(Jalǧasy. Basy gazetımızdıŋ №85, 86, 90-91 sandarynda )
On toǧyzynşy sözdıŋ astary
Qazaq halqynyŋ «estı adam» deitın söz tırkesı bar edı. Sol söz tırkesınıŋ män-maǧynasyna bız Abaidyŋ on toǧyzynşy sözın oqyǧannan keiın zeiın qoia bastadyq.
Abai adam pendelerı tırşılıkte bolyp jatqan jaqsy närselerdı eskerıp jürse, jaman närselerden saqtanyp jürse, oqysa, toqysa, bılgenı köp bolady, bılımdı adam bolady deidı.
«Estılerdıŋ aitqan sözderın eskerıp jürgen kısı özı de estı bolady» deidı Abai.
Estıgenderınen, körgenderınen özıne paidaly eşteŋe ala almaityn bolsa, şyǧa berıp qaita qalpyna keletın bolsa, Abai ondai kısılerden qatty toryǧady.
«Osyndai söz tanymaitūǧyn elge söz aitqanşa, özıŋdı tanitūǧyn şoşqany baqqan jaqsy dep bır hakim aitqan eken, sol sekıldı söz bolady» deptı Abai.
Bızdıŋ oiymyzşa, Abaidyŋ bır hakim dep otyrǧany özı bolsa kerek.
Äitpese älgı şoşqa baǧu turaly mysal sözdı bız basqalar eŋbegınen kezdestıre qoimappyz.
Jiyrmasynşy sözdıŋ astary
Jiyrmasynşy söz adam boiynda kezdeser asa bır qauıptı, asa bır jaǧymsyz qasiettı taldauǧa arnalǧan. Ol qasiet aty – jalyǧu.
…Tamaqtan da, oiynnan da, külkıden de, maqtannan da, kerbezdıkten de, toidan da, toptan da, qatynnan da köŋıl az ba, köp pe jalyǧady… Būl sözdı Abai aityp otyr. Bıraq jalyǧudyŋ özı aqyl men oidyŋ jemısı ekenın eskertıp qoiady.
Būl sözın Abai: «Būlai bolǧanda aqymaqtyq, qaiǧysyzdyq ta bır ǧanibet (arabşa olja, tabys) eken dep oilaimyn» dep qorytyndylap, oquşylaryna bastaǧan oiyn aiaqtap tastauǧa qaldyrady.
Abai sanap ötken adam basynda kezdesıp jatatyn, joǧaryda sanalyp şyqqan oqiǧalar aqyly jetken adamdy az ba, köp pe jalyqtyrady eken.
Abaidyŋ būl arada jazbai ketken bıraz oiy bar sekıldı.
Aqyldy adam ömırdı bıraz qyzyqtaǧannan keiın oilanbai ma?
Men nege sonşa oinap kettım, nege orynsyz külkıge, maqtanǧa qūmarlanyp aldym? Maǧan kerbezdengen künderım ne berdı?..
Öz qylyǧyna, öz ısıne künderdıŋ künınde özı razy bolmaǧan aqyldy adam mındettı türde dūrys jolǧa tüser bolar. Al egerde ol özgermese, onda ol Abai aitqan aqymaqtyq pen qaiǧysyzdyqtyŋ rahatyn körıp jürgenderdıŋ bırı bolmaq.
Jiyrma bırınşı sözdıŋ astary
Abai özınıŋ jiyrma bırınşı sözın adam pendelerınıŋ boiynda kezdesetın «maqtan» sezımıne arnapty.
Maqtan sezımın ekı türge bölıp, bırın ülkendık maqtanyş dese, ekınşısın maqtanşaqtyq dep ataidy.
Sonda Abaişa ülkendık degen ne?
Ülkendık – adam ışınen özın özı baǧaly esep qylmaq.
Bızder Abai oilaǧandai ülkendık därejege jetu üşın auyq-auyq özımızge özımız esep berıp otyruymyz kerek eken. Istegen ısterımızge, söilegen sözderımızge baǧa berıp otyruymyz kerek eken. Abai būl oidy taǧy bır sözınde keltırgen bolatyn. Būndai adamdardyŋ maqsaty özıne jaman ataq taǧylmauyn qamtamasyz etu.
