Qystyŋ közı qyrauda jazataiym sürınıp ketıp, qūlap, jaraqat alǧandardyŋ sany artyp ketedı. Osy mezgılde tüngı aiaz jerdıŋ betın qatyryp, keşe ǧana jürıp ötken jolymyz ainadai jarqyrap, köktaiǧaqqa ainalady.
Mūndaida ǧimarattardyŋ aldyndaǧy tepkışekterden alaŋsyz adymdau da qaterlı. Jerasty joldarynyŋ tepkışekterı aiazdy künı mūz qūrsanyp qalsa, ol da jaman. Jürgınşılerdıŋ tabanymen taptalyp, kök mūzǧa ainalǧan aialdama aldynda kölıkke ılıgem dep ūmtylyp, oŋbai qūlap ondalap jatqandy da kördık.
Al, tejegışın igere almai, bürsız doŋǧalaqtyŋ kesırınen apatqa ūşyrap jatqan kölıkter öz aldyna. Ötkende jeltoqsannyŋ bas kezındegı bır jylymyq, bır qatqaqta qaladaǧy travmatologiialyq punktterge bır künde 98 adam tüsıptı. Köktaiǧaqtan qalai saqtanuǧa bolady? Mamandardan az-kem keŋes aldyq.
– Asyly, jalpy erejelerdı este ūstaǧan jön. Mysaly, köktaiǧaqta syrtqa şyǧar kezde, aiaq kiımıŋızdı dūrys taŋdaŋyz. Onyŋ ökşesı biık emes, tabany qalyŋ ärı būdyrly bolyp kelgenı jaqsy. Al, köşede jürgende jerdı nyq basyp, qolyŋyzdy qaltaǧa salmai, tepe-teŋdıktı saqtaǧan dūrys. Mūzdy jerdı ainalyp ötu mümkın bolmasa, mysyq tabandap, qysqa adymmen jüruge tyrysyŋyz, – deidı Respublikalyq travmatologiia jäne ortopediia ǧylymi-zertteu institutynyŋ därıgerı Ertısbai Moldageldinov. – Qys bastalǧaly berı bızdıŋ beketke kelıp, alǧaşqy medisinalyq kömek alyp jatqandardyŋ basymy – köşede qūlap, jaraqattanǧandar. Olardyŋ jarasyn taŋyp, gipstep, kürdelılıgıne qarai auruhanaǧa jatqyzamyz. Auruy jeŋıl bolsa, em-domyn belgılep, üiıne şyǧaryp salamyz. Ärine, synyq ornyna tüsıp, jazylǧanǧa deiın bıraz uaqyt ötedı. Ädette tüske deiın alty-jetı nauqas qabyldasaq, aua raiynyŋ kürt özgergen kezderınde būl körsetkış on ese ösıp ketedı. Ondaida küşeitılgen brigada qyzmet körsetedı. Bızdıŋ punkttıŋ özınde ekı brigada auysymmen jūmys ısteidı. Qala boiynşa üş travmatologiialyq punkt bar.
Qalalyq jedel medisinalyq järdem stansasynyŋ feldşerı Altynbek Mämbetovtyŋ aituynşa, syrqat jaraqattyŋ auyr-jeŋıldıgıne qarai är audannyŋ travmatologiialyq punktterıne dereu jetkızıledı. Eger jaraqat alǧan adamnyŋ jaǧdaiy naşar bolsa, onda Respublikalyq travmatologiia jäne ortopediia ǧylymi-zertteu institutyna aparylady.
– Türlı jaǧdaida qol-aiaǧy synyp, jaraqattanǧandar därıger kömegı kelıp jetkenşe qozǧalmai jatuy tiıs. Sebebı, süiek synǧanda, jūmsaq ettı ezıp, ne bolmasa qan tamyrlaryn qiyp ketuı mümkın. Bızder aşyq jara bolsa, zalalsyzdandyryp, jaraqatyn bailap tiıstı jerge jetkızem, – deidı Altynbek Mämbetov.
Boz kılem üstınde küş synasqan baluandar qanşa jyǧylsa da, eşbır jaraqat almaityny taŋ qaldyrady. Mamandar da osy sportşylardyŋ täjıribesıne jügıngendı jön sanaidy. Bar mäsele dūrys qūlai bılude eken. Keibıreuler «jūmsaq jerge jyǧylǧandar aiaq-qolyn şyǧaryp ne syn-
dyryp almaidy» dep uäj aitady. Senbeŋız. Eger dūrys qūlai bılseŋız, qandai biıkten qūlasaŋyz da, eş jaraqat almaisyz.
Aiaq astynan aiaq-qoly synyp, sıŋırı sozylyp, ne buyndary ornynan taiǧandy adamnyŋ beinetı dep aitqanmen, soqqynyŋ qatty boluyna özımız de kınälımız. Iаǧni, qūlap bara jatyp, jantalasyp qolymen jer tırep qaluǧa tyrysamyz. Nätijesınde, denenıŋ bar salmaǧy tırek bolǧan qolǧa tüsedı. Ondaida adamnyŋ eŋ älsız
müşesı qol süiegı synyp, ne şyntaǧy şytynap, tym qūryǧanda, bılezıgı taiyp, aptalap jürıp-tūruǧa jaramai qalady. Şyntaqty jerge tırep qalu da qate. Mūndaida şyntaq synbasa da, barlyq salmaq būǧanaǧa tüsedı. Būǧananyŋ synuy köp kezdesetın jaraqattyŋ bır bolyp sanalatyny sondyqtan. Sürıngen adam tepe-teŋdıgın saqtai almai, jürelep otyra qaludyŋ ornyna, tızesın tırei jyǧylady. Būl dūrys emes. Nätijesınde tıze jarylyp, janyŋyzǧa batatyn bolady. Jambasty «jūmsaq» dep esepteitınder de qatelesedı. Jambaspen jyǧylǧan jannyŋ omyrtqasyna zaqym keluı mümkın. Tıptı, qūiymşaq ornynan qozǧalsa da, oŋai emes ekenın eskerıŋızder. Şalqalap qūlap jatyp bar salmaǧymen basymen jerge soǧyludyŋ da auyr zardaptary bar. Qandai jaǧdai bolsa da, basty ekı qolmen qalqalap, qorǧanudyŋ amalyn qarastyryŋyz. Sonda midyŋ şaiqaluy, bas süiektıŋ synuy siiaqty beinetten ainalyp ötesız.
Mamandardyŋ aituynşa, qūlaudyŋ üş türınıŋ zardaby bolmaidy. Olar – ışpen tüsu, bır büiırlep qūlau jäne arqasymen jyǧylu. Barlyq jaǧdaida sızdıŋ dūrys şeşım qabyldauyŋyzǧa nebärı üş sekund qajet. Iаǧni, qas-qaǧym sätte qol-aiaǧyŋyzdy jinap, basyŋyzdy qalqalap ülgeruıŋız kerek. Eger qolyŋyzda auyr sömke bolsa, laqtyryp jıberıŋız. Sız üşın de, sömke üşın de paidaly ekenıne sosyn közıŋız jetedı. Sebebı, adamdar qūlap bara jatyp özınıŋ halın emes, sömkenıŋ jaiyn oilaidy. Aqyry qūlaǧan ekensız, onda ornyŋyzdan tez tūryp ketpei, auyr jaraqat almaǧanyŋyzǧa közıŋızdı jetkızıŋız. Jedel järdem şaqyrtyp, därıger kömegıne jügınıŋız.
Aigül UAISOVA
