Ahmet Baitūrsynov jäne bırtūtas alaş ideiasy

Qazaq ūltynyŋ ömır süru-sürmeu mäselesı bauyzdar alqymǧa tırelıp, onyŋ jer betınen müldem joiylyp ketuınıŋ naqty qaupı töngen 1902-1905 jyldar aralyǧyndaǧy qoǧamdyq oi men halyqtyq qozǧalys tūsynda tūtanǧan, sodan keiın­gı on jyl ışınde ärtürlı deŋgeidegı manifester men ereuılder arqyly, eŋ soŋynda 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıstıŋ qaruly qandy keşuınde synaqtan ötıp, jazalau men janyştauǧa, tūqymyn qūrtyp, übırın üzuge (genosid)  qarsy qasarysa jürgızılgen asa yqtiiatty saiasi küres nätijesınde ekşelıp, 1917 jyly «Alaş» partiiasyn qūru arqyly naqty memlekettık qūrylymnyŋ negızın qalaǧan Bırtūtas alaş ideiasynda ärbır alaş qairatkerlerınıŋ demı men aŋsary bar.

Ūlt kösemı Älihan Bökeihanovtyŋ tergeuşıge bergen jauabyndaǧy: «Men syrymdy ekı-aq adammen bölıse alamyn. Olar – Ahmet Baitūrsynov pen Mırjaqyp Dulatov» dep aitqanyna jügınsek, onda Bırtūtas alaş ideiasynyŋ ılhamynda Ahaŋnyŋ da, Ahmet Baitūrsynovtyŋ da ruh şapaǧaty bar. Būl arada 1905 jylǧy Sälımgerei Jantörinnıŋ «Avtonomiia» atty eŋbegı men 1905 jylǧy 19 qaraşada avtonomiia­şyldardyŋ ­I sezınde jasaǧan Mūhamedjan Tynyşbaevtyŋ «Qazaqtar jäne azattyq qozǧalysy» atty baiandamasynan bastalatyn, Älihan Bökeihanov jinaqtaǧan ūlttyq täuelsız sana turaly tarihi täpsırlerdı qazbalap jatpaimyn. Būl ideianyŋ tūǧyryn Älihan Bökeihanov saiasi tūrǧydan qalyptastyrsa, Ahmet Baitūrsynov sonyŋ ideialyq negızın tıkelei ornyqtyrdy dep esepteimın. Taqyryp tämsılınıŋ täspırıne orai, ūlttyq ideia – Alaş ideiasy jäne Ahmet Baitūrsynov degen mäselege, sonyŋ ışınde Ahaŋnyŋ tıkelei alǧauy men talǧauy arqyly baiyptalǧan, byltyr men biylǧy jyldyŋ bas­ty taqyryptary bolyp otyrǧan bır-ekı şaǧymdy mäselege  qysqaşa ǧana toqtalyp ötemın.

Sonymen, sızderge jaqsy tanys, 1917 jyly şılde-tamyz ailarynyŋ ölıarasynda Jalpylqazaqtyq I qūryltai şaqyrylyp, «Alaş» partiiasy tarih sahnasyna şyqty. Sol qūryltaida «Alaş» partiiasynyŋ Japoniia ülgısındegı ūlttyq-demokratiialyq memleket qūru tūjyrymynyŋ bes türlı ūstanymy negızdeldı. Menıŋ oiymşa: alaş ideia­synyŋ osy tūǧyrly bes ūstanymy – qazaq müddesın közdegen mäŋgılık ūstanym jäne «mäŋgılık eldıŋ» mäŋgılık kepılı siiaqty. Aldyn ala eskerte kete­iın, baisaldy taqyrypty bügıngı künnıŋ kebımen janamalata salystyryp, nege şeşensıp kettı dep  jazǧyrmaŋyzdar, öitkenı Bırtūtas alaş ideiasy qazaq memleketınıŋ bügını men erteŋınıŋ kädesıne jaramasa (oryndalyp ketse, ärine, ǧajap bolar edı), onda  ol «ölı ideia» ǧana bolyp qalar edı. Sondyqtan da Ä.Bökeihanov tūjyrymdaǧan ūstanymdy tiianaqtaǧan. A.Baitūrsynovtyŋ pıkırınen qysqaşa üzındı ala otyryp, ony bügıngı küngı küikı körınısımen astarlastyra sabaqtaimyz.

