Tūrsyn Jūrtbai dese oiymyzǧa äuelı Abai, odan keiın Alaş oralady. Jasynan dana Abaidyŋ şyǧarmalaryn jastana oqyp, bügınge deiın qazaq qoǧamy men ǧylymyna eleulı üles qosyp kele jatqan qalamger bır sözınde: «Kün men tünım – Abaidyŋ tūtqyny» deidı. Tūǧyrly tūlǧa, abaitanuşy, alaştanuşy, belgılı zertteuşı-ǧalym, jazuşy Tūrsyn QŪDAKELDIŪLY mereilı jetpıs jastyŋ jotasyna şyǧyp otyr.
Tūrsyn JŪRTBAI:
– Jastarǧa jiı eldık turaly därıster oqyp tūrasyz. Maǧjan «arystandai aibatty, jolbarystai qairatty, men jastarǧa senemın» deidı. Al jiı sūhbattasatyn sol jastarǧa sızdıŋ köŋılıŋız tola ma? Bet alǧan baǧyttaryna qandai baǧa beresız?
– Jastar mäselesı – bızdıŋ özegımızdı künde jalyndai şarpityn öte şetın mäsele. Tıptı osy uaqytqa deiıngı ötken ömır, keşken ǧūmyr, jasaǧan ıstı oilaǧanda keide sonyŋ tükke qajetı joq siiaqty körınıp ketedı. Ondai tūiyq oiǧa tıreitın de osy bügıngı tolqynnan köretın tūiyq jol. Mäsele öte köp. Bız de täuelsızdıktıŋ bastapqy jyldary memleket aldyndaǧy kürdelı problemalardy qalai şeşuge bolady, būl ıske qalai aralassaq eken dep belsendılık tanytqanbyz. Qazır sonyŋ barlyǧy bos auaǧa sermelgen qol siiaqty. Degenmen aisyz tünde jūldyz jaryq bolyp körınedı ǧoi. Sondai sätter bolǧanda men özım keremet rahattanamyn. Mynau bükıl dünienı tūmşalap, qarap tūrǧan – sol jūldyzdar. Qazaq jastary da sondai, qaraŋǧy tündegı jūldyzdar siiaqty. Keleşek aspandy jaryq etedı dep esepteimın. Keş batyp bara jatqanda nemereme: «Kün batty, tün japty, jūldyzdar jarqyrady. Kögıldır aspan, ai nūryn şaşqan Qazaqstan, Qazaqstan!» dep üiretemın. Ol – osy bır sezımnıŋ äserı. Öte qabılettı, yntaly, aldyna maqsat qoiǧan bozbala men boijetken jastar bar. Bıraq solardyŋ barlyǧy da 25-ten asyp, 30-ǧa taqaǧan soŋ taisaqtap, 40-qa jetkende qaiqaŋdap ketedı. Tırşılık solai üiretedı. Bılmeimın, bız tüsınbeitın zaman ba? Mätqapylyǧy qai jerde? Älde bolaşaqqa degen senımsızdıgı me? Menıŋ janymdy osy türşıktıredı. Kei jas örken özınıŋ bolaşaǧyn Qazaqstanǧa bailanysty elestetpeidı. Özgenı bylai qoiǧanda, täuelsızdıkke bükıl ǧūmyryn arnaǧan, ruhani täuelsızdık üşın dep 76 kıtap jazǧan menıŋ nemerelerım men jienderım, tuystarymnyŋ keibır balasy bolaşaǧyn Qazaqstanmen bailanystyrmaidy. Nege kerek? Ne ısteimız? Bärıbır mūnda mümkındık bermeidı. Ony qaidan bılesıŋ? Söitsek, olar özderınen 5-10 jyl būryn mektep bıtırgen aldyŋǧy buynmen qazırgı tırşılıktı taldap otyrady eken. Būryn mūny jai balalyq örökpe me dep oilauşy edım. Joq, kädımgıdei jas jıgıt pen qyz balanyŋ qalyptasqan közqarasy. Mıne, osy qauıptı.
