Köne Torǧai dalasyndaǧy Jylanşyq özenınıŋ arǧy-bergı jaǧalauy, Qūmaral men Sartübektı ainala kömkergen jasyl şalǧyndy nuly kölı azamat, qairatker, tūlǧa Kenjeǧali Äbenūlynyŋ qalyptasuynyŋ eŋ bastau közı bolǧany sözsız.
Adam balasyna jaqsy qasietter ananyŋ sütımen, äkenıŋ qanymen darityndyǧy anyq. Ömırınıŋ bas bapkerı bolǧan äkesı Saǧadi ömırden erte ozyp ketedı. Äkesınıŋ joqtyǧyn bıldırtpei tärbielep ösırgen Saǧadi aqsaqaldyŋ Äben ınısı qūrmetıne Äbenūly dep jazdyrtyp, al äkesı Saǧadidıŋ esımın familiiasyna aldy.
Bügınde seksennıŋ seŋgırıne şyqqan akademik Kenjeǧali Äbenūlynyŋ mändı de belsendı ömırı men qyzmetınıŋ eleulı oqiǧalaryna toqtaludy jön kördık.
Ömırınıŋ barlyq kezeŋderınde Kejeǧali Saǧadiev aitarlyqtai nätijelerge jetıp, elımızdıŋ joǧary oqu orny men ǧylymynyŋ reformatory retınde qalyptasty. 4 joǧary oqu ornyn (Qazaq memlekettık ekonomikalyq universitetı, Selinograd auylşaruaşylyq instituty, Qazaq memlekettık agrarlyq universitetı, Halyqaralyq biznes universitetı) basqaryp, Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ prezidentı qyzmetınde bolǧanda özın talantty ūiymdastyruşy, oişyl basşy, abyroily azamat, öz salasynyŋ janaşyry retınde körsete bıldı jäne osy kezeŋdı bız maŋyzdy dep sanaimyz.
Kenjeǧali Äbenūly bılım beru sapasyn joǧary standarttarǧa jetıldıruge, ǧylymi ızdenısterdı jūmyldyruǧa, bäsekege qabılettı mamandardy daiarlauǧa, materialdyq-tehnikalyq bazany nyǧaituǧa, ǧylymi kadrlardy, äsırese jas mamandardy qoldauǧa barynşa eŋbek ettı.
Al Ūlttyq ǧylym akademiiasyn basqaru kezınde akademik K.Saǧadiev üşın ǧylymda ülken nemese kışı mäsele bolǧan joq, ol täuelsızdık tūsyndaǧy qiyndyqtardyŋ bärıne män berıp, bırdei şeşıp otyrǧanyn atap ötken jön.
Sonymen bırge, Kenjeǧali Äbenūlynyŋ Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ bırınşı prezidentı Q.İ.Sätbaev qalyptastyrǧan dästürlerge asqan jauapkerşılıkpen qaraǧanyn jäne ülken qūrmet körsetkenın erekşe atap ötkımız keledı.
Kenjeǧali Äbenūlynyŋ tereŋ ekonomikalyq bılımı men analitikalyq qabıletı Qazaqstan Respublikasy Parlamentı Mäjılısınıŋ III jäne IV şaqyrylymdarynyŋ deputaty retınde erekşe baiqaldy. Biudjettık baǧdarlama jäne biudjettık josparlau qyzmetınıŋ zaŋnamalyq jäne normativtık qūqyqtyq negızderın jetıldırude, bäsekege qabılettı orta men ekonomikany industriialandyrudy damytuda, Qazaqstannyŋ ekonomikalyq damuynyŋ yntalandyruşy faktory retındegı salyq salu jüiesın qaita jasauda, memlekettık retteu instituttaryn jetıldırude, onyŋ ışınde şeteldık investisiialar tartuda, qazba bailyqtardy paidalanuda, elımızde naryq qory men klasterlı ekonomikany qalyptastyru mäselelerı boiyşa tereŋ oilary men ūsynystaryn ortaǧa saldy.