…Iаǧni, nadan atanbastyǧyn, maqtanşaq atanbastyǧyn, ädepsız, arsyz, bailausyz, paidasyz, sūramşaq, ösekşı, ötırıkşı, aldamşy, keseldı – osyndai jaramsyz qylyqtardan saqtanyp, sol mınezderdı boiyna qorlyq bılıp, özın ondailardan zor eseptemek…
Özın ondailardan ülken eseptemek. Būl mınez – aqyldylardyŋ, arlylardyŋ, artyqtardyŋ mınezı ekenın basa körsetedı.
Abai maqtanşaqtar turaly erekşe tüsınık beredı. Olardy üş türge bölıp: alǧaşqy saty aǧaiyn ışınde ataqty bolǧysy keletınderdıŋ özın-özı maqtap jetpek bolatynyn, ekınşı satysy el ışınde maqtalsam deitınder aǧaiyn arasynda maqtau ızdeitının, aityp jürsın dep ädeiı ūiymdastyraryn, al jatqa maqtalǧysy keletınderdıŋ el közıne tüsuge tyrysaryn äŋgıme etedı.
Özın-özı maqtap, bolmaǧandy boiyna taŋyp otyratyndardy Abai nadannyŋ nadany, läkin özı adam emes dep baǧasyn beredı.
Danyşpan atamyzdyŋ osy oiy tym qatal emes pe eken?
Öitkenı özın-özı maqtap otyrǧandar men özın bıreuge maqtatyp otyratyndar tek qana bilıktıler men barlardyŋ süiıktı ısı emes, adam balasynyŋ köpşılıgı qūmar qasiet sekıldı körınedı bızge.
Jiyrma ekınşı sözdıŋ astary
Bızdıŋ oiymyzşa, osy söz Abaidyŋ jalpy adam pendelerınıŋ ıs-äreketterın, peiıl-nietterın, sanasy men sapasyn mūqiiat oi elegınen ötkızıp baryp tüiındegen oiy sekıldı. Adam adamdar qoǧamynda jürgesın qalai bolǧanda da bır kısımen, ne oilary bır baǧyttaǧy qoǧammen niettes boluy, solardy qorǧauy, solarǧa tılektes boluy zaŋdy närse. Adam solai jaratylǧan. Abai öz zamanynan, qoǧamynan dūrys adamdy ızdegen. Solardyŋ qaisylary qadırleuge laiyqty, jaqsy köruge tūrady degen mäselenı şeşpekke tyrysady. Sodan soŋ bailar men myrzalarǧa, bolystar men bilerge, kedeiler men ǧaryptarǧa mınezdeme jazyp, olardyŋ ıs-äreketterın sipattap şyǧady. Abai būlarǧa tılektes bola almaidy.
Köpşılıgımız nege jarlylar men ǧaryptarǧa tılekşı bolmasqa derımız sözsız. Abai: «Ǧaryp-ǧasar beişarany qūrmetteiın deseŋ, jatqan tüiege mıne almasa da, ol momyndyqqa esep emes. Eger mınerlık jaiy bolsa, bırdemenı eptep ılerlık te jai bar» dep olarǧa senımsızdık bıldırıptı.
«Yrys baqqan dau baqpas» degen maqalmenen bolamyn dep… momyn bailardy aiamasaŋ häm sonyŋ tıleuın tılemeseŋ bolmaidy. Sonan basqany taba almadym» dep qorytyndylaidy. Bız momyn bai degen sözdı özınıŋ adal eŋbegımen däulet qūrap, bai ataǧyn alǧandardy aityp otyr deimız.
Abai būl sözınde jarlydan körı momyn bai «dūrys adam» modelıne (özınıŋ kökeiındegı) kelıŋkıreidı deitın sekıldı.
Abai tüsınıgınde kedeilık – kedeidıŋ öz jalqaulyǧynan, öz talapsyzdyǧynan, öz nadandyǧynan.
Momyn baidyŋ däuletı adal eŋbekten qūralǧan. Abai osy sözın adal eŋbektı marapattau üşın jazǧan sekıldı.
Bıreu Abaidy baişyl deidı, bıreu kedeişıl deidı.
Abai baişyl da emes, kedeişıl de emes.
Ol adamdardyŋ (qazaqtardyŋ) adal eŋbekke qūmar boluyn, kısılık qasiettı boiyna jinauyn, talapqa qūmar boluyn tıleidı.
Abaiǧa momyn bai talapsyz jarlydan äldeqaida jaqyn.
Jiyrma üşınşı sözdıŋ astary
Būl sözben Abai adamnyŋ quanyş pen jūbanyş sezımderın äŋgıme etu arqyly «toqmeiılsu» degen toqyrauǧa tüsıp qalmaudy, onyŋ jaramsyz qylyq ekenın, toqmeiılsıgen adam ılgerı ūmtyludy toqtatatynyn tüsındırgısı kelgen sekıldı.