Būl – A.Baitūrsynovty «ūlt ūstazy» atandyrǧan ūly ūstanymnyŋ qorytyndy tūjyrymy. Onyŋ bükıl ömırlık maqsat-müddesı, körgen azap-mehnaty osy törtınşı nysanǧa arnaldy: «Är halyq bastauyş mektepte özınıŋ ana tılınde oqytuy tiıs». «Maldy bauyzdamai soiyŋdar, müftilıktıŋ qazaqqa keregı joq, dınıŋ joǧalu üşın ekı orys, bır qazaq bolyp otyryŋdar. Tılıŋ joǧalu üşın balalaryŋdy bastauyş mektepterde orys tılınde oqytyŋdar» dep (jatqanyn) bız aitsaq, ündemek tügıl, düniiany basyna köşırer edı.

Sonymen, Bırtūtas alaş ideiasynyŋ  bırınşı ūstanymy: jer, jer jäne jer. Jersız Otan joq. Älihan Bökeihanovtyŋ ūiǧarymy boiynşa: «qazaqtyŋ baiyrǧy jerın qaşan qazaqtar öz betınşe ǧylym men tehnikaǧa süienıp tolyq igerme­iınşe, jer jekemenşıkke de, qonystanuşylarǧa da berılmeidı».

Iаǧni, būl ūstanym: Jer – Otan, al Otandy satuǧa da, jekemenşıkke ainaldyruǧa da bolmaidy. Sol jer üşın är qazaqtyŋ namysy jyrtylyp, ol jerge är qazaqtyŋ terı men qany tögılgen degen tūjyrymǧa saiady. Jer mäselesı bügın de ūşynyp ta, uşyǧyp ta tūr. Ol äzırşe ǧana mūqym qazaqtyŋ kökıregıne tüsken şoq siiaqty qyzylşoqtanyp, şyjyldata küidırıp otyr. Al jalpy bilık üşın atylatyn künı ǧana belgılenbegen janartau ıspettı. Jerge qatysty memlekettık, saiasi jäne ekonomikalyq  täuelsızdık turaly pıkırlerdı Ä.Bökeihanovtyŋ barynşa batymdy jäne batyl dälelderı tūjyrymdap bergen bolatyn. Al Ahmet Baitūrsynov mūny «Qazaq jerın alu turasyndaǧy nizam» atty eŋbegınde odan ärı tamyrlata damytyp, qazaqtyŋ basynan keşıp otyrǧan küikı tırşılıkten naqty mysaldar keltırıp, däleldei däiektedı.

Mäselen, ol «Qazaqtyŋ jerın alu turasyndaǧy nizam» daǧdarys tūsynda jazǧan kölemdı maqalasynda: qazaqtyŋ jerı qalai menşıkteluı tiıs jäne ony kımderdıŋ ielenuı kerek ekendıgın taldamas būryn: «Qazaq paidasyndaǧy jerlerdı alady, qystaularynan köşırıledı, qai jönımen alyp, qai orynǧa köşıredı – ony qazaq bılmeidı (byltyrǧy Jer satu turaly zaŋ jobasy men biyl ötıp kete jazdaǧan Konstitusiianyŋ 26-babyndaǧy «äldekımderdı» ärkımnıŋ qataryna qosu turaly özgerıstıŋ astary).

…Joǧary hakımderdıŋ qazaq jerı turasynda şyǧarǧan nizam, būiryqtary bolsa da, ol būiryqtardy mūndaǧylardyŋ qaisylary ornyna keltırıp, qaisylary ornyna keltırmeidı… Qystau salǧan jerlerınen aiyrylyp (bızdıŋ jaǧdaida – auyldan köşıp), qystaitūǧyn jaŋa jerdı obşestvoǧa bermei (bızdıŋ jaǧdaida qalaǧa köşıp kelgen şaŋyraqsyz «Şaŋyraqtyŋ» üisızderıne), jer alyp berıp ornalastyruǧa mındettı mekemeler men oǧan qabyr­ǧasy qaiysyp qaiǧyrmai, ekı jyl, üş jyl, tört jyl pışen şaba almai, egın sala almai, otyrarǧa oryn tappai (Bızdıŋ jaǧdaida üi saluǧa jer tappai jiyrma-jiyrma bes bas panasyz jürgen) sandalyp jürgen qazaqtardy köz körıp tūr.

…Qazaqtardyŋ paidasyndaǧy jerdıŋ artyǧyn alu turasynda şyqqan nizam, būiryqtardyŋ eŋ äuelgı bıluge keregı 1909 jyly 9 iiunde (Rossiianyŋ) Ministrler Sovetı ūnatyp şyǧarǧan nasihat būiryq». (Bızdıŋ jaǧdaida – Byltyrǧy Jer satu turaly zaŋ jobasy men biyl ötıp kete jazdaǧan Konstitusiianyŋ 26-babyndaǧy «äldekımderdı» ärkımnıŋ qataryna qosu turaly özgerıstıŋ astary).