Akademik K.Ä.Saǧadiev täjıribelı ekonomist-ǧalym jäne elımızdıŋ deputattyq korpusynyŋ aǧa buynynyŋ ökılı retınde talai ret daǧdarys zardabyn bäseŋdetuge bailanysty ūsynystar jasap, odan arǧy qūldyrau saldaryn tömendetuge bailanysty ūsynystar jasady. Atap aitqanda, daǧdarys jyldary ol biık Parlament mınbesınen orta jäne şaǧyn käsıpkerlıkke Ükımet belgılegen şaralardan köbırek qoldau körsetudı ūsyndy, teŋge deŋgeiın tömendetpeu maqsatynda elımızdıŋ valiutalyq qoryn jūmsap qoiu qaupınen saqtandyrdy, ūlttyq valiutanyŋ qūnsyzdana bastauyna bailanysty devalvasiiany uaqytyly jürgızudı ūsyndy, daǧdarys kezınde elımızdıŋ auyl şaruaşylyǧyn damytu mümkındıkterın keŋ paidalanyp, oǧan jan-jaqty qoldau körsetu qajettılıgın basa körsettı.
Bügınde K.Saǧadievtıŋ «qazaqstandyq ekonomika ǧylymynyŋ atasy» ekendıgınde eşkımnıŋ kümänı joq. Akademik K.Saǧadievtıŋ qazaqstandyq ekonomika ǧylymyna qosqan ülesı şeksız. Ǧalym salǧan jol bar, somdaǧan mektep bar. Ol ekonomika salasynda mamandardy, ǧalymdardy tärbieleu mektebın qalyptastyrdy. Kenjeǧali Saǧadievten tälım-tärbie alǧan, sözın tyŋdap, onyŋ basşylyǧymen ǧylymi zertteuler jürgızgen azamattar memleket, qoǧam qairatkerı, belgılı ǧalym retınde elımızge tanymal tūlǧalarǧa ainaldy.
Akademik Kenjeǧali Saǧadiev – 500-den astam ǧylymi jäne ǧylymi köpşılıkke arnalǧan eŋbektıŋ, 30-dan asa monografiia, broşiura, kıtaptyŋ, älemnıŋ köptegen elderınde jariialanǧan maqalalardyŋ avtory. Olar joǧary bılıktı ǧalymdar men mamandardyŋ korpusyn qalyptastyruǧa aitarlyqtai üles qosty. K.Ä.Saǧadievtıŋ jetekşılıgımen 22 doktorlyq, 46 kandidattyq, 20 magistrlık dissertasiia daiyndalyp jäne sättı qorǧaldy.
Akademik K.Saǧadiev ekonomika jäne agrarlyq sala mamandarynyŋ bırneşe buynyn daiyndap, özınıŋ ekonomikalyq ǧylymi mektebın qalyptastyrdy.
Ǧalymnyŋ ǧylymi eŋbekterı qazırgı ekonomikanyŋ özektı mäselelerı men basymdyqtaryna arnalǧan. Akademiktıŋ ǧylymi baǧyttary öte keŋ – ekonomikany reformalaudyŋ teoriiasy men praktikasy, naryqtyq ekonomikaǧa köşu, ekonomikany memlekettık retteu, qarjylyq-nesie, salyq, aqşa-biudjet saiasaty.
2017 jyly Kembridjde «Ortalyq Aziia boiynşa Kembridj jariialanymdary» seriiasynda akademik K.Saǧadievtıŋ «Reforms in Kazakhstan: An Analytical view» monografiiasynyŋ jaryq köruı elımızdıŋ ǧylymi älemındegı eŋ maŋyzdy oqiǧalaryna jatady.
Būdan ekı jyl būryn, 2016 jyly Kenjeǧali Äbenūlynyŋ «Jaŋaru köşınde – reformy: analiticheskii vzgliad» atty avtorlyq jūmystarynyŋ on tomdyǧy jariialandy. Mūndai sikldy analitikalyq jūmystar akademik Kenjeǧali Saǧadievtıŋ Qazaqstannyŋ ekonomikasyn damytuǧa qosqan qūndylyǧy joǧary ülesı.
