AES salsaq, qauıpsız be?

Soŋǧy kezde elde energiia tapşylyǧy turaly jiı aityla bastady. 2021 jyldyŋ soŋynda Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev ta Almaty qalasynda qarjy sektorynyŋ ökılderımen kezdesken kezde atom energetikasyn damytudyŋ özektılıgıne toqtaldy. «Bız būl mäselege qatysty naqty şeşımge kelemız dep oilaimyn. Bolaşaqty oilasaq, bız atom stansiiasynyŋ qūrylysyna qatysty naqty şeşım qabyldauymyz kerek» degen edı.

Qazaqstanda atom elektr stansiiasyn salu mäselesın Prezident bırınşı ret auyz­ǧa alyp otyrǧan joq. Būl – būdan būryn da aitylyp, bırneşe ret talqyǧa tüsken taqyryp. Ärine, energiiaǧa bolǧan sūranys tūrǧysynan alǧanda, damu üstındegı elderdıŋ atom elektr stansiiasyn saluy energiia jetıspeuşılıgınıŋ aldyn aludaǧy jäne el ışı önerkäsıbın quatty elektrmen qamtamasyz etudegı maŋyzdy täsıl ekenı ras. Äitkenmen, ol bızge kerek pe? Saldyrsaq, kımge saldyramyz degen mäsele jönınde el ışınde ärtürlı közqaras bar. Mäselen, jūrttyŋ keibırı «bızge atom elektr stansiiasy kerek» dese, «Qazaqstan özı atom elektr stansiiasyn sala almaidy. Mūndai ırı qūrylysty qaryzdanyp salǧanşa, salmaǧan artyq. Onyŋ qauıpsızdık jaǧy taǧy bar» dep sanaityn ekınşı top Qazaqstanda AES saluǧa mülde qarsylyq tanytyp otyr. Al üşınşı top bolsa, «AES salsyn, bıraq ony Koreia nemese Japoniiaǧa saldyrǧan jön» degen pıkırde. Al Memleket basşysy bolsa, «Menıŋ oiymşa, būl mäselenı egjei-tegjeilı qaras­tyratyn uaqyt jettı, sebebı Qazaqstanǧa AES kerek» dep qatysty oryndarǧa tapsyrma bergen bolatyn. Endeşe, AES salu jūmysyn zerttep-zerdeleu jūmysy qalai jürıp jatyr? Ol elımızdıŋ bolaşaǧy üşın qauıpsız be degen mäseleler töŋıregınde

«Qazaqstandyq atom elektr stansiialary» JŞS bas direktory Timur Jantikin myrzany äŋgımege tarttyq.

– Qazaqstanda atom elektr stansiiasyn salu mäselesı özektı taqyryp bolyp tūr. Bızge atom elektr stansiiasy qajet pe? Qajet bolsa ne üşın qajet? Jalpy sızderdıŋ mekeme qandai jūmystarmen ainalysady?

– Bızdıŋ ūiym «Samūryq-­Qazyna» AQ Qorynyŋ enşıles kompaniiasy bolyp tabylady. Ükımet bızdıŋ kompaniiaǧa Qazaqstanda AES salu mümkındıgın qarastyrudy tapsyrdy. Bügıngı taŋda Qazaqstan aumaǧynda atom elektr stansiiasyn salu jobasy boiynşa zertteu, zerdeleu jūmystaryn jürgızıp jatyrmyz.

Atom elektr energiiasyn generasiialaudyŋ artyqşylyǧy – parniktık gazdar şyǧaryndylarynyŋ bolmauy. Qazaqstan Respublikasynyŋ aumaǧynda AES-tı paidalanuǧa beru, kömır men gaz negızındegı elektr energiiasyn öndırudı almastyru esebınen atmosferaǧa kömırqyşqyl gazy şyǧaryndylarynyŋ jalpy kölemın orta eseppen jylyna 8 mln tonnaǧa qysqartuǧa yqpal etedı.

Qazaqstanda AES salu ekonomikanyŋ barlyq salasyna, sondai-aq ǧylymǧa, bılımge, äleumettık salaǧa oŋ multiplikativtık äser etedı, joǧary tehnologiialyq, ǧylymdy qajetsınetın tehnologiialar men aralas salalardyŋ jedel damuyna mümkındık beredı.

Onyŋ üstıne, qūrylys kezeŋınde şamamen 7-8 myŋ jūmys orny qūrylady, odan ärı paidalanu personaly üşın şamamen 2 myŋ adam qajet bolady. Joǧary bılıktı kadrlardy daiarlau qazaqstandyq joǧary oqu oryndary baǧdarlamalarynyŋ damuyna äkeledı jäne olardyŋ deŋgeiın aitarlyqtai köteredı.

AES ornalasatyn audanda infraqūrylym damidy. Negızgı nysandar – joldar, mektepter, auruhanalar jäne tūrǧyn üiler sekıldı obektılerdıŋ qūrylysyna alyp keledı.

– «Erın aitpaǧandy emeu­rın aitady» degendei, sızdıŋ paiymyŋyzdan AES saludy qoldaitynyŋyz aŋǧarylyp tūr. Qazır atom elektr stansiia­syn salu mäselesınde jūrttyŋ pıkırı de ekıge jarylady. Bır tarap, bızge atom elektr stansiiasy kerek dese, ekınşı tarap, joq kerek emes degen közqarasta otyr. Ukraina mysalynda atom elektr stansiiasy geosaiasi jaǧdaidy odan ärı asqyndyratyn özektı mäselege ainalyp ketuge şaq qaldy. Būl mäseleler sızderdı alaŋdatpai ma?

