyqtan, «han», «bai», «bi»-dı qospai menıŋ atymdy Bökeige (len)-dı qosyp Bökeilen dep qoiǧan. Taǧy bır esımde qalǧan, ärı erekşe äser etken närse – ol Älihan Bökeihanovpen äkemnıŋ tös qaǧystyryp, betterın kezek-­kezek tüiıstırıp, mūsyl­manşa amandasuy, menıŋ ba­la­lyq jüregımde mäŋgılık saq­talyp qaldy» dep balasy es­telık qaldyrypty.
Ol turaly Tūmabaidyŋ balasy Bökeilen bylai dep jazady: «1937 jyly jaŋa jyldyŋ qarsaŋy bolu kerek, bılmeimın, äiteuır qaqaǧan qys kezı edı. Abai atamyzdyŋ Aqylbaiynyŋ nemeresı Baǧyş (Baǧyfur) pen Qabyş aǧaidyŋ ekeuı soǧym alyp keluge ketken. Sol künı ymyrt jabyla üş milisioner kelıp, üidı tınte bastady, üige kırgenderdı şyǧarmaidy. Üidıŋ ışı astan-kesten, ärı kısıge lyq toly, ärı ys­tyq, aua jetpeidı. Däl osy kezde Baǧyş pen aǧaiym keldı. Üstı-bastary qyrau, tıptı tūlyptaryna deiın qyrau-qyrau. Üige milisioner kelıp, tınte bastaǧanda şeşem üidegı barlyq fotolardy menıŋ «boqşama», iaǧni sumkama sala saldy. Ol kezde men bırınşı synypta oqimyn. Olar menıŋ sumkamdy teksergen joq. Üidı äbden tıntıp, üş kıtapty (ne turaly ekenın bılmeimın, äiteuır, äkem öte qasietteitın, bıreuınıŋ syrt qaby jyrtylyp qalǧanda myspen qūrsatyp alǧan bolatyn) tauyp alyp, äkemdı qosa alyp kettı. Olar ketken soŋ şeşem menıŋ sumkamdaǧy fotolardy otqa tastai saldy, olar jana bastaǧanda, esıne bırdeŋe tüstı me qaidam, üstınde jatqan jalǧyz bır surettı qaita alyp edı, eri bastaǧan äkemnıŋ fotosy eken. Künı bügınge deiın saqtalǧan, jalǧyz qalǧan suretı osy ǧana.
Jaqynda Tūmabai aqsa­qaldyŋ ūrpaqtary ­atynan Bibıgül Ahmetova sūrau salyp, onyŋ üstıne jürgızılgen qylmys­tyq ısterımen tanysty. Sonda 1937 jyly 24 qaŋtarda ūstalyp, Keŋes ökımetın qūlatyp, Alaşorda ökımetın ornatpaq bolǧan ūlttyq ūiymnyŋ müşesı retınde aiyptalyp, sol jyldyŋ 14 tamyzynda atu jazasyna kesılgenın bıldık.
Mūraǧatta saqtalǧan osy derekter ızdenısımızge mūryndyq bolyp, «Abai jolynyŋ» jarqyn ızderın jüregınde saqtap

Otarşylyq ışkerılei enıp, qazaqtyŋ köşpendı ömırınıŋ örısı tarylyp bara jatqan kezeŋnıŋ körkem tuyndysy «Abai joly» epopeiasy – Mūhtar Äuezovtıŋ ūly eŋbegı. Mūhtar Omarhanūly 1935 jyly Abai romanyn jazuǧa kırısıp, derek jinau üşın osy jyldyŋ jeltoqsanynda Semei qalasyna keledı. Osy saparynda Sydyq Mahmūdūly, Ähram Ysqaqūly, Tūmabai Nadanbaiūly, Qatpa Qoramjanūly siiaqty Abaidy jaqsy bıletın el adamdarymen jolyǧady. Olardyŋ estelıkterı jazylǧan bloknotty jazuşy soŋynan «Köne däpter» dep ataidy. Al Abaidyŋ közın körgenderdıŋ estelıgı bügıngı künde Mūhtar Äuezov şyǧarmalarynyŋ elu tomdyq tolyq jinaǧynyŋ 27-tomyna tolyq engızıldı.