Ekınşı ūstanym: jerdıŋ astyndaǧy, üstındegı, aspanyndaǧy barlyq igılık qazaq memleketıne qyz­met etuı kerek. Ä.Bökeihanovtyŋ aituynşa: «Onyŋ ärbır tüiır tasy är qazaqtyŋ öŋırıne tüime bolyp qadalu kerek» bolatyn.

Iаǧni, būl öz jerınıŋ igılıgın äuelı öz elı igılıgıne ainaldyrsyn, odan assa ǧana jatqa salauat degen emeurındı tanytady. Jerdıŋ astyna, üstıne, ­aspanyna ielık ete almasaŋ yryqtyŋ ketkenı sol emes pe?!. Ahmet Baitūrsynov mūny joǧarydaǧy «Qazaq jerın alu turasyndaǧy nizamda»: Qazaq paidalanyp otyr­ǧan jerdıŋ memleket bilıgı jer şyǧarǧanda, qazaqtardyŋ qazırgı kün körıs qalyna qarai, şaruasyna jeterlık jer qaldyruǧa, qazaqqa jetetūǧyn şamasyn, özderınıŋ jerdes otyrǧan yŋǧaiyna qarap, tap-tabyna mölşerleuge kerek… Jerdıŋ türın, tügın, elınıŋ yŋǧaiyn, jıgın, janyn, malyn, şarua qybyn bılu», «sözsız qazaqtardyŋ özıne qaluǧa tiıstı närseler: a) qazaqtardyŋ ornyǧyp, qora-qopsy, üi salyp, qystau etken ornyndaǧy jer; ä) qazaqtardyŋ öz küşımen qazylǧan aryqtary, ıstelgen bögetterı (bailanǧan toǧandary); b) jemıs aǧaşy egılgen jerlerı; e) egındık, pışendık jerler, egınge iä pışenge qoldan suarǧandyqtan jarap tūrǧan jer, iä qoldan suarsa (paidalanuǧa) jaraǧandai jerler qazaq paidasyna (jäne) sol jerdegı mūjyqqa (Bızdıŋ jaǧdaida qazaq emes ūlttarǧa, iaǧni, Halyq assamb­leiasynyŋ ökılderıne) ante (rente) mölşerımen qalynady. Būl rette qazaqtyŋ jalǧa bermei, öz eŋbegı sıŋgen jerlerdıŋ bärı de yqtimalynşa qazaqqa qalatūǧyn jer esebıne kıruı kerek; d) adam qoiylyp kele jatqan zirattar, halyq qadırleitın molalar, nizam jolymen salynǧan meşıtter, şarua keregıne, iä özderı tūruǧa qazaqtyŋ uaqytşa salǧan qora-qopsy, üilerı, tūrǧan jerlerdı aluǧa būl uaqytşa salǧan närse toqtau bolmaidy». (Bızdıŋ jaǧdaida jer turaly zaŋda jäne jüzege aspai qalǧan keiıngı jerdı satu turaly zaŋ men Konstitusiianyŋ özgerıske enuge tiıstı 26-babynyŋ jobasynda mūndai kielı de kepiettı qasietter eskerıldı me eken. Äi, qaidam.

Üşınşı ūstanym: Ä.Bökeihanovtyŋ jobasy boiyn­şa, Qazaqtyŋ jerınde öndırılgen «bır uys jün sol memlekettıŋ azamattarynyŋ üstıne toqyma bolyp kiıluı» kerek, iaǧni, tolyqtai ekonomikalyq täuelsızdık pen bırlıkke qol jetkızuge ūmtyluy tiıs edı.

Abaidyŋ: «Bırlık – aqylǧa bırlık, malǧa bırlık emes. Malyŋdy berıp otyrsaŋ: atasy basqa, dını basqa, künı basqalar da jaldanyp tırlık qylady. Bırlık satylsa – antūrǧandyqtyŋ basy osy. Aǧaiyn almai bırlık qylsa kerek» degendegı bırlık – osy ekonomikalyq bırlık. Al mūny Ahmet Baitūrsynov mūny atalǧan maqalasynda: «Jer ülesın ant (renta, jalǧa) sybaǧasymenen alǧandyqtan (20-21-bap punktterdegı) artylyp qalyp, patşalyqqa ketetūǧyn jerler (bızdıŋ jaǧdaida kımge ketetūǧyny belgısız) qazaqty tegıs ornalastyryp, jer retın (rentın) äbden tüzegenge şeiın jerles üilerdıŋ (otyrǧandardyŋ), auyldardyŋ paidasynda bolady» tiianaqtaidy.