Quanyş pen jūbanyş Abaidyŋ öz basyna da tän qūbylys eken.
Mysalǧa Tūraǧūl estelıgınde Abai: «Qūdaia, bergenıŋe täuba, men mūsylman ekenmın. Eger osy Esırkep Täkejannyŋ qasynda otyryp, tüie sūratyp jıberse, bermei jıbere almas edı. Būl tüie bermegenıme Abai aşulanyp eşteŋe etpeidı dep, menıŋ jūmsaq mınezıme senıp bermei otyr dep quanyp qaldy»… (Jüregımnıŋ tübıne tereŋ boila. Almaty «Jazuşy», 1995. 24 bet).
Esırkep özıne tüie bermei jıberse, oǧan Abai quanady, jūbanady.
Bälenşeden ılgerı boldyq, tügenşeden ozdyq delınetın quanyştardyŋ paidaly närse emes ekenın eskerte kelıp Abai: «…Oǧan Qūdai taǧala aityp pa, köpten qalmasaŋ boldy dep…» deidı.
Abai bırelerden emes bärınen ozyq boluǧa şaqyrady.
«…Jaqsyǧa salysyp jaqsy bolady-daǧy. Jüz at bäigege qosylsa, men bäige aldym degen söz bolsa, aldyŋda neşe at bar dep sūrar, artyŋda neşe at bar edı dep sūraǧannyŋ nesı söz? Men bes attan, on attan ılgerı edım degennıŋ nesı quanyş?».
Abaidyŋ öz sözın oqityn ūrpaqtaryna aitpaǧy – osy.
…Qatardan qalmau köppen körgen ūly toi… dep jūbanudy Abai el üşın kemşılık qasietke sanaidy.
Keibır jelsözdıler jaqsy oily aitylǧan sözderge qazaqtyŋ jeŋıl astarly sözderın paidalanyp, arzan külkı ielerın külkıge batyrsa boldy, şeşensınıp, bılgırsınıp bır sätke jūrt nazaryn özıne audarǧanyna bola quanyş pen jūbanyş tauyp jatady.
«Auzyŋ sasyq eken, tazalasaşy» degen qalyŋdyǧyna bır jaman küieu «tūqymymyzben auzymyz sasyq boluşy edı» dep, tek qana özınıŋ emes, tūqymynyŋ da kelısıp tūrmaǧanyn paş etedı. Masqara etedı. Sony bır aqymaq elge äŋgıme etıp aitady, soǧan myŋ aqymaq küledı.
Abai: «…Tūqymymyzben auzymyz sasyq boluşy edı degen jaman küieu qalyŋdyǧyn jeŋıp pe? Köŋılın sol sözı razy qyluǧa jetıp pe? Endeşe köbıŋnen qalma, sen de auzyŋdy sasyta ber dep pe?» dep yzalanady.
Tömendegı sözderdı Abai jany qinala, älgı jaman küieudıŋ nadandyǧyn seze, auzynyŋ sasyǧyn jūta otyryp jazǧan bolar dep oilaimyz…
…Ǧylym köpke kelıp pe? Bıreuden tarap pa? Hikmet (danalyq, aqyldylyq, oişyl) köpten tarai ma? Bırden tarai ma? Jer bılmegen köp adam adasyp jürse, bır jer bıletın kısınıŋ keregı joq pa eken?.. Jūt kelse, eldıŋ bärınıŋ tügel jūtaǧany jaqsy ma?..
Jiyrma törtınşı sözdıŋ astary
Abai zamanynda jer betındegı ärbır myŋ adamnyŋ bırı qazaq eken. Bızdıŋ zamanymyzda jer betındegı ärbır üş jüz adamnyŋ bırı qazaq.
Abai sol zamanda keibır elderde üş million halyq tūratyn qalalar bar, dünienı üş ainalyp körıp, tanysyp şyqqan adamdar bar. Qazaq sol därejege jete alar ma eken dep uaiym etedı. Qazaqtar qaşan öner men maldy tüzden tüzu jolmen ızdeitın kündı arman etedı.
Äi, ne bolsyn!.. Jüz qaraǧa ekı jüz kısı sūǧyn qadap jür ǧoi, bırın-bırı qūrtpai, qūrymai tynyş taba ma?