– AES jobasyn bızdıŋ mekeme saiasi emes, tehnikalyq jäne ekonomikalyq jaǧynan qarastyryp jatyr. Joǧaryda aitqanymdai, AES Qazaqstanǧa qajet. Kez kelgen kompaniia serıktes retınde taŋdalǧanymen tek atom elektr stansiiasyn salumen ǧana ainalysa alady, bıraq ol nysanǧa ielık etpeidı. Qazır 4 äleuettı serıktespen kelıssözder jürgızılude. Vendordy taŋdap, AES qūrylysy jobasy barysynda bız jūrtşylyqtan keletın barlyq signaldy qaras­tyramyz jäne eskeremız.

– Japoniiadaǧy atom elektr stansiiasynyŋ apatynan keiın keibır elder elektr stansiia­synan bas tarta bastady. Mäselen, Germaniia atom elektr stansiiasynan tolyǧymen bas tartty. Emsland, Isar 2 jäne Neckarwestheim jabyldy, iaǧni soŋǧy 3 atom elektr stansiia­sy jūmysyn toqtatty. Al bız endı salǧaly jatyrmyz? Būl qauıptı emes pe?

– Qazırgı uaqytta älemde jalpy quaty 368,6 GVt bolatyn 410 iadrolyq reaktor jūmys ısteidı. 57 reaktor nemese 59,1 GVt energetikalyq ekvivalentte salynuda. Atom elektr stansiiasy Qytai – 17 energoblok, BAÄ – 1, Oŋtüstık Koreia – 3, Ündıstan – 8, Türkiia – 4, Ūlybritaniia – 2, Resei – 4, AQŞ – 2 siiaqty elderde salynuda. Özıŋız aityp otyrǧan Germaniia, odan bölek, Belgiia, İspaniia jäne Şveisariia atom energiiasynan bas tartady. Mūnda balamaly energiia közderıne köp köŋıl bölınedı, būl olarǧa äldeqaida qymbatqa tüsedı.

Klimattyŋ özgeruı jönındegı Parij kelısımıne säikes Qazaqstan Respublikasy 2030 jylǧa qarai parniktık gazdar şyǧaryndylaryn 15%-ǧa qysqartuǧa mındetteldı. Bügıngı taŋda elımızdıŋ negızgı jūmys ıstep tūrǧan energiia közderı jylu kömır stansiialary bolyp tabylady, olar negızgı jabdyqtardyŋ tozuynyŋ joǧary deŋgeiımen qatar qorşaǧan ortanyŋ lastanuynyŋ joǧary deŋgeiımen (parniktık gazdar şyǧaryndylary, qaldyqtardyŋ ülken kölemı) erekşelenedı.

Ekologiialyq taza jäne qauıpsız tehnologiia bolyp tabylatyn atom elektr stansiialaryndaǧy dästürlı jylu stansiialaryn auystyru energetika sektoryndaǧy parniktık gazdar şyǧaryndylaryn, sondai-aq EO-nyŋ importtalatyn önımge kömırtegı salyǧyn engızu jönındegı josparlarymen bailanysty mūnai-gaz, tau-ken jäne ekonomikanyŋ basqa da sektorlarynyŋ boljamdy şyǧyndaryn azaituǧa mümkındık beredı. Elektr energiiasyn öndıru közderın ärtaraptandyru Qazaqstannyŋ energetikalyq qauıpsızdık deŋgeiın edäuır arttyrudy qamtamasyz etedı.

– Atom elektr stansiiasyn salmai-aq, elektr tapşylyǧy mäselesın şeşudıŋ basqa joldary joq pa?

– Ärine, bız kömırmen jūmys ısteitın stansiialardy salsaq bolady, bıraq bızdıŋ elımızde elektr energiiasyn generasiia­laityn jabdyqtardyŋ tozuy 70%-dan astamdy qūraidy, al älem elderı men Europalyq Odaqtyŋ kömırteksız taksonomiiasyna säikes, Qazaqstanǧa kömırsutek közderınde jūmys ısteitın energetikalyq stansiialar qūrylysyna investisiialar közdelmegen. Sondyqtan atom energetikasyn damytu jäne atom stansiiasyn salu barlyq sanattaǧy tūtynuşyny, onyŋ ışınde önerkäsıptık käsıporyn men halyqty üzdıksız elektr energiiasymen qamtamasyz etu üşın neǧūrlym qolaily bolyp tabylady.

– Qazırge deiın atom elektr stansiiasyn salyp beruge niet bıldırgen elder bar ma? Sızder qai elge basymdyq berıp otyrsyzdar?

– 2019 jyldan bastap reak­torlardy taldau boiynşa jūmystar jürgızılude. Atom tehnologiialarynyŋ 6 negızgı älemdık ielerınen tehnikalyq-kommersiialyq ūsynystar alyndy: KHNP (Oŋtüstık Koreia), CNNC (Qytai), Rosatom (Resei), EDF (Fransiia), NuScale (AQŞ), GE-Hitachi (AQŞ-Japoniia) kompaniialary reaktorlardyŋ 13 türlı nūsqalaryn qarastyruǧa ūsyndy.

Osy ūsynystardy qarau jäne zertteu barysynda eŋ perspektivaly nūsqalar taŋdaldy jäne KHNP, CNNC, Rosatom jäne EDF-ten 4 jobany qamtityn qysqa tızım aldyn ala qūrastyryldy. Barlyǧy derlık tehnikalyq jaǧynan säikes. Taŋdau jūmys­tary jobanyŋ Qazaqstannyŋ qajettılıkterıne sai jasalady. Demek, būl mäsele älı de zerttelıp, zerdelenedı. Aldyn ala bır elge basymdyq berılmeidı.