Jeltoqsan – qalam men joǧary lauazymdy memlekettık qyzmettı qatar ūstaǧan Qazaqstannyŋ halyq jazuşysy, Eŋbek Erı, memleket jäne qoǧam qairatkerı, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Äbış Kekılbaiūly üşın taǧdyrly ai. 1939 jyldyŋ 6 jeltoqsany künı 362 äulielı kielı Maŋǧystau jerınde düniege kelıp, zamandasy Myrzatai Joldasbekovşe aitqanda, 363-äuliege ainalǧan qabyrǧaly qalamger osydan tört jyl būryn, 11 jeltoqsanda fäniden baqiǧa köştı. Erteŋ asa körnektı tūlǧanyŋ tuǧanyna 80 jyl tolady. Osyǧan orai, bügın Nūr-Sūltan qalasynda jazuşynyŋ mereitoiyna arnalǧan şaralar bastalyp, ekı künge jalǧasady.
Äbış Kekılbaev – adam janynyŋ tereŋdıgın, adam janynyŋ ǧajaiybyn şeberlıkpen aşa bılgen jazuşy. Qabyrǧaly qalamgerdıŋ keiıpkerlerı ömırdegı qarapaiym adamdar bolǧanymen, kışkentaiy joq, aluan mınezımen, taǧdyr-talaiymen, jan düniesınıŋ tereŋdıgımen erekşelenedı. Suretker zaman men adam bolmysynyŋ san qyryn qara sözdıŋ qūdıretı arqyly sanamyzda nöser jauǧyzyp, naizaǧai oinatady, keide tüpsız tereŋ mūhit-oilarymen taŋdai qaqtyryp, qairan qaldyrady. Äbıştıŋ älemıne taŋǧalmaityn adam az.
«Äbış Kekılbaev – zamanymyzdyŋ bır zaŋǧar tūlǧasy. Kekılbaev turaly söz aitu kımge bolsa da oŋaiǧa tüse qoimas» dep Quanyş Sūltanov «Kekılbaev keŋıstıgı» atty maqalasynda jazǧandai, Äbış aǧa turaly söz qozǧau, onyŋ şyǧarmaşylyq älemıne üŋılu men tüsınu, ony zertteu – köp eŋbek pen ızdenıstı talap etetın dünie.
5 jeltoqsan
10:00 Äbış Kekılbaiūlynyŋ 80 jyldyǧyna arnalǧan konferensiia (L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı, Tūŋǧyş Prezident auditoriiasy, Q.Sätbaev köşesı, 2)
17:00 Äbış Kekılbaiūlynyŋ «Nartäuekel» halyqtyq qaharmandyq dastany («Jastar»
teatry, I.Esenberlin köşesı, 10)6 jeltoqsan
09:30-10:00 Äbış Kekılbaiūly köşesınıŋ aşyluy
11:00-11:30 Ūlttyq panteondaǧy Äbış Kekılbaiūlynyŋ beiıtıne gül şoqtaryn qoiu, qūran oqu
12:30-14:00 Jazuşy-qairatker ruhyna baǧyştalǧan as
17:00 Qalamgerdı eske alu keşı (Beibıtşılık jäne kelısım saraiy, Täuelsızdık daŋǧyly, 57)
Äbış Kekılbaev ädebietke kelgelı oqyrmanyn da, ortasyn da oilandyryp keledı. Onyŋ är kıtaby, är sözı – önege, qūndy mūra.Onyŋ ǧūlama aqyl-oiy, şyǧarmalary şeteldıkterdı de taŋǧaldyrdy. Nemıstıŋ «Folk und Velt» kıtap baspasy jürgızgen saualnama hattamasynda Äbış Kekılbaevtyŋ esımı «HH ǧasyrdyŋ taŋdauly jazuşylary» tızımıne engızılgen. Būl tızımge türkı älemı jazuşylarynan Äbış aǧamen bırge Rasul Ǧamzatov, Şyŋǧys Aitmatov engen bolatyn.
Äbış Kekılbaev – keŋestık kezeŋde keŋınen tanylǧan jäne moiyndalǧan jalqy tūlǧa. KSRO Jazuşylar odaǧy alqasynyŋ, halyqaralyq «Lotos» jazuşylar syilyǧy qazylar alqasynyŋ, Mäskeudegı «Hudojestvennaia literatura», «Drujba narodov» baspalarynyŋ redaksiialyq alqa müşesı boldy. Aziia-Afrika jazuşylary halyqaralyq komitetınıŋ müşelıgıne sailandy. Kekılbaevtyŋ şyǧarmalaryn kezınde Mūhtar Äuezov öte joǧary baǧalaǧan.
Ūly qalamger 1939 jyly 6 jeltoqsan künı Maŋǧystau oblysy, Maŋǧystau audany (būrynǧy Gurev oblysy), Oŋdy auylynyŋ Myrzaiyr degen jerınde tuǧan. Arǧy atasy Qojanazar Janaiūly qazaqtar köşın Maŋǧystauǧa bastap kelgen. Belgılı, bılıktı, bedeldı, däulettı adam bolǧan. Bır zamandarda Äbış aǧamyzdyŋ ata-babasy Jylyoi öŋırın, Jem özenı boiyn mekendegen. Būǧan tarihi derekter kuä. Menıŋ tuǧan auylym Aqkiıztoǧaidyŋ atauy da tegın qoiylmaǧan. Äbış aǧamyzdyŋ babasy Taǧan bai babasy Qojanazarǧa as berıp, sol asqa Äbılhaiyr hannyŋ ūly Aişuaq han kelıptı. Qazaq dästürı boiynşa handy at kermesınen aiaǧyn jerge tigızbei, jer betıne töselgen aq kiızben qarsy alǧan. Han aiaǧyna töselgen aq kiız ben toǧai ädemılıgı el auzynda aŋyz bolyp taralypty da, bızdıŋ auyl sol astan soŋ «Aqkiıztoǧai» dep atalyp ketıptı. Menıŋ «Aqkiıztoǧai» degen öleŋım osy tarihtan syr şertedı. Äbış aǧanyŋ 70 jyldyq toiynda osy öleŋımdı oqyp bergen edım.
Sūltan ORAZALY,
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı:
– Äbış Kekılbaiūly – ekı däuırde de joly bolǧan jazuşy. Ol aldyndaǧy ūstazdary Mūhtar Äuezov, Ǧabit Müsırepovtıŋ auyr taǧdyryn qaitalamai, jastyq şaqtaryn maidan dalasynda qaldyrǧan Äbdıjämıl Nūrpeiısov, Tahaui Ahtanov siiaqty qiynşylyq körgen joq. Beibıt zamanda şyǧarmaşylyqqa da, qairatkerlık qyzmetke de erkın aralasty. Qazaq jazuşylary arasynda otyz jasynda Ükımet basqarǧan Säken Seifullindı aitpaǧanda, Äbış şyqqan Memlekettık hatşy, Parlament töraǧasy siiaqty biık qyzmetke äzırge bırde-bır qalamgerdıŋ qoly jetken emes. Ol keŋes zamanynda, 46 jasynda Memlekettık syilyq alsa, täuelsızdık zamanynda Eŋbek Erı atandy. Ärine, «Tıl önerı dertpen teŋ» degendei, aq qaǧaz aldyndaǧy şyǧarmaşylyq azabyn bır kısıdei şektı. Bıraq būl bır Allanyŋ özı syilaǧan tättı azap bolatyn. Keibır zamandastary onyŋ on tört-on bes qyryn sanamalap jatady. Būl da – aqiqat. Närestedei taza Äbış, kemeŋger Äbıştıŋ tūrǧan boiy öz keiıpkerlerı Eŋsep pen Abyldan aumaidy. Bırınde tabandy eŋbegımen şyŋyraudan tübıne jetıp, jeŋıs tapqan Eŋseptei oi tūŋǧiyǧynan söz marjanyn terse, ekınşısınde Abyl tärızdı körkem sözımen jürek tebırentıp, elıŋe dos köbeitken tūlǧa. Zaman alǧa ozǧan saiyn Äbıştıŋ mereiı arta bermek.
Aqkiıztoǧai
Topyraǧyŋda kım tolqymai tūra alar,
Qoinauyŋda «Altyn adam» syndy mūra bar.
«Aqkiıztoǧai» degen atyŋ ardaqty
Keşegınıŋ aŋyzy bop qūralar.
Pır Bekettıŋ kındık qany tamǧan jer,
Atajūrty – Aqmeşıt bop qalǧan jer.
Aqkiıztoǧai, qasiettı mekensıŋ
Asan qaiǧy barǧan jer.
O, zamannan ertegıdei jetken syr,
Kümbır küiler tögılgende şekten bır.
Ejelgı aty ūmytylyp qalǧanda
«Aqkiıztoǧai» dep atalyp ketken jer.
Ötken künder şejıresı är qily,
Ūly Jemnıŋ qaimaǧy bop qalǧidy.
Auylymnyŋ är perzentı būl jerge
«Äbış aǧa tuys qoi» dep şalqidy.
Tuystyǧy tym ärıden bastalǧan,
Babasynyŋ basqan ızı tastarda.
El auzynda taŋǧajaiyp aŋyz bop
Taǧan baba jasaǧan bır as qalǧan.
Äbıştei pır Taǧan baidan taraǧan,
Batyr baba biık tūrar qaradan.
Qojanazardai babasyna as berıp
Jinalypty san adam.
Kışı jüzdıŋ hany keptı sol asqa,
Aty äigılı Alaşqa.
Han aiaǧyn qara jerge tigızbes
Aq kiız bar toǧaiyna jarasqan.
Aq kiızdıŋ köptıgıne dau bar ma?!
Aq maqtadai köz tartady jaiǧanda.
Toǧai ışı sūlulyqqa tūnypty
Suy şärbat, gülı jainap
Qūstar änge salǧanda.
Nūr şūǧyla taraǧanda maŋaiǧa,
Tabiǧattyŋ bar boiauy – toǧaida.
Aq peiıldıŋ belgısındei aq kiız
Aŋyz bopty talaiǧa.
Būl öŋırde sondai ǧajap ötıptı,
Aŋyz-jyr bop alystarǧa jetıptı.
Sol astan soŋ bızdıŋ auyl şynymen
«Aqkiıztoǧai» dep atalyp ketıptı.
Äbış aǧa qandai ǧūlama, ūly jazuşy bolsa da, ömırde sondai qarapaiym adam edı. Astanada ötetın mädeni-ädebi şaralarda Äbış aǧa kele jatqanda bükıl aqyn-jazuşy qauymy, halyq oryndarynan tık tūryp, qoşemetpen qarsy alatyn. Äbış aǧanyŋ sözın tyŋdauǧa bärı de qūmar edı. Söilep ketse, şejıre-kömbedei, tarihi äŋgımelerdı aitqanda jyldarmen, sifrlarmen jaŋylyspai söilegende, osyndai ǧajaiyp danyşpandy tyŋdaǧanyŋ üşın özıŋe-özıŋ riza bop otyrasyŋ. Onyŋ «Aŋyzdyŋ aqyry», «Ürker», «Eleŋ-alaŋ», «Abylai han» şyǧarmalary – tek tarihi şejıre emes, bügıngı qoǧammen, ūlt müddesımen ündesıp, ūlttyq ruh pen älemdık örkeniettıŋ qūndylyqtaryna ūmtyldyratyn quatty tuyndylar. Ol özınıŋ ūlt jauharyna ainalar qazynaly ädebi mūralarymen Mūhtar, Qanyş, Älkei, Säbit, Ǧabit bastaǧan alyptar köşınıŋ jalǧasy bolyp, qasiettı qazaq tılımızdı, ruhani ömırımızdı, jan düniemızdı baiytty.
Abyz aǧanyŋ üiınde bır bolǧanymda: «Äbış aǧa, men sızge osy kezge deiın bırde-bır ötınış aitpadym, qūlaq assaŋyz, bır ötınışım bar edı. Küi anasy Dina şeşemız turaly qazaqşa-türıkşe «Dina Nūrpeiısova» degen kıtap-albom daiyndap qoidym. Bıraq demeuşım joq. Bır künı şyǧar degen ümıtım ǧana bar köŋılımde. Osy kıtabyma alǧysöz jazyp berıŋızşı. Men turaly emes, Dina Nūrpeiısova turaly» dedım.
Äbış aǧam «jazaiyn» dep, jazyp berdı. Būl 2015 jyldyŋ 25 qaraşasy bolatyn. Arada az uaqyt ötkende, Äbış aǧa da ömırden öttı. Aǧany talai saǧynamyz. «Ainalaiyn» degen sözın saǧynamyz…
Marjan ERŞU,
aqyn, audarmaşy, filologiia
ǧylymdarynyŋ kandidaty