Abai būl sözınde öz zamandastarynyŋ bırın-bırı kündeuı, aŋdysuy, jaulasuy, ūrlasuy jer jüzındegı jūrttyŋ qory bolǧandyqtan, ıstep otyrsyŋdar dep şiryqtyrady. Abai älgındei adamdardyŋ basqa elderde de baryn, olardyŋ da elderıne jaqpas äreketterı bar ekenın bılmedı deimısıŋ? Būryn da bır ret aitqanbyz, taǧy bır qaitalaiyq, «dos jylatyp aitadynyŋ» däl özı.
Jeŋıl oilaityn keibır qazaqtar, äsırese, şetelderde oqyp, şetel azamattarymen köbırek aralasatyndar Abai älemge qazaqty jaman etıp tanytty dep renjidı.
Olar Abai oilaryn tolyq öz bolmysyna sıŋıruge tyryspai, Abaidyŋ qazaq halqynyŋ ary men zarynyŋ joqtauşysy ekenın moiyndai almai qara sözderdıŋ ärıpterıne män berıp, kädımgıdei tulap jatady.
Osy sözderdı jazarda Abai, aldymen qatty oilanyp alǧan sekıldı. Jalpy adam balasynyŋ jer basyp tırşılık etıp jüruı üşın, tırşılıktı sanaly, sapaly ötkızuı üşın adam pendelerıne ne kerek ekenın tügendep şyqpaq bolǧan bolar.
Sodan keiın ekınşı sözınde Abai qazaqtardy basqalarmen salystyryp alady. Kemşılıgın közıne şūqyp tūryp körsetedı. Aryna tiedı. Üşınşı sözınde aryzşylsyŋ dep betın qyzartsa, törtınşı sözınde külegeşsıŋ dep kelemej etedı. Besınşı söz qazaqtyŋ keibır maqaldaryn synauǧa arnalsa, altynşy söz – qazaq jalqaularynyŋ enşısı.
Qalǧan sözderınde de qazaq halqynyŋ mınezı osylai, qūlqy osylai dep qatty synǧa ala otyryp, tūtas sanaly adamzat boiyndaǧy bar kemşılıkterdı terıp şyǧady.
Barlyq sözderınıŋ arqauyndai ortaq tüiın bar, tūtas jelı bar, ol – qazaqtardyŋ (adamdardyŋ) jany men tänınıŋ sūranysy, ruhynyŋ taza boluy. Abai qazaqtardyŋ (adamdardyŋ) aryna tie söilep, amalsyz oilandyrmaq bolǧan sekıldı.
Abai segızınşı sözın aqyldy kım üirenedı, nasihatty kım tyŋdaidy dep bastasa, kelesı sözın: «Osy men özım – qazaqpyn. Qazaqty jaqsy körem be, jek körem be? Eger jaqsy körsem, qylyqtaryn qostasam kerek edı…» dep oquşysyn özıne qaratyp alady. Sodan keiın Abai öz qandastarynyŋ qylyǧynan tüŋılgen, ömırden baz keşken adam oiyn aitady. Tıptı «artqa alaŋ bolmai öluge» deuge deiın barady.
Abai öleŋderın de, qara sözderın de arttaǧy ūrpaqtaryna ülgı üşın jazǧan. Ol öz basynyŋ pendelık sūranysyn emes, ūly jaratylys jaratqan ūly pendelerde ǧana bolatyn adamdyq boryşyn ötegen.
Äitpese, Abai öle-ölgenınşe tırşılık şaruasynan baz keşken joq. Oqu kerektıgın, basqa elderden üirenu kerektıgın tek qana aityp qoiǧan joq, ıske de asyrdy. Şäkärımnıŋ sol maqsatqa ömırın arnauyn mındet ettı.
Onynşy söz adamdarǧa bala men mal ne üşın qajet degen oiǧa jeteleidı. On bırınşı sözde ūry men būzaqyny söz etedı. On ekınşı, on üşınşı sözder ǧibadat pen iman turaly. On törtınşı söz kımdı jürektı, batyr dep tanuǧa bolatyndyǧy turaly nūsqau sekıldı.
Kelesı sözderde aqyldy kısı men aqylsyz kısı turaly oilanyp, Qūdaiǧa qūlşylyq etudegı salǧyrttyq turaly da eskertu jasaidy.
On jetınşı söz mysal arqyly ömırdı qalai süruge bolatyndyǧy turaly ereje.