Memleket özı bır basqa, adamdar bır basqa. Mūndai qoǧamdy kezınde soǧystan keiıngı jyldary Japoniiada, Germaniiada, Vetnam soǧysynan keiın Amerikada «joǧalǧan ūrpaq», «adasqan ūrpaq» deitın. Būl buyn 15-20 jyl qoǧamda ömır süredı jäne öz zamanymen ösıp ketedı. Bızge de, bızdıŋ jastardyŋ boiyna da osy mınez sıŋıp bara jatqan siiaqty. Osy – qauıp.
Abai arqyly aqiqatty ızdeimız
– «Abai şyŋy – Mūhtar şyŋy» atty alǧaşqy şyǧarmaŋyz 15 jasyŋyzda baspasözde jariialanypty. Sodan berı būl taqyrypty aitudai-aq aityp, qozǧap kelesız. Ötken jyly el bolyp ūly Abaidyŋ 175 jyldyǧyn atap öttık. Jalpy Qazaq elı Abaidy tanyp, onymen qauyşa aldy ma?
– İä, üzbei ainalysyp jürgendıkten be, maǧan Abai, abaitanu mäselelerı, onyŋ bügıngı jai-küiı, ıstelgen nemese ısteluge tiıstı şaralary turaly saualdar köp qoiylady. Sondaǧy menıŋ basty tüiıp aitatyn mäselem bylai: bız tūlǧany jalpy ömırlık tanymdy, adamdy tūraqty, oily sanamen tüsınuge ūmtylmaimyz. Būl – bızdıŋ ūstazdarymyzǧa, şäkırtterımızge, özımızge sol şarany ūiymdastyryp otyrǧan mekemelerge, memleketke qoiatyn ülken sūraǧym. Nege tūraqty közqaras joq? Abaidy tanyp boldyq pa deidı. Sanasy bar ziialy qoǧam mūndai sūraq qoimaidy. Qai nemıs Getenı tüsınıp boldyq pa, qai qytai Kunzyny tüsınıp boldyq pa, qai orys Puşkindı tüsınıp boldyq pa deidı. «Endı nesı qaldy?» degen sūraq qoimaidy. Bız nesın aştyq? Bärın bıtırıp qoidyq pa? Menıŋ oiymşa, dana adam qaşan da özınıŋ, ömırdıŋ, jaratylystyŋ, mynau ǧalamnyŋ aldyndaǧy özı qoiǧan sūraqty özı şeşedı. Derbes şeşedı. Ony tüisık arqyly tüsınedı. Şeşım qabyldaidy. Sonysymen de dana. Eger de danalardyŋ qūpiiasy aşylatyn bolsa, ol dana emes. Ol – qatardaǧy ūly. Mysaly, Abai – danyşpan. Onyŋ barlyq ışkı, syrtqy oi aǧymdaryn tüsındırıp bergen Mūhtar Äuezov – ūly.
Men 18 jasymnan bastap Abaidy tiianaqtap oquǧa bet būrdym. 25-ten keiın jylyna Abaidy bır ret oqyp, 10-15 kün jerden bauyrymdy kötere almai jatqan kezderım boldy. Tek dosym Jänıbek künde Abaidyŋ bır şumaq, ekı şumaq öleŋderın aityp otyryp, jūbatyp, bauyrymdy jerden köterıp alatyn. Oǧan da, mıne, 50 jyldan asypty. Men ruhani täuelsızdık, jan bostandyǧy, ūlt täuelsızdıgı turaly 5 kıtap jazyppyn. «Beiuaq», «Küiesıŋ, jürek, süiesıŋ», «Būzylǧan besık», «Ūranym – Alaş» siiaqty. Barlyǧy da ruhani täuelsızdıkke arnalǧan. Iаǧni barlyǧy da otarlau jüiesıne qarsylyq. Barlyǧynyŋ da negızgı tüpkı ideiasy, ilhamy Abaidan suyrtpaqtalǧan. Būl sanaǧa tıreitın oidyŋ barlyǧyn Abai arqyly şeşuge ūmtylamyn. Soǧan beiımmın. Däl qazır, mıne, bügın taŋǧy 5-te jattym. Bır-aq mäselemen ainalysyp otyrmyn. Qandai aŋǧal bolǧanbyz? Abaidy tüsınuge qalai salǧyrttyq tanytqanmyn? Nege sony baiqamadym? Bes kıtap jazdym ǧoi sol mäselege arnap. Sonda nege sol söz maǧan syryn aşpady? Abai aitady «Balany oqytqan da, oqyǧan da jaqsy. Bıraq…» dep satyǧa böledı. Öitkenı myna jer – darulharap. Al «darulharap» degen – «mäŋgılık soǧys, maidan aimaǧy» degen söz. Nenıŋ maidany? Qazaq qoǧamy sonda dıni tanym men kolonizatorlyqtyŋ ortasynda mäŋgılık maidanda. Abai būl arada onyŋ ǧylymyn aityp otyr. Ärı qarai taratady. Men mūny osy uaqytqa deiın tüsınbeppın. Al osy jiyrma besınşı sözdı taratuǧa men bes kıtap jazdym. Sonda barlyǧynyŋ tüiını bır-aq sözde: «darulharap». Qazır sonyŋ ainalyp-şiyrlap, är pıkırın täkıralap jatyrmyn. Şaǧyn kıtap şyǧady. Sonda menıŋ abaitanuşy bolǧanym qaisy? Abaidy tüsıngenım qaisy? Endı sony bıtırem ǧoi dep bükıl Qazaqstanda özım bıletın dıni qairatkerlermen, arabtanuşy filosoftarmen söilesıp, jaŋaǧy sözdıŋ anyqtamasyn dūrys taba almadym. Tek reseilık dıni filosof Geidar Djemaldyŋ ǧana pıkırıne toqtadym. Endı «daǧua» degen söz aldymnan şyǧyp tūr. Darulharap bıtse, daǧua. Al ony bız osy uaqytqa deiın taptauryn etıp bıtırgenbız. Endı sonyŋ astaryn tüsıneiıkşı. Bız nenıŋ daǧuasyna kıremız? Ony barlyq akademiialyq basylymdar men Abaidyŋ şyqqan kıtaptaryndaǧy tüsınıkterıne qarasam «tartys, talas» dep keiıngı akademiialyq basylymda «soǧys jaǧdai, äskeri jaǧdai qauıptı» dep audarypty. Ol kezde senzura bar. Sondyqtan solai şyǧar. Degenmen de būl mäsele aşylmaǧan. Bız Abaidyŋ är sözın osy ūǧymdyq tūrǧydan taldap baryp sodan keiın Abaidy oqysaq, sonda tüsınuge jol tabamyz dep oilaimyn. Al Abaidyŋ közqarasyn tüsınu üşın islamdyq poetikany bılu kerek. İslamdyq dünietanym qalai? Bız körkem filosofiialyq közqarasty meşıt pen medresedegı taza dıni tūrǧyda oqytatyn baǧyttaǧy deŋgeide tüsınıp jürmız. İä, qūran – şyn, sünnet – mındet. Hadistı tüsınu kerek. Tüsınıp baryp zamanǧa beiımdep, jūmysta qoldanu kerek. Qoǧam osyny tüsınıp ösu kerek. Al bızde «joq, mındet» dep moldalar qiyp-kesıp, pışıp aitady. Al ol qaisysyn talqylap üirenedı? Qaisysy mümkın, qaisysy mümkın emes? Ondai şeşım şyǧaru üşın de oǧan tiıstı deŋgei kerek. Al bızde «bıssımıllänı» bır qaiyratyn adam uaǧyzşy bolyp şyǧa keledı. Būl – küpırlık. Sondyqtan da Abaidy tüsınuge ūmtylu kerek. Būl – bız üşın mındet. Abaidy tanudy toqtatqan künı bız qazaq özımızdı tanudy toqtatamyz.