Jalpy aitqanda, akademik K.Saǧadievtıŋ jürgızgen ǧylymi zertteulerı elımızdıŋ ǧylymi ortasynda, sondai-aq şeteldık ǧylymi ortalyqtarda keŋınen taralyp jäne oŋ pıkırge ie boldy.
Ǧalymnyŋ köptegen tūjyrymdary men nätijelerı Qazaqstan joǧary oqu oryndarynda ekonomika mamandarynyŋ bılım baǧdarlamalaryna endı.
Qazaqta oqymysty, oişyl deitın qasiettı ūǧymdar bar. Köne tarihtyŋ kömbesıne üŋılsek, äl-Farabiden bastalatyn zerdelıler keruenı bügıngı közı tırı zamandastarymyzdyŋ köşıne ūlasatyny mälım. Şoqan, Ybyrai, Abai dästürı bertın Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatovtardyŋ kısılıgı men biık azamattyq bolmysymen laiyqty jalǧasyn tapqany aqiqat.
Äŋgıme osy tūrǧydan örbıgende, bügıngı taŋdaǧy qazaq ǧūlamalarynyŋ ortasynan özınıŋ ornyn oiyp tūryp alǧan kemel tūlǧaly azamat – akademik Kenjeǧali Äbenūly Saǧadiev. Ǧylymnyŋ tylsym iırımderın igeru – kürdelı ärı jauapty ıs. Ūstazdarynyŋ bergen bılımı men taǧylymdy tärbiesı Kenjekeŋdı adamzattyŋ ömır jolyn anyqtaityn ekonomika ǧylymynyŋ qainaǧan ortasyna tüsırdı.
Kenjeǧali Saǧadiev – dostyqqa adal, bolmysy bölek, ırı tūlǧa. Onyŋ būl qasietterın akademikter Ömırzaq Sūltanǧazin, Salyq Zimanov, Manaş Qozybaev, Töregeldı Şarmanov, Evnei Buketovter turaly jazǧan portrettık ocherkterınen tanuǧa boldy.
Kenjeǧali aǧa turaly onyŋ zamandastarynyŋ tolǧana söz aitpaǧany kemde-kem. Ärıptesterı merzımdı basylymdar betterınde maqalalar jazdy, jaŋaşyl ǧalymnyŋ ızdenısterı turaly oi tolǧady. Elımızdıŋ zaŋǧar tūlǧasy S.Zimanov aitqandai: «Ol Ahmet pen Mırjaqyp syndy ruhani küş ielerın ömırge äkelgen qasiettı keŋ-baitaq qazaq dalasynyŋ ūrpaǧy ekenın eşqaşan ūmytqan emes. …K.Ä.Saǧadiev – sirek erudisiialy, ülken äkımşılık-ūiymdastyruşylyq jäne ǧylymi-pedagogikalyq täjıribesı bar, saf altyndai intellekt iesı. …Ol – elımızdıŋ intellektualdary aldynda da, studentterdıŋ arasynda da özın erkın sezınetın sirek te batyl şeşen. Būl kısı – ärbır adamnyŋ jüregıne jol taba bıletın adam». Memleket jäne qoǧam qairatkerı Quanyş Sūltanov bylai dep jazady: «Qazaq halqynyŋ sanasynda akademik – asa ǧūlama, bılgır, bılımpaz, köregen, jaŋaşyl, jasampaz, jol bastauşy, tabiǧat, qoǧam, qorşaǧan orta qūpiialarynyŋ kıltın tauyp, körıp, sezınıp, solardyŋ syryn aşuşy erekşe jaralǧan tūlǧa». Olai bolsa, körnektı ǧalym, kemel azamat K.Ä.Saǧadiev – ämanda osyndai ölşemnen körıngen tūlǧa. Al akademik Törgeldı Şarmanov bylai dep jazady: «Saǧadiev – özın älem ǧylymynda üiındegıdei, al üiınde älem ǧylymyndaǧydai sezınetın ǧalym».