On segızınşı sözde kerbezdık turaly äŋgıme etılse, on toǧyzynşyda – adam esı, jiyrmasynşyda – oisyzdyq, jiyrma bırınşıde – maqtan, jiyrma ekınşıde – kısı qadırı, jiyrma üşınşıde – quanyş pen jūbanyş sezımderı turaly äŋgıme etıledı.
Barlyǧyn bırdei tızıp körsetpei-aq qoialyq, örmektıŋ jüzın audardy qalǧanyn qajet etse oquşy özı qarap şyǧar. Qaitalap aitalyq, Abai osy qara sözderı arqyly «qazaq» dei otyryp, bükıl adamzat qajetın öterlıktei, olardyŋ jany men tänın riza eterlıktei, ruhyn asqaqtatarlyqtai därejege jetkızgen. Tek qana ärpıne qarap yzasyz oqu qajettıgın, tereŋ oidy, mūhit tübınde jatqan marjandardy köre bılu qajet sekıldı. Ärine, barlyq oquşy olai bola almas. Bolmasa qaitemız. Abaidyŋ özı aitqandai, öz sözı özınıkı.
Öleŋ – sözdıŋ patşasy, söz sarasy,
Qiynnan qiystyrar er danasy.
Tılge jeŋıl, jürekke jyly tiıp,
Tep-tegıs jūmyr kelsın ainalasy.
Dosyŋa dostyq – qaryz ıs,
Dūşpanyŋa ädıl bol.
Jiyrma besınşı sözdıŋ astary
Būl eŋbegınde Abai taǧy da bır ret adamdarǧa mal tabu qajettıgın (eŋbek etu qajettıgın), maldyŋ azdyǧy (aqşa men ışıp-jemnıŋ, mal men dünienıŋ) adam balasynyŋ boiyndaǧy barlyq jaman qasietterdıŋ oianuyna septıgın tigızetındıgın basa körsetedı.
Mal tap. Malyŋdy balaŋnyŋ öner, ǧylym üirenuıne jūmsa deidı.
…Qūdaidan qoryq, pendeden ūial, balaŋ bala bolsyn deseŋ – oqyt, mal aiama! Äitpese, bır it qazaq bolyp qalǧan soŋ, saǧan rahat körsete me, özı rahat köre me, ia jūrtqa rahat körsete me?
Kısılıktıŋ, adam atanudyŋ standarty, baǧdarlamasy. Būdan tūjyrymdy etıp eşkım de aita almas.
Būl sözınde de Abai qazaqtyŋ aryna tiıp, «bır it qazaq» degen sözdı qystyryp ta qoiady.
Älemdık azamat bolu üşın, tolyq adam därejesıne jetu üşın şetel tılın bılu qajettıgın, ozyq elderdıŋ önerı men ülgısın üirenu qajettıgın tüsındıre bılgen.
Bılımdı kısı bılımnıŋ tek qana öz basyna emes, el baqytyn aşatyndai bılım boluyn armandaidy. «Balamdy medresege bıl dep berdım» dep bala bılımınıŋ el paidasyna, halyq qamyna jarar ma eken degen ümıt te bolady.
Bılım alǧanda, öner üirengende: «…Bız de el bolyp, jūrt bılgendı bılıp, halyq qataryna qosyludyŋ qamyn jeiık dep niettenıp üirenu kerek» dep aqyl aitady.
Būl sözdegı Abai tūjyrymdary sol kezde elge öte qajet aqyl bolatyn.
Äitpese, bailarǧa ökımet balaŋdy oqyt dep salyq salǧanda, balasyn «aiap» ornyna kedei balasyn orys oquyna jıberıp qorlaǧandai bolǧan nadandyq zamanda Abaidyŋ būl sözderı naǧyz eldı el eter aqyl bolatyn.
Kım bılgen, bıraz sol zamanda oqu, bılım alǧandar bastauy osy sözden när alyp jatpaǧanyna?
Alaş azamattarynyŋ sol zamanda Abaidy qazaqtyŋ bas aqyny dep moiyndauyna äser etıp jatpasyna kım kepıl?
Jiyrma altynşy sözdıŋ astary
Jiyrma altynşy söz oquşylaryna ozyp kelgen jylqynyŋ şabysy üşın tymaǧyn aspanǧa laqtyryp maqtanu, jyǧylyp qalǧan jıgıttıŋ ailasy azdyǧy üşın jerge kırerdei namystanyp, kırıp keter jer tesıgın ızdeitındei namystanu nadandyq pen aqymaqtyqtyŋ äserı degen tüsınık tuǧyzady.