Eger de danalardyŋ qūpiiasy aşylatyn bolsa, ol dana emes. Ol – qatardaǧy ūly. Mysaly, Abai – danyşpan. Onyŋ barlyq ışkı, syrtqy oi aǧymdaryn tüsındırıp bergen Mūhtar Äuezov – ūly
Jurnalisterge tereŋdık jetıspeidı
– Alǧaşqy eŋbek jolyŋyzdy baspasözden bastadyŋyz. Al bügıngı jūrt gazet-jurnaldyŋ zamany öttı dep jür. Europa men Japoniiada, kerısınşe, gazetter milliondaǧan tirajben basylady. Būǧan ne deisız?
– Men özımdı maman retınde qatardaǧy qalamger, jurnalistpın dep esepteimın. İä, qalamdy aqyn, jazuşy, äiteuır söz iesı bolsam dep qolyma aldym. Odan basqa maqsat mende bolǧan emes. Sondyqtan da jurnalistika – özım taŋdaǧan ömır süru täsılım. Qalam ūstamasam, ömır maǧan qazır de maǧynasyzdanyp ketedı. Bızge mamandanǧan jurnalister kerek. Men körkem tarihqa beiımdeldım. Qandai tarihi taqyrypqa, köne qoljazbalarǧa arnalǧan eŋbekter jazsam da, onda avtorlyq ideiasyz eşteŋe joq. Men ol mäselege jazuşynyŋ közqarasymen qaraimyn. Eger de taza tarih ǧylymdary siiaqty sözbe-söz, myna jerde bylai dedı dep şūqyp otyratyn bolsam, onda men qolyma qalam almas edım. Maǧan osy bır tylsym keŋıstıgımen de jurnalistika ystyq. Sondyqtan da men özımnıŋ baspasözge şyqpaǧan dünielerımdı jariialandy dep eseptemeimın. Äleumettık jelılerge senbeimın jäne moiyndamaimyn. Auamen keledı, auamen ketedı. Abaidyŋ «Mūnda mi joq, qūlaq bar» deitın zamany – osy. Öitkenı tyŋdaǧan sözıŋdı myŋ ret qarap oilanyp, kelesı bır köŋıl küide taǧy bır qarap oilanuǧa mümkındık joq. Kündelıktı tırşılıktıŋ küibeŋımen ketken qairan qūlaq. Miǧa jetkızbei, ekınşı qūlaqtan jel ūşyryp äketedı. Symsyz telefon aqparat üşın jaqsy. Al aqyl üşın qiianat. Sondyqtan da qai zamanda bolsyn kıtap, baspasöz adamnyŋ aqyl-oiyn tūraqtandyryp, örkeniettıŋ ūiytqysy bola beredı.
Ekınşı jaǧynan, qazırgı baspasözden köŋılım qaldy. Jurnalistika – mamandyq. Jurnalist – maman. Baspasöz – onyŋ eŋbegı. Sen mamandyqqa ie bolǧan soŋ maman retınde materialyŋdaǧy jazylǧan sözderdıŋ dūrys qoldanyluyna jauap beruıŋ kerek. Qazırgı baspasözde jariialanatyn maqalalardyŋ köpşılıgı öŋdelmei, redaksiialanbai şyǧady. Bız sözdıŋ maǧynasyn bılmei qoldanamyz. Sondyqtan da keibır basylymdardy oqymai kettım. Öitkenı onyŋ redaktorynyŋ, jūmys ıstep otyrǧan adamnyŋ deŋgeiın, talabyn, közqarasyn bılemın. Nege men baspasözdı syzyp, jüikemdı tozdyryp, şarşap oquym kerek? Ony öŋdeu menıŋ mındetım emes qoi. Men aqparat, oi aluym kerek. Sondyqtan oqyrmandy jirendıretın, oqyrmannyŋ talǧamyn kürt tüsırıp jürgen – baspasözdıŋ özı. Eger de onyŋ bedelı tüsıp ketse, bügıngı qoǧamnan öz ornyn ala almai otyrsa, oǧan sol qalamgerdıŋ özı jauapty. Men mynaǧan taŋǧalamyn: qazır jurnalistika fakultetınde «ädebiet tarihy» oqylmaidy. Söz ben ädebiet jurnalistikanyŋ bırınşı dämı emes pe? Söz ben ädebiettı, oilau jüiesın bılmeseŋ qalai jurnalist bolasyŋ? «Joq, bız saiasatty oqytamyz» deidı. Saiasat degen – ömırde joq närse. Ol – aqyldyŋ amaly, qulyq. «Bız äleumettık taldau jasaimyz» deidı. Al äleumettık taldaudy jasaityn ekonomister, psihologtar siiaqty tiıstı mamandar bar. Baspasöz – sözdıŋ basylyp şyǧuy. Osyny meŋgermegennen keiın qalai jurnalist bolady? Taqyrypqa zerttemei kırısedı. Abai turaly sūraityndar Abaidy oqymai keledı. «Sızdıŋ kıtabyŋyzdy oqyǧan joqpyz. Bıraq estimız» deidı. Östıp sūraq qoiady da, senen alǧandy sol küiınşe şainamai jūtyp tükıredı. Sodan keiın ol qaqyryq bolyp şyǧady. Al qaqyryqtan kım jiırkenbeidı?