Kenjeǧali Äbenūly soŋǧy jyldary elımızdıŋ bedeldı basylymdaryna memleket pen halyq tarihynda airyqşa oryn alyp jatqan qūbylystarǧa qatysty özınıŋ ǧylymi zerdelengen, bolaşaq keskını bar ırı oi-pıkırlerı men tüiındı tūjyrymdaryn jäne şynaiy azamattyq pozisiiasyn bıldıretın sūhbattaryn berude. Keibır kelelı mäseleler jönınde tarqata jazǧan maqalalary da respublikalyq basylymdarda ünemı jaryq körude. Mäselen, Jer reformasy jönındegı komissiianyŋ kezektı otyrysynda komissiia müşelerınıŋ bırı retınde Kenjeǧali Äbenūly: «Bırınşı otyrysta qabaǧymyz qatuly bolyp, kelıspeitındei pıkırlerdı arqalap kelıp edık. Al bügın köpşılıgımız ortaq şeşımge kelıp otyrmyz. Būl, öz kezegınde, eldıgımızdıŋ, saiasi mädenietımızdıŋ jaqsy körınısı. Osy üşın barşaŋyzǧa ülken raqmetımdı aitamyn, aǧaiyn! Rasynda da, bızdıŋ basqosuymyz maŋyzdy ärı nätijelı boldy. …Eşkımnıŋ pıkırı qarausyz qalǧan joq. Osy aitylǧan ūsynystar barlyq basqaru mekemelerınıŋ, salaǧa jauapty azamattardyŋ barşasynyŋ qaperıne ılındı. Sondyqtan moratorii dūrys bolar. Bügıngı ıstegen şarualarymyzǧa, tapqan kemşılıkterdı jöndeuge uaqytymyz bolady, sondai-aq kelesı şeşımder qabyldauǧa jaqsylap daiyndaluǧa mümkındık jasalady» dep özınıŋ azamattyq pıkırın bıldırdı (2016 jylǧy 13 tamyz). Odan bölek, jinalǧan qauymnyŋ nazaryn auyl şaruaşylyǧyna degen memlekettık järdemdı arttyru kerektıgıne, būl damyǧan elderdıŋ täjıribesı ekenın atap öttı.
K.Ä.Saǧadievtıŋ ǧylymi jäne saiasi-qoǧamdyq belsendı qyzmetı memleket tarapynan joǧary baǧalandy. Körnektı ǧalym, ekonomika ǧylymdarynyŋ doktory, professor, Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, «Parasat», II därejelı «Barys», TMD parlamentaralyq assambleiasynyŋ «Dostastyq», «Otan» ordenderınıŋ, Kembridj halyqaralyq biografiialyq ortalyǧynyŋ «Jyl adamy» ataǧynyŋ iegerı, Amerika ǧalymdary assosiasiiasynyŋ, AQŞ-tyŋ Niu-Iork akademiiasynyŋ müşesı, Halyqaralyq joǧarǧy mektep akademiiasynyŋ, Päkıstan Ǧylym akademiiasynyŋ akademigı.
Ardaqty tūlǧa täuelsızdık jyldarynda Otanymyzdyŋ örkendeuıne salmaqty ülesın qosyp, ūlt ziialylarynyŋ ortasynda köptegen igı ısterge ūiytqy bolyp, önegesımen halyqqa şynaiy qyzmet etude.
Erlan ARYN, professor, ekonomika ǧylymdarynyŋ doktory
ÖLŞEMI BİIKTIK PEN TEREŊDIKTIŊ
(Akademik Kenjeǧali Saǧadievke)
Alaştyŋ jaisaŋdary, jaqsylary
Aǧyny tolastamas tasqyn älı…
Seksennıŋ seŋgırıne şyqty, mıne,
Qazaqtyŋ ǧylym-bılım has qyrany.
Bılımnıŋ keŋge jaiyp keregesın,
Örbıttı ūrpaǧyna önegesın.
Ölşemı – biıktık pen tereŋdıktıŋ
Būl künde – «Saǧadiev!» degen esım!
Qūşaqtap –
Aspanmenen Jerdı bırge,
Biıktı
Baǧyndyryp – jeŋdıruge.
Älemdı közben körıp tūru üşın
Seksennıŋ ūşyp şyqty –
Seŋgırıne.
Serık TŪRǦYNBEKŪLY