Au, aǧaiyn! Ozyp jatqan da, jyǧyp jatqan da bır qazaqtyŋ aty men jıgıtı emes pe!
Abai osyndai tüsınıktı saǧynady.
Öz jūrtyŋnan jau ızdeme, öz auylyŋnan dau ızdeme degen qaǧidany alǧa tūtady. Sol qaǧida paidasyn jūrt arasynan taba almaǧan kezde Abai: «Mūnyŋ bärı – qazaqtyŋ qazaqtan basqa jauy joq, bittei närsenı bır ülken ıs qylǧan kısıdei quanǧan bolyp, ana özgelerdı yzalandyrsam eken demek. Bıreudı yzalandyrmaq – şariǧatta haram, şaruaǧa zalal, aqylǧa terıs. Änşeiın bıreudı yza qylmaqtyŋ nesın däulet bılıp quanady eken?» dep taŋǧalady.
Abai solai deidı.
Osylaryn aitsaŋ el de «ras, ras» deitın körınedı.
Bıraq aqyly arqyly sana süzgısınen ötkızer bıreuı joq jäne sol ısterınıŋ terıstıgın bıle tūra, ökınıp te jatpaidy.
Abai zamanyndaǧy būl keleŋsızdık, tıptı odan da ärırekte köpşılık qylyǧynan oryn alǧan būl derttı bızdıŋ zamanymyz joq ettı dep, bız de maqtana almaityn sekıldımız.
Bıreudı yzalandyrmaqtyŋ şariǧatta haram, şaruaǧa zalal, aqylǧa terıs ekenın bū zamanda bılmeitın adam joq. Bıraq sony tüzetpekke eŋbek etu, el bolyp qam jasau şaralary jetıspei jatady.
Būl şarua memlekettık tūrǧyda ügıttelıp, şara qoldanu arqyly, ūlttyq, memlekettık ruhani ūran etılıp, ūzaq jyldar boiy «balany besıkten» degendei, tärbie nätijesımen jetuge bolar. Äitpese, qai rudyŋ balasy ıs basynda, sol auyldyŋ itınıŋ qūiryǧy joǧary bolatyndai tüsınıkpen qazaqtar älı de talai Abaiyn jylatar, Abai danasyn körınde aunatar.
Demek, būl ısterdegı ūlt boiyndaǧy kemşılık qasietterdı bız jalpy köpşılık sanasynyŋ tömendıgıne audara salu ürdısıne, sol arqyly özın aqyldy etıp körsetetınder bılgırlıgıne qosyla almaityn sekıldımız. Mäsele jeke adamdarda emes, olarǧa serkelık qyzmet etıp jürgen basşylarda dep oilaimyz. Nölderdı sanǧa ainaldyrar, eldı bastap jürgen «edinisa» atty tūlǧalar qatesı dep tüsınemız. Solai bolar, asyly.
Jüirık atty satyp alyp, tartyp alyp, ūrlap alyp öz auylynyŋ ataǧynan qospasa, töbet talasyna türıkpennıŋ alabaiyn alyp kelıp, ananyŋ börıbasaryn qanjosa jasamasa, qaita el ışınen jüirıkterdı taŋdap, baptap, berısı alty alaşqa, arysy älem jarystarynda jūlqyndyrsa… mümkın, el sanasy da Abai atanyŋ köz jasyn köl etuge itermelemes edı.
Jiyrma jetınşı sözdıŋ astary
Osy saiahat saparymyzda bız Abai būl sözdı jazarda ne oilady, osy söz arqyly elge ne aitqysy keldı degen sūraqtarǧa jauap ızdeudı oquşylardyŋ özderıne tapsyrǧaly otyrmyz.
Bız būl saparymyzdy Abaidyŋ özı turaly az ǧana oi tolǧauǧa arnasaq dep otyrmyz.
«Abai kım edı?» dep sūraidy bıreuler.
«Abai danyşpan edı!» dep jauap qaitarady ekınşı bıreuler.
Üşınşı bıreuler: «Abai auyl adamy edı. Bılıgı älemdık deŋgeidegı danalyqqa, oi öresı danyşpandyqqa qalai jettı?» dep senımsızdık bıldıredı.
Bız osy sūraqtarǧa jauap tauyp bererlık Abaidyŋ osy sözındegı söilemderınen üzındı keltırelık.