Ǧylymnyŋ qazaqqa qadırı bar ma?
– Jiyrmadan asa ǧylymi kıtap jazdyŋyz. Onyŋ köpşılıgı – jüzdegen, myŋdaǧan qūjattarmen jūmys ısteudı qajet etetın ǧylymi zertteuler. Osynşama eŋbektı jazuǧa, osynşama ızdenıs jasauǧa sızdı ne jıgerlendırdı?
– Adam suǧa tüskennen keiın şalşyq su ma, kölşık pe, köl me, teŋız be, mūhit pa – bärıbır sen sonyŋ tiıstı yrǧaǧyna, iırımıne, aǧysyna orai qimyl jasaisyŋ. Joǧaryda aityp öttım. Men üşın ǧylymi şyǧarma jazu sol tüpsız mūhitqa tüsıp ketıp, sodan qalaida aman şyǧuǧa nemese jaryqqa jol tartuǧa ūmtylǧan eskeksız qaiyqtyŋ küiın keşedı. Ol teŋız nege tolqydy? Nege apatty tolqyndar, sunamiler şyǧyp jatyr? Nege aiaqastynan ūly mūhittar tyna qalady? Bärınde bır sebepter bar. Nege bır mūhittyŋ aǧysy ekınşı mūhittyŋ aǧysyna qosylmaidy? Jazu da sol siiaqty. Bır aǧysqa tüsesıŋ. Şamaŋ kelse, sol aǧysqa qarsy jüzgıŋ keledı. Tübınde bärıbır ūly aǧystar öz tolqynymen alyp ketedı. Men de sol siiaqtymyn. Menıŋ ūly armanym – körkem şyǧarma jazu. Özımdı süigen, ol da süigen ǧaşyǧymnan sanaly türde bır sebeppen bas tartqan jıgıt siiaqtymyn. Sondyqtan mahabbatym jüregımde. Al 27 jasyma deiın men 2 öleŋder jinaǧyn, 1 proza, 1 publisistika jinaǧyn şyǧaryp ülgerıppın. Odan keiın osy arhivke bet būrdym. Būryn da oiymda jürgen Mūhtar Äuezovtı perde ete otyryp, Alaş ideiasyn şyǧaru bolatyn. Ol ideiamdy ūstazym Rymǧali Nūrǧaliev qoldap, kädımgıdei şabyttandyryp qoiatyn. Köne zamandaǧy oqiǧalardyŋ tarihi derekterın oqyǧannan keiın menıŋ kökeiıme täuelsızdık tüstı. Eger qandai da bır taqyryp menıŋ ilhamyma laiyq, jazuşylyq ideiama dūrys kelse, men sonymen jūmys ısteimın. İä, derek tabu – qiiamet-qaiymnyŋ qiiametı. Men qazır özım jiǧan derekterdıŋ ortasynda jol taba almai adasyp jürmın. Osydan 3-4 jyl būryn ǧylym degen, onyŋ ışınde qoǧamtanu ǧylymy, onyŋ ışınde qazaq qoǧamynda bır qadırı joq närse edı. Abai da «Ǧylymnyŋ qazaqqa qadırı joq» dep aitady ǧoi. Älı de solai. Universitette professorlardyŋ, mektepterde mūǧalımderdıŋ qadırı joq. Qoǧamǧa qaidan qadırı bolady? «Doǧaraiyn. Qaitadan körkem şyǧarmama köşeiın. Qūryp ketkende özım teŋdesterdıŋ deŋgeiınde