Ädebiettıŋ jer jahanǧa, adamzatqa yqpaly qandai? Bügıngı älemde ädebiet qaida baǧyt aldy? Är eldegı qalamgerlerdıŋ bır-bırımen qarym-qatynasy qai deŋgeide? Qalam ūstaǧan qauymdy ne tolǧandyrady? Jekelegen ūlttar ädebietınıŋ jaǧdaiy qandai? Osy jäne basqa da mäseleler Astanada ekı künge jalǧasqan «Qazırgı zamanǧy söz energiiasy» atty Euraziialyq ädebi forumda talqylandy. Bırneşe el qalamgerlerı jiynyn Qazaqstan Jazuşylar odaǧy Mädeniet jäne sport ministrlıgınıŋ qoldauymen «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy aiasynda Astananyŋ 20 jyldyǧyna arnap ūiymdastyrdy. Bız osy basqosuda qozǧalǧan bırqatar mäselenı baiandamaşylardyŋ öz sözderımen berudı jön kördık.
KITAP NARYǦY KEREK
Tölen ÄBDIK, jazuşy (Qazaqstan):
– Qazırgı älemdegı ädebiettıŋ jaǧdaiy qandai? Būl sūraqqa naqty jauap beru mümkın emes. Qazaq ädebietıne kelsek, menıŋşe, qazır onyŋ älem tılderıne audaryluy eŋ özektı mäsele bolyp otyr. Keŋes zamanynda da tamaşa şyǧarmalar jazyldy. Bıraq bız älemdık ädebi arenaǧa şyǧa almaitynbyz. Qazır täuelsız el atansaq ta, öz qazanymyzda qainap otyrmyz. Alaida seŋ qozǧaldy.
Bügınderı üzdık şyǧarmalar ǧana audaryluy tiıs. Audarmanyŋ körkemdık deŋgeiı öte joǧary, tüpnūsqaǧa meilınşe jaqyn bolu kerek. Bızde tūpnūsqadan, mäselen qazaq tılınen aǧylşyn nemese fransuz tılderıne şyǧarmany audaratyn adamdar joqtyŋ qasy. Sondyqtan jolma-jol audarmany paidalanamyz. Būl audarmadan audarma jasau bolyp ketedı. Mūnyŋ özı problema tuyndatady.
Elımızde kıtap naryǧy jolǧa qoiylmaǧan. Baspalar kıtap şyǧarudan tabys tappaidy. Olar tapsyrys arqyly az tirajben şyǧarady. Kıtap saudasyna bas auyrtpaidy. Al avtor kıtaby şyqqanyna mäz. Keiıngı kezde qalamaqy mäselesı talqylanyp, şeşılıp jatyr, bıraq onda da kürdelı mäseleler bar. Avtor būl jaǧdaida qūqyǧyn joǧaltady degendı, taǧy basqany estıdık. Bıraq būl – basqa äŋgıme. Bızge kıtap naryǧy kerek, ondaǧy ötımdı tauar – jaqsy kıtap.
JANRLAR ARALASYP KETTI
Gun-Aajavyn AIýURZANA, aqyn (Moŋǧoliia):
– Qazırgı ädebiettıŋ türlenu jyldamdyǧy mamandardy taŋǧaldyrady. Janrlardy anyqtaudyŋ özı mümkın bolmai barady. Bügıngı poeziiada naǧyz öleŋ qaisy, haltura qaisy, eşkım aiyryp bolmaidy. Oqyrmandar talǧamdy, al avtorlar stildı joǧaltty. Moŋǧol men qazaq ädebietı būryn bilıktıŋ yŋǧaiyna qarai jazylatyn. Sol kezde oqyrmandar talǧamy esepke alynbaityn. Bıraq onda janrlardyŋ bärı öz ornynda tūrdy. Kez kelgen kıtap jaryq körerde onyŋ janry anyqtalatyn. Oqyrman sol arqyly kıtapty qabyldaityn.
Toqsanynşy jyldardyŋ ortasynda janrlardy anyqtau qajettılıgı joiyldy. Basqa elderdı bılmeimın, Moŋǧoliiada sodan keiın keibır janrlar joǧaldy. Būryn poeziiada negızgı üş janr – öleŋ, poema jäne öleŋmen jazylǧan roman boldy. Proza da äŋgıme, povest, romanǧa bölınetın. Qazır bızde poema, öleŋmen jazylǧan roman jazylmaidy. Povest Batystyŋ yqpalymen roman bolyp atalyp kettı. Qoǧamdyq-syni maqalalar derektı proza bolyp atalatyn boldy. Bır sözben aitqanda, janrlar aralasyp kettı. Öleŋ men tolǧanu – poeziiadaǧy meditasiiaǧa, öleŋ men maqala – essege, äŋgıme men oilanu – filosofiialyq äŋgımege, roman men maqala nemese roman esse derektı romanǧa ainaldy.
QAZAQ ÄDEBİETI EŊ ALDYMEN QAZAQTARDY KÖTERSIN
Meiırhan AQDÄULET, aqyn, publisist (Qazaqstan):
– Qanşa «Börı aryǧyn bıldırmes, syrtqa jünın qampitar» degenımızben, ädebietımızdıŋ qadırı qaşyŋqyrap bara jatqany ras. Köp oqimyn, özım üşın, ne üşın ömır sürıp jatqanym üşın, ädebiettegı tendensiialardy bılu üşın. Sodan bıletınım, däl bız siiaqty tomaǧa-tūiyqtyqqa salynyp jürgender joq. Bız köp mäselede tyiym salynǧan keŋes zamanynda da ūly ädebietımızdı qalyptastyrdyq emes pe? Keiın jaŋa zaman keldı. Alaida soŋǧy 20-25 jylda qazaqtar kıtap oqudy qoidyq.
Öz aramyzda ädebiet turaly aitpaityn boldyq, jazǧan adamnyŋ bärı genii, oǧan bır närse aitsaŋ özara aitys bastalady. Bız bügın bilıkke renjimız, al keşegı keŋes bilıgı tūsynda jaŋbyr-jaŋbyrdyŋ arasynda jürıp, ädebiettı ädemı köterdık emes pe? Al bügın «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasyn barynşa paidalanaiyq. Söitıp, ädebiettıŋ jauapkerşılıgın küşeiteiık. Ädebietke daryndy jastar kele jatyr, bırın bılsek, bırın bılmeimız. Sebebı bır-bırımızdı oqymaimyz, al bızge bırınşı kezekte ruhani bırlık, ruhani süienış kerek, ärkım qolynan kelgenın jazsyn da, halyqqa ūsynsyn.
Bız älemmen salystyrǧanda kışkentai halyqpyz. Ädebietımız, mädenietımız köp elden basym. Bıraq bızden basym elderdıŋ ädebietıne elıkteimız. Köbınese öz atymyz şyǧa bermeidı. Qazır şyǧarmamyz basqa tılge audarylsa, soǧan mäz bolamyz. Osyndai jinalystarda «kıtabym bälen tılge audaryldy» dep maqtanamyz. Qazaq ädebietı eŋ aldymen qazaqtardy kötersın. Ädebietımız keremet aspandap tūrsa, özge ūlttar özderı ızdep kelıp, audaryp alady. Bızde ülken potensial bar. Bastysy, jastardy jasytyp almaiyq.