Bız estelıkterdıŋ tolyq nūsqasyn oqi otyryp, Tūmabaidyŋ Abai üşın kım bolǧanyna män berdık. Alǧaşqylary Sydyq Mahmūdūly, Ärham Ysqaqūly, etjaqyn tuysy bolsa, Qatpa Qoramjanūly öz deregınde atqosşysy boldym deidı. Demek, Tūmabaidy atalas tuystyǧynan bölek, «olai-bylai ısterge jūmsaityn qyzmetkerı» senımdı adamy bolǧan degenımız dūrys boljam dep oilaimyz. Öitkenı Tūmabaidyŋ estelıgındegı myna sözder sonyŋ dälelındei. «Abai Nadanbai balasyn maǧan bersın deptı. Bız keldık. Kelem dedım. Endeşe, būdan bylai jūmasyna bır ret bızdıŋ auylǧa kelıp jür» dep pärmen berıledı. Osylaişa Tūmabai Abaidyŋ ızıne ergen ınılerınıŋ bırıne ainalady. Onyŋ Abaidyŋ jürıp ötken ömır jolyn jaqsy bılgenı sonşama, qysqaşa estelıkten «Abai jolynyŋ» jelısı örılıp tūrǧandai äser etedı. Kökırek közı aşyq aqsaqal, sol kezderdegı ırı tūlǧalardyŋ ait­qan sözıne deiın aina-qatesız jetkıze bılgen. Oǧan myna mysaldardy köptep keltıruge bolady. Erboldy sudan şyǧaruy, «Kırşıme» jaiyndaǧy söz, Aiǧyzdyŋ sūlu­lyǧy, onyŋ qyzy Kämşatty Böjei üiıne beruı, Sarapaŋnyŋ joqtauy, Äikerımdı alu jaiy, Quandyq pen Erkejanǧa qatysty körkem şyǧarmaǧa qatysy az bolsa da oqyrmanǧa qyzyqty köp mälımet alamyz. «Köjekbaiǧa» degen öleŋnıŋ şyǧu tarihyn aityp, onyŋ Qūnanbai ölgen künde janazaǧa şyǧaratyn mal jönınde Abai Ospan, Täkejandarǧa būiryq etıp, pälen pälendei şyǧarsyn dep jatady. Olar ärtürlı oraily ūsynystar jasaidy. Sonda Köjekbai Täkejannyŋ onysy dūrys emes, Ospannyŋ mynasy terıs dei ber­gende, aitqan eken. «Saudaiy-ai» degen öleŋ Myrzaǧūl emes, tuys­qany Düisenǧūlǧa aityl­ǧan dep anyqtaidy. Oike apa turaly öleŋınıŋ şyǧu tarihyn äŋgımelegen.
Abaidyŋ tūlǧasy turaly «Orta semız edı Abai. Moiny qysqa bolatyn. Sondyqtan da at üstınen būrylyp qarai almaidy. Ylǧi atyn būryp, ainalyp qaraityn. Bır kıtaptyŋ ışındegı äiel jaiyn oqyp otyryp: «Mynau äiel moiny ūzyn Aisa bala emes, moiny joq men emes – aralyq eken-au» dep aitqanyn eske tüsıredı. Jazuşy eskermegen myna jait ta oqyrmandarǧa qyzyqty bolary anyq: «Abai, Äbış aitysqanda, Abai: «Aq artyq pa, qara artyq pa?» deidı. Äbış qara artyq deidı. Mysalǧa közdıŋ qaraşyǧyn aitady. Äbış: «Sızdıŋ zärıŋız qatty ǧoi halyqqa» deidı eken. Kısıge kırıp kelgennen qadalyp, közın almai tesıreie qarap otyryp qalatyn. Kırgennen otyryp, ornyǧyp bolǧanşa qaraityn. Esınen auystyryp jıberedı köp adamdy». Būl – bız bılmegen Abai. Abai ömırbaianynyŋ törtınşı nūsqasynda myna bır fakt bar. «Mysaly, Qūnanbaidyŋ jas şaǧynda auylyn naiman şabady. Sol qyrǧynda tobyqty jylqysyn aldyr­maidy. Öskembaidyŋ bır azamat balasy qaza tabady. Ol Bolsambek degen asyrap alǧan balasy bolatyn. Mūny Zere Qūnanbaimen bırge bauyryna salyp ösırgen edı» deidı. Būl da Tūmabai estelıgınde keltırılgen.