Bır künı Sokrat hakım bır Aristodim degen ǧalym şäkırtıne:
– Äi, Aristodim, önerlerı sebeptı adam taŋyrqauǧa laiyqty adam bar ma? – dedı.
– Gomerge bäiıtşılıgı sebeptı, Sokofılge tragediiasy sebeptı, iaǧni bıreudıŋ syipatyna tüspektık, Zevsiske suretşılıgı sebeptı…
Bız osy ekı auyz söz arqyly Abaidyŋ jer şaryn on ainalyp kelerlık bılımı bolǧanyna köz jetkızıp otyrmyz. Älgıdei sūraq qoiyp senımsızdık bıldıruşıler Gomer men Sokrat turaly, Aristotel men Eskendır turaly oqydy ma eken, oqymasa, estıdı me eken?
Osyǧan qosa, bız öz basymyzdan ötken bır äŋgımenı äŋgımelep bersek, o da bızdıŋ älgı sözımızge septıgın tigızuı mümkın.
Bız bır joly (bızdıŋ «Abai-Şäkärım» kesenesın tūrǧyzyp jürgen kezımız bolatyn) Semei qalasynyŋ bır tūrǧynymen sözge kelısıp qaldyq.
«Qarauyldan qyryq qadam ūzap şyqpaǧan Abai, qalaişa älemdık därejedegı danyşpan bola qalady?» deidı älgı semeilık.
«Niuton degen oqymysty jerdıŋ tartylu küşı turaly zaŋyn şyǧaru üşın, aiǧa baryp täjribe jasap qaityp pa? Danyşpannyŋ danyşpandyǧy – sol, körgenınen qorytyndy şyǧarady» deimız bız.
Abai auylda öskenmen bükıl älemdık qozǧalystar men jaratylystar turaly, älemdık oqiǧalar men oqymystylar turaly habardar bolǧan kısı.
Eskı zaman ǧūlamalary turaly oi tolǧap jürgen Abai, özınen säl ılgerıde ötken orys ǧūlamalarynyŋ bärın oqyǧan, bırazyn audarǧan.
A.Puşkin, M.Lermontov, İ.Krylov sekıldı danalardy erekşe qūrmettegen.
Şyǧys danalaryna elıktep bala künınen öleŋder jazǧan.
Ömırınde orys körmei orys tılın igergen, parsy, arab tılderın jazba eŋbekterınde qoldanǧan, memleket basqaru, zaŋ pänderın oqymai-aq qazaq halqyn basqaru jönınde negızgı zaŋ sūlbasyn jasauǧa deiın bılımı jetken…
Tapqyrlyq, şeşendık sözderı qanşama?!
Bız osy saiahatymyzdy Abaidyŋ bır auyz sözımen aiaqtaǧaly otyrmyz…
…Bū kıtaphanaǧa tüie kırse nesı bar, būnda esek te otyrypty ǧoi…
Jiyrma segızınşı sözdıŋ astary
Abai sözderıne oi jügırtkende bızdı qinaǧan sözderdıŋ bırı osy jiyrma segızınşı söz boldy.
Osy sözdı oqi otyryp, bız sürgen ömırımızde talai ret: «Ne jazyǧym bar edı?» dep eŋıregen äielderdı köp körıp edık.
Bır üiden bes adam soǧysqa ketıp, äkelerı men balalary tügel qaitpai qalǧandy da körgenbız.
Bır tünde qara ormany örtke şalynyp, ört ışınde qalǧan balalary men şeşesın qūtqara almai zar jylaǧan azamatty da qūlaǧymyz şalǧan.
Ūrlyqpen baiyp, bailyqpen mansapty bolǧandar qanşama…
Jazyqsyz jala jabylyp, bıreudıŋ qylmysy üşın japa şegıp otyrǧandar qanşama…
Anasy men äkesınıŋ aqymaqtyǧynan tūl jetım bop ösıp jatyrǧan böbekter qanşama…
Osylardy köre jüre, solarǧa adam jany auyrǧanda özınen-özı «Au, būl qalai?» degen sūraq auzyŋnan erıksız jalyn bolyp, atyp şyǧady eken.
Älde barlyq adamdarǧa körsetıler jaqsylyq pen jamandyqtyŋ şamasyna älemdegı pendeler boiyndaǧy adamşylyq qasietterdıŋ, jeke adamdardyŋ kısılık piǧylynyŋ, bärımızdıŋ tabiǧatqa, adamdarǧa degen süiıspenşılıgımızdıŋ şamasy äser etedı me eken? Bızde, adamdarda älgıler tym azaiyp bara ma?
Sodan baryp jaqsylyq jobasy da şektele me?
Jauaby joq sūraqtardyŋ bırı sekıldı.
Abai da būl qūbylystardy adami, dıni tılmen tüsındırgısı kelmegen sekıldı. Köptegen tabiǧi, adami teŋsızdıkterdı tızıp kelıp: «Jaqsylyq, jamandyqty jaratqan – Qūdai, bıraq qyldyrǧan Qūdai emes, aurudy jaratqan – Qūdai, auyrtqan Qūdai emes, bailyqty, kedeilıktı jaratqan – Qūdai, bai qylǧan, kedei qylǧan Qūdai emes dep, nanyp ūqsaŋ bolar, äitpese joq» – deptı.
Mümkın, būl sūraqty Abaidyŋ:
El būzylsa qūrady şaitan örnek,
Perışte tömenşıktep, qaiǧy jemek, – deitın joldarynan ızdeu qajet pe?
El piǧyly būzylyp, köpşılık jappai şaitan soŋyna ergen şaqta, Abai sözımen aitqanda, «şaitan örnek qūrǧan şaqta» perışteden küş ketıp, älgı syilyqtar (jamandyqtar) adamdarǧa qalai bolsa solai taratyla bere me eken?
Jiyrma toǧyzynşy sözdıŋ astary
Abai osy sözınde bıraz adamdardy, äiteuır tırşılık etu, äiteuır auyzǧa bırdeŋe tauyp salu jolynda jüretınderdı, sol tırşılık, sol jūtqyn üşın arsyzdyqqa deiın baratyndardy, öz sözımen aitqanda, «antūrǧandar» atty arsyzdardy qatty synǧa alady. Antūrǧandar qylyǧyn zaŋdandyryp bererlık, arsyzdar ısın aqtap bererlık maqaldar şyǧaryp bergen atalaryna da qatty şüilıgedı.
«Altyn körse, perışte joldan taiady» deidı. Perışteden sadaǧa ketkır-ai! Perışte altyndy ne qylsyn, özınıŋ körseqyzar sūmdyǧyn qostaǧaly aitqany».
Abaidyŋ osy sözdı jazǧandaǧy jan aiqaiy, aşu-yzasy, maqal şyǧarǧan kısıge aitylmai qalǧan nazasy menıŋ kökıregımde sairap tūrǧan sekıldı.
«Ata-anadan mal tättı, altyndy üiden jan tättı» degen de maqal bar eken.
Ata-anadan tättı köretın sol antūrǧannyŋ ne oŋǧan jany bar edı. Ata-anasyn malǧa satpaq bolǧan arsyz-ai» dep jany qinalady Abaidyŋ.
Ata-ana ne jisa da balama qalsyn demei me?
Osyndai bılmestıkpen aitylǧan sözderge bek saq bolu kerek.
Abaidyŋ aitpaǧy da osy bolatyn. Atadan qalǧan sözdıŋ bärı baǧaly dep qatelespeu qajettıgın eskertedı.
Abai tuysynan synşy. Barlyq ömırge syn közımen qaraǧan, sergek jan. Sondyqtan amalsyz syqaqşy.
Abaidyŋ audarmalaryna zer salyp qarasaq, ol İ.Krylov eŋbekterın qazaqşalauǧa köp eŋbek etken.
Abai bır öleŋınde:
Arsyz bolmai ataq joq,
Aldamşy bolmai baq qaida? – dep keibır adamdardyŋ ataqty bolu jolynda ar satuǧa deiın baratynyn, baq pen taq jolynda aldau men arbau jasai alatynyn eskertken edı.
Būrynǧy zamandarda qazaqtyŋ maqal-mätelderı qazaq adamy üşın qazırgı zaman zaŋynyŋ bır tarmaǧy sekıldı qabyldanatyn.
Dauly mäsele boiynşa aitysyp jatqandar däl uaqytyn tauyp, der kezınde ornyna qoiyp aita alǧan ötkır söz, tura maqal, qanatty sözder daulasuşy jaǧyna tosqauyl bola alatyn. Abaidyŋ maqaldar men mätelderge erekşe nazar böluı de sondyqtan bolar.
Maqaldar men mätel sözderde erekşe quat bar, öitkenı halyq danalyǧy sondai sözder arqyly tüiındeledı.
Saiyn NAZARBEKŪLY,
Qazaqstannyŋ eŋbek
sıŋırgen qairatkerı
(Jalǧasy bar)