Törtınşı nysana: qazaq memleketınde memleket qūruşy ūlttyŋ tıl, dın, dıl üstemdıgı boluy kerek, iaǧni, H.Dosmūhamedovtıŋ paiymdauyna jügınsek, «ūlttyq mädeniet üstemdıgı saqtaluy» tiıs bolatyn.

Būl – A.Baitūrsynovty «ūlt ūstazy» atandyrǧan ūly ūstanymnyŋ qorytyndy tūjyrymy. Onyŋ bükıl ömırlık maqsat-müddesı, körgen azap-mehnaty osy törtınşı nysanǧa arnaldy: «Är halyq bastauyş mektepte özınıŋ ana tılınde oqytuy tiıs». «Maldy bauyzdamai soiyŋdar, müftilıktıŋ qazaqqa keregı joq, dınıŋ joǧalu üşın ekı orys, bır qazaq bolyp otyryŋdar. Tılıŋ joǧalu üşın balalaryŋdy bastauyş mektepterde orys tılınde oqytyŋdar» dep (jatqanyn) bız aitsaq, ündemek tügıl, düniiany basyna köşırer edı. Dındı kerek qylmaityn şala mūsylman dep otyrǧan qazaqtar dınşıl bolyp (bızdıŋ jaǧdaida zaŋ şyǧaryp), auzyna su qūiǧandai bolyp otyrǧan moldalar şeşen bolyp (dıni ıster departamentınıŋ keibır ekıūşty, ürkek uaǧyzdary siiaqty), üreisızder batyr bolyp (o, «otklik» beruge kelgende aldyna jan salmaityn ūlt bolyp aldyq-au, äsırese, intelligentter), qandai bızderge äkıreŋder edı. Qazırgıler äkıreŋdep qana qoimaidy, «qorlap, qūl ǧyp jıberuge» (Abai) daiyn. Būl qorlyqty nesıne aşyna aityp, soza bereiın, özderıŋızde bastaryŋyzdan keşırıp jürsızder ǧoi.

Besınşı, tüpkı maqsat – täuelsız ǧylymǧa, ūlttyq salt, dästürge negızdelgen zaŋǧa süiene otyryp, Japoniianyŋ ülgısındegı ūlttyq-demokratiialyq memleket qūru.

Iаǧni, taǧy da sol H.Dosmūhamedovtıŋ pa­iymdauyna jügınsek: būl degenıŋız – «täuelsız sot qūrylymy, teŋ jäne tuys­tyq qarym-qatynastardy qamtamasyz etetın odaqtyq qaǧidattar (zaŋ)».

Iаǧni Ahmet Baitūrsynov özınıŋ «Zakon jobasynyŋ baiandamasy» atty täuelsız ūstanymdy kölemdı eŋbegınde: «Eş uaqytta jazylmaǧan qazaq zaŋy basqa mädeni jūrttarmen aralasqandyqtan byt-şyt bolyp joǧaldy(ǧan). Orys­tyŋ (Jalpy reseilık I, II nizamnyŋ),  kazak orystyŋ (kazaktardyŋ qazaq dalasyna qonystanuy men jerge ielenu qūqyna qatysty), noǧaidyŋ (sol tūstaǧy otyryqşylanǧan tatarlarǧa qatysty), sarttyŋ (şariǧatqa negızdelgen Türkıstanǧa qaraǧan qazırgı bes oblystyŋ qazaqtaryna qatysty), qytaidyŋ (Şyǧys Türkıstandaǧy qazaqtarǧa qatysty qoldanylatyn) zaŋdarymen qatysyp, şatasyp, azyp-tozyp bolǧan… Jūrt räsımınen ıstı qaraǧanda, taban tırerlık jol taba almai, orys zakonyn bılmei, narodnyi sudiia aqylyna salynyp ıstı teksermei, partiialasynyŋ yŋǧa­iyna qarap bilık aitady. Söitıp, bilıktıŋ äbden qadırı ketıp bolǧan. Täuır adamdar bi boludan qaşady. Eger de ondai adamdar bola qalsa, ärıptesterınıŋ ıstegen ısterın közı körıp jerınıp, bilıkten bezıp qūtylady». Al bızdıŋ qazırgı jaǧdaiymyzda elşı bolyp qūtylady. