Bügın taŋda zaŋgerler qauymy, naqtyraq aitqanda, qazaqstandyq advokattar ülken qobalju üstınde. Oǧan basty sebep – «Advokattyq qyzmet jäne zaŋ kömegın körsetu turaly» jaŋa QR Zaŋynyŋ jobasy men tūjyrymdamasy töŋıregındegı tüsınıspeuşılık bolyp otyr. Tıptı, keiıngı kezde osy jailarǧa bailanysty qyzu pıkırtalastar örbude.
Mäselen, üstımızdegı jyldyŋ 13 qyrküiegı künı Qazaqstannyŋ advokattar alqasy QR Ädılet ministrınıŋ atyna ündeu joldap, «Zaŋ jobasyn äzırleuşıler şeteldıŋ qūqyq mäselelerın tereŋ zerttemei, naqty baiybyna boilamastan, bızdıŋ ömırımızge engızgısı keletını baiqalady. Şyny kerek, mūhittyŋ arǧy jaǧynda özge qoǧamnyŋ müddesıne qyzmet etetın zaŋnama baptary bızde sybailas jemqorlyq pen jeŋ ūşynan jalǧasuǧa jaǧdai tuǧyzuy mümkın» dep alaŋdaitynyn jetkızdı.
Kereǧarlyq köp, kelısım az
Rasy kerek, elımızde jürgızılıp jatqan qūqyq salasyndaǧy reformalardy jūrtşylyq qoldap otyr. Būrynǧy qoldanystaǧy keibır zaŋdar zaman talabyna sai özgertılıp, tolyqtyrylyp, jetıldırıle tüsude. Būl baǧytta 2009 jyly 24 tamyzda Elbasy bekıtken Qazaqstannyŋ qūqyqtyq saiasaty tūjyrymdamasy öz ömırşeŋdıgın körsettı. Köptegen zaŋdar men zaŋ aktılerı memlekettıŋ qalyptasu, jetılu kezeŋınde halyqtyŋ müddesıne sai qyzmet ettı. 1997 jyly 5 jeltoqsanda qabyldanǧan «Advokattyq qyzmet turaly» zaŋ da osy qatarda. Atalǧan zaŋ aiasynda azamattarǧa qūqyqtyq kömek tegın körsetıldı. Jyl saiyn mūndai tegın kömektı elımızde 150 myŋǧa tarta adam alyp keldı.
Alaida advokattardyŋ käsıbi qyzmetın bır arnaǧa toǧystyryp, köpşılıktıŋ de köŋılınen şyǧyp kelgen advokattar instituty endı zaŋ keŋesı retınde qaita qalyptastyrylǧaly otyr. Mıne, osy töŋırekte kelıspeuşılıkter köp.
Astana qalasy advokattar alqasy prezidiumynyŋ töraiymy Raihan Dosanovanyŋ aituynşa, atalǧan qūjat 105 baptan tūrady. Onymen tolyq tanysyp şyǧuǧa uaqyt öte tyǧyz bolǧan körınedı. «Zaŋ jobasy bızge qyrküiek aiynyŋ ortasynda ǧana keldı. Basty äzırleuşı QR Ädılet ministrlıgı bırden ūsynystar men eskertpelerdı beruımızdı talap ettı. Bır qaraǧanda avtorlar köp närsenı qamtyǧandai, advokattardyŋ müddesı eskerılgendei äser beredı. Bıraq tereŋdei taldap, boilai tüsseŋ, qorǧauşylardyŋ käsıbi märtebesın köterudıŋ astarynda tüpkı müddege säikespeitın jailar jetıp artylady» deidı.
Tūjyrymdamadaǧy kelıspeitın jaittardyŋ bırı joba avtorlary zaŋdyq kömektıŋ qazırgı qalyptasqan ülgısıne kereǧar keşendı zaŋ kömegın körsetudı ūsynady. Endıgı jerde zaŋdyq kömek beruşılerdıŋ barlyǧy Zaŋ kömegı palatasyna bırıgulerı kerek. Būl – sottarda adamdarǧa ökıldık müddesı türınde zaŋ kömegın körsetetın käsıbi zaŋgerlerdıŋ mındettı bırıguı degen söz. Ol üşın atalǧan sanatqa jatatyn mamandar käsıbi qyzmetıne saqtandyru kelısımşartyn jasasady. Sonymen qatar zaŋ kömegınıŋ mūndai türın körsetetın adamdar Palata müşelıgıne kıruı erıktı delıngen. Būdan ärı tūjyrymdamada mındettı müşelık tūrǧysynda qūrylǧan qūrylymdar (notariustar, advokattar, jeke sot oryndauşylary) kepıldendırılgen memlekettık zaŋ kömegın körsetu jüiesınde aiyryqşa märtebesı saqtalatyndyǧy aitylady. Solai bola tūra, «advokattar qyzmetı «Zaŋ kömegı turaly» zaŋmen retteletın bolady» deuı qalai?
Mamandardyŋ aituynşa, būl jerde köptegen kereǧarlyq bar. Bırınşıden, «advokattardyŋ tärtıptık komissiiasyn engızu» degen tüsınık te aqylǧa qonbaidy. Zaŋ jobasy boiynşa osy organ otandyq qorǧauşylardyŋ üstınen tüsken aryz-şaǧymdardy qaraidy eken. Al onyŋ qūramynda erıktı qyzmetker retınde sudialar da bolatyn körınedı. Esesıne sudialardyŋ tärtıptık komissiiasyna advokattar qatysa almaidy. Būl jerde taiǧa taŋba basqandai jazylǧan ärı ony köpşılık moiyndaǧan advokattardyŋ qyzmetıne atqaruşy bilıktıŋ aralasa almaityny jönındegı halyqaralyq talaptardyŋ jobany äzırleuşılerdıŋ esınen şyǧyp ketkenı qynjyltady.
Zaŋ jobasynyŋ 31-babynda advokat qūpiialyǧy turaly aitylady. Būl ūǧymǧa advokatqa jügınu faktısı kömek sūrap ötınış jasaǧan adammen jäne basqa da adamdarmen jasalǧan auyzşa jäne jazbaşa kelıssözderdıŋ mazmūny turaly, kömek sūrap ötınış jasaǧan adamnyŋ müddelerınde jasalatyn äreketterdıŋ sipaty men nätijelerı turaly mälımetter, sondai-aq, zaŋ kömegın körsetuge qatysty özge aqparattar jatady. Qorǧalatyn adam advokatqa tolyqtai senıp, ol qandai sūraq qoisa da jauabyn aituy tiıs. Äitpese, ortaq müdde üilespeidı. Al jaŋa zaŋda advokattar öz qorǧauşysy turaly bilık ökılderıne kerek kezde «barlyq mälımetterdı jaiyp saluy qajet» delıngen. Sonda ne bolǧany, qūpiia saqtalmaityn bolsa, qorǧauşy advokatyna qalai senedı?
Sondai-aq, 30-baptyŋ bırınşı tarmaǧynda advokattar qyzmetın mındettı saqtandyru mäselesı aitylǧan. Saqtandyru kölemı 1000 eseptık körsetkışten kem bolmauy kerek. Al saqtandyru kelısımınsız eşbır maman ıske kırıse almaityn körınedı.
Mıne, ūsynylyp otyrǧan jaŋa qūjattaǧy osyndai tüsınuı auyr baptar töŋıregınde osy salanyŋ mamandary men jobany äzırleuşıler arasynda qyzu pıkırtalas jürıp jatyr.
Osyǧan bailanysty Qazaqstan zaŋgerlerı odaǧy töraǧasynyŋ mındetın atqaruşy Serık Aqylbai: «Būl baǧytta aitylyp jatqan pıkırlerdıŋ bırqatarymen tanyspyn. Bızdıŋ elde advokat öte qat mamandyq. Ärı özındık sipaty bar erekşe jūmys türı. Qazır Qazaqstanda 4 myŋ adamǧa bır advokattan keledı. Köp jerlerde advokattar jetıspeidı. Osy salaǧa jūmysqa tūru da oŋai emes. Mäselen, advokat bolu üşın 140 myŋ teŋge tölep, alty aidan bır jylǧa deiın taǧylymdamadan ötu kerek. Odan keiın de advokattar alqasyna 280 myŋnan 800 myŋ teŋgege deiın bastapqy jarna, 5-ten 10 ailyq eseptık körsetkışke deiın ailyq jarna tölep tūru qajet. Mūndai qomaqty aqşa qaida ketıp jatyr? Köp aqşa jürgen jerde özım bıldık, erkınsu bastalady. Bilıktıŋ keiıngı kezde batyl şeşımder qabyldap, jaŋa zaŋ jobasyn ūsynuy osyǧan bailanysty ma dep oilaimyn» dedı.
Körıp otyrǧanymyzdai, pıkırler de kereǧar. Memlekettık organ men advokattar arasyndaǧy ūstanymda közqaras alşaqtyǧy aiqyn baiqalady. Bırneşe ret halyqaralyq konferensiialar, pıkır almasu, oi bölısu ötkızılgenımen, naqty ortaq kelısım bolmai keledı.
Mamandar ne deidı?
Sonymen jaŋa zaŋ jobasyna qatysty advokattardyŋ pıkırlerımen de, jobany jaqtauşylardyŋ pıkırımen de tanystyq. Bız habarlasqan advokattardyŋ basym köpşılıgı «atalǧan qūjat bızdıŋ erkındıgımızdı joiady. Būrynǧy keŋestık jüiedegı «ortalyqtan basqaruǧa» qaityp oralatyn siiaqtymyz» dese, osy zaŋ jobasyn jaqtauşylar basqaşa pıkırde.
– Jaŋa zaŋ jobasynda advokattardyŋ qūqyqtyq märtebesın nyǧaitu, olarǧa qosymşa qūqyqtar men kepıldıkter beru baǧytynda oŋ özgerıster jeterlık. Qazaqstanda 149 advokattyq keŋse jūmys ısteidı. Olardyŋ barlyǧynyŋ märtebesı keŋeitılmek. Ömır körsetıp otyrǧandai, kommersiialyq emes ūiym türınde qūrylǧan advokattyq keŋselerdıŋ qyzmetı bügıngı kün tūrǧysynan qaraǧanda syn kötermeitın jaǧdaiǧa keldı. Sondyqtan qūqyqtyq kömek körsetu turaly komissiia instituty qūrylyp, ol qūqyqtyq qyzmet körsetu subektılerı, olardyŋ klientterı men qūzyrly organnyŋ arasyndaǧy tepe-teŋdıktı jüzege asyrmaqşy. Onyŋ qūramyna elımızdıŋ Joǧarǧy sotynyŋ, Bas prokuraturasynyŋ, qūqyqtyq keŋesşıler palatasynyŋ, respublikalyq advokattar alqasynyŋ, respublikalyq notarialdyq palatanyŋ, respublikalyq sot oryndauşylar palatasynyŋ ökılderı jäne täuelsız ökılder engızılmekşı. Osy jaŋaşyldyqtardan advokattardyŋ ūtary köp» deidı Ädılet ministrlıgınıŋ bas mamany Daniiar Janat.
Taǧy bır nazar audararlyǧy, tūjyrymdamada zaŋ jobasyn ūsynuşylar jeke täjıribedegı zaŋgerler men advokattardyŋ qyzmetın bır mezgılde retteudı qolǧa alypty. Mūnyŋ qandai artyqşylyǧy bar?
Būl turaly zaŋger Elemes Saǧatov: «Bızdıŋ oiymyzşa, zaŋ qyzmetınıŋ atalǧan ekı baǧyty mülde ekı bölek dünie. Syrttai qaraǧanda ūqsas bolǧanymen, tabiǧaty bölek qyzmetter. Mäselen, advokat zaŋ kömegın körsetetın bolsa, zaŋ kompaniiasy, agenttıgı jäne jeke täjıribedegı zaŋgerler qūqyqtyq qyzmetter körsetedı. Eger advokattyŋ qyzmetı advokatura turaly zaŋmen rettelse, ekınşısınıŋ qyzmetı serıktestık turaly zaŋmen, jeke käsıpkerlık aktılerımen, patent negızınde, köp jaǧdailarda qyzmet körsetu men senımhat negızındegı kelısımşartpen retteledı. Sondyqtan ūsynylyp otyrǧan jaŋa zaŋ jobasy advokattar qyzmetın sol küiı «Advokatura turaly» zaŋmen retteletındei, būrynǧysynşa qaldyruy qajet dep oilaimyz» dedı.
Qazaqstan zaŋgerlerı odaǧy töraǧasynyŋ
mındetın atqaruşy Serık Aqylbai:
Qazır Qazaqstanda 4 myŋ adamǧa bır advokattan keledı. Köp jerlerde advokattar jetıspeidı. Osy salaǧa jūmysqa tūru da oŋai emes. Mäselen, advokat bolu üşın 140 myŋ teŋge tölep, alty aidan bır jylǧa deiın taǧylymdamadan ötu kerek. Odan keiın de advokattar alqasyna 280 myŋnan 800 myŋ teŋgege deiın bastapqy jarna, 5-ten 10 ailyq eseptık körsetkışke deiın ailyq jarna tölep tūru qajet. Mūndai qomaqty aqşa qaida ketıp jatyr?
Sondai-aq, ol «jaŋa äzırlenıp jatqan zaŋ jobasy tūjyrymdamasynda mamandyqqa kırudı jeŋıldetu maqsatynda jarna töleu mäselesı alynyp tastalady. Būl advokattar sanynyŋ ösuıne, olardyŋ arasyndaǧy bäsekelestıktı küşeitıp, qalamaqyny tömendetıp, olardyŋ käsıbi deŋgeiın joǧarylatuǧa yntalandyrady» degendı aitty.
Taǧy bır tüitkıldı mäselenıŋ bırı būl alqalardyŋ qarjylyq qyzmetınıŋ aşyqtyǧy ekenı belgılı. Osy baǧytta advokattar alqalarynyŋ kırıster men şyǧystary turaly aqparatty mındettı türde jariialau engızıledı. Advokattardyŋ mındettı jyldyq käsıbi bılıktılıgın arttyru ısı de qolǧa alynbaq. Būl rette Fransiia, Ūlybritaniia, AQŞ elderınıŋ täjıribesı eskerılıp otyr. Būdan bölek, halyqtyŋ äleumettık osal toptaryna tegın zaŋgerlık kömek körsetu maqsatynda «Pro bono» täjıribesın engızu qarastyryluda. Ol üşın advokattarǧa jylyna tegın zaŋ kömegın beru qūqyǧy ūsynylady degendı alǧa tartady mamandar.
Osylai qyzu pıkırtalas alaŋyna ainalǧan dauly mäselege älı nükte qoiylǧan joq. Jaqynda, dälırek aitsaq, 14 qazanda Qazaqstan advokattarynyŋ kezekten tys sezı şaqyrylyp otyr. Sala mamandary osy alqaly jiynda bır mämılege keler degen senım mol.
Taŋatar TÖLEUǦALİEV