körkem şyǧarma jazatyn qabılet berdı ǧoi. Sony esıme tüsıreiın» dep şeştım. Al arhivterımdı rettei bastaǧanda özımnen-özım tıtırkenıp kettım. Men 50 jyl boiy jiǧan myna käkır-şükırdı endı bıreu 50 jyl boiy ızdep tauyp jäne menıŋ köŋılımdegıdei közqaraspen jazyp şyǧu kerek. Mysaly, 89-90-jyldary jazylǧan «Küiesıŋ, jürek, süiesıŋdegı», «Dulyǧadaǧy» mäsele 10-15 jyl täuelsızdıkke qyzmet etuı kerek, bız oǧan jetuımız kerek dep jazylǧan şyǧarma bolatyn. Odan berı 30 jyl ötse de, sondaǧy ideia älı ideia küiınde, mäsele mäsele küiınde tūr. Abaitanuyŋ da, tarihyŋ da qozǧalǧan joq. Al men 10-15 jyldan keiın jaŋa ideia boluy kerek degenmın. Bızdıŋ qoǧam qaida sonda? Men söresın aqtarǧan Reseidıŋ 64 arhiv, muzeilerı men kıtaphanalaryn tızımdep otyryp aralap şyǧu üşın de 3-4 jyl uaqyt kerek. Sonda ol ūrpaq ömırge kele me, men siiaqty itjandy tabyla ma? Qūdai bılsın. Sondyqtan da qazır özımnıŋ arhivterımdı retteuge kırısıp jatyrmyn. 3-4 ret arhivterımdı şaşyp jıbergen kezderım bolǧan. Endı şaşsam, qaityp jinamaimyn.
Abaidy tanyp boldyq pa deidı. Sanasy bar ziialy qoǧam mūndai sūraq qoimaidy. Qai nemıs Getenı tüsınıp boldyq pa, qai qytai Kunzyny tüsınıp boldyq pa, qai orys Puşkindı tüsınıp boldyq pa deidı. «Endı nesı qaldy?» degen sūraq qoimaidy
– Soŋǧy sūraq bolsyn. Jazuşy retınde, adam retınde armanyŋyz qandai?– Menı armansyz dep kım aitty? Armansyz ömır sürgen adam siiaqty baǧa berıp otyrsyŋ. Al men tek armanmen ǧana ömır sürgenmın. Jäne sol armanym, eger būl maqsat jolyndaǧy, igılık jolyndaǧy ūmtylystardyŋ barlyǧyn qamtityn ūǧym dep eseptesek, ömırımnıŋ qozǧauşy küşı. Arman dep asqaqtatyp qoiamyz, tırşılık dep tömendetıp qoiamyz, ömır dep jalpylama maǧyna berıp qoiamyz. Osynyŋ bärın qosyp arman dep asqaqtatamyz. Onyŋ maǧynasy bıreu – aman-sau, yryzyqty ömır süru. Mysaly, menıŋ körkem şyǧarmaǧa qaityp oralam degenım – sol ülken armannyŋ jolyndaǧy bır aŋsar. Eŋ qyzǧyştai qorǧaitynym – ar-ojdanym, ötırık aitpasam eken deimın. Al pende retındegı jūbanyşym men tılegım – atasy men äjesınıŋ balalary köbeie bergenı. Solar – qazaqtyŋ bolaşaǧy…
Sūhbattasqan Köktem QARQYN