Jazuşy Mūhtar Äuezov­pen kezdesken kezınde Tūmabai Nadanbaiūly 59 jasta eken. Arabşa oqyǧan, közı aşyq, özınıŋ aqyl-parasatymen közge tüsıp, auyl-aimaqta, tuystar arasynda jas kezınen «bala bi» atanǧan. Epopeianyŋ je­lısın­degı barlyq tartys-talasqa Torǧai – Qūlynşaq­tan taraityn Tūmabai äuletınıŋ qatysy bar. Olar kıtapqa Qūlynşaqtyŋ «bes qasqasy» degen atpen kıredı.«Qūlynşaqtyŋ ainalasyn qorşap otyrǧan Tūrsynbai, Sadyrbai, Mūŋsyzbai, Nadanbai siiaqty tört ūly qos­tap qoia berdı. Bes qasqanyŋ bırıne Manas qosylatyn. Ol bärınen jas. Tegınde, Qūlynşaqtyŋ öz balasy emes, erte er jetken nemere, anau Tūrsynbaidyŋ balasy edı» degen joldar Qūlynşaqtyŋ ūldary turaly derekke qanyqtyra tüsıp, Tūmabaidyŋ äkesı Nadanbaidyŋ – bes qasqanyŋ bırı ekenın aitady.Ökınışke qarai, Mūhtar Äuezov te jäne Läila Mūhtarqyzynyŋ «İstoricheskie osnovy epopei «Put Abaia» degen zertteuınde de Tūmabai Nadanbaevtyŋ Abai ömırın qaz-qalpynda jetkızuşılerdıŋ bırı ekenın aita ketse de qazırgı künı būl eskerılmegen. Mūhtar Äuezov­tıŋ üi-mūrajaiy qyz­metkerlerı de, Jidebaidaǧy, Semeidegı mūrajailarda derek beruşı turaly mälımet joqtyŋ qasy. Onyŋ bır sebebı 1937 jyly halyq jauy retınde atylyp ketkendıgınen bolar.
Tūmabai Nadanbaiūly bertın kele Abaidyŋ ūly Tūraǧūlmen jaqyn dos bol­ǧan. Tūraǧūldyŋ otbasymen tüsken surette Tūmabaiūly Qabyş ta tūr. (surette)
Bökeilen 1930 jyly Semei oblysynda düniege kelgen. 1953 jyly Mäskeu tamaq önerkäsıbı tehnologiialyq institutyn bıtırgen soŋ, 1965 jyly Qazaqstan Ükımetınıŋ taǧam önerkäsıbı bölımınıŋ bastyǧy bolyp taǧaiyndalyp, sala institutynyŋ direktory, 1970 jyly ministrdıŋ orynbasary, odan soŋ Qazaqstannyŋ taǧam önerkäsıbı ministrı qyzmetın atqarady.
Tūmabaidyŋ balasynyŋ atyn Bökeilen qoiuynyŋ da sebebı bar. «Älı esımde Semeide tūrǧanda jaz bolsa malymyzdy alyp, kiız üi tıgıp, qala syrtyna köşetınbız. Sonda arnaiy ızdep Älihan Bökeihanov keletın. Ol kısı yŋǧai kel­gende ressorly arbaǧa (faetonǧa) üş at jegetın, bärı bırdei tory ne qara bolatyn. Aldynan jügırıp şyqqan menı at aidauşyǧa aityp, arbaǧa otyrǧyzatyn da, bıraz jürgızıp keletın. Äkem ol kısını öte jaqsy köretın jäne asa syi­laityn edı. Sol kısınıŋ qūrmetıne men tuǧanda, ol kezde Keŋes ükımetı ornaǧan kez, eldıŋ patşasy Lenin bol­ǧandyqtan, «han», «bai», «bi»-dı qospai menıŋ atymdy Bökeige (len)-dı qosyp Bökeilen dep qoiǧan. Taǧy bır esımde qalǧan, ärı erekşe äser etken närse – ol Älihan Bökeihanovpen äkemnıŋ tös qaǧystyryp, betterın kezek-­kezek tüiıstırıp, mūsyl­manşa amandasuy, menıŋ ba­la­lyq jüregımde mäŋgılık saq­talyp qaldy» dep balasy es­telık qaldyrypty.
Ol turaly Tūmabaidyŋ balasy Bökeilen bylai dep jazady: «1937 jyly jaŋa jyldyŋ qarsaŋy bolu kerek, bılmeimın, äiteuır qaqaǧan qys kezı edı. Abai atamyzdyŋ Aqylbaiynyŋ nemeresı Baǧyş (Baǧyfur) pen Qabyş aǧaidyŋ ekeuı soǧym alyp keluge ketken. Sol künı ymyrt jabyla üş milisioner kelıp, üidı tınte bastady, üige kırgenderdı şyǧarmaidy. Üidıŋ ışı astan-kesten, ärı kısıge lyq toly, ärı ys­tyq, aua jetpeidı. Däl osy kezde Baǧyş pen aǧaiym keldı. Üstı-bastary qyrau, tıptı tūlyptaryna deiın qyrau-qyrau. Üige milisioner kelıp, tınte bastaǧanda şeşem üidegı barlyq fotolardy menıŋ «boqşama», iaǧni sumkama sala saldy. Ol kezde men bırınşı synypta oqimyn. Olar menıŋ sumkamdy teksergen joq. Üidı äbden tıntıp, üş kıtapty (ne turaly ekenın bılmeimın, äiteuır, äkem öte qasietteitın, bıreuınıŋ syrt qaby jyrtylyp qalǧanda myspen qūrsatyp alǧan bolatyn) tauyp alyp, äkemdı qosa alyp kettı. Olar ketken soŋ şeşem menıŋ sumkamdaǧy fotolardy otqa tastai saldy, olar jana bastaǧanda, esıne bırdeŋe tüstı me qaidam, üstınde jatqan jalǧyz bır surettı qaita alyp edı, eri bastaǧan äkemnıŋ fotosy eken. Künı bügınge deiın saqtalǧan, jalǧyz qalǧan suretı osy ǧana.
Jaqynda Tūmabai aqsa­qaldyŋ ūrpaqtary ­atynan Bibıgül Ahmetova sūrau salyp, onyŋ üstıne jürgızılgen qylmys­tyq ısterımen tanysty. Sonda 1937 jyly 24 qaŋtarda ūstalyp, Keŋes ökımetın qūlatyp, Alaşorda ökımetın ornatpaq bolǧan ūlttyq ūiymnyŋ müşesı retınde aiyptalyp, sol jyldyŋ 14 tamyzynda atu jazasyna kesılgenın bıldık.

Mūraǧatta saqtalǧan osy derekter ızdenısımızge mūryndyq bolyp, «Abai jolynyŋ» jarqyn ızderın jüregınde saqtap, qazaq elınıŋ örkenietınıŋ bır ǧasyrlyq kelbetın jetkızgen asyl janǧa qūrmetımızdı asyryp edı.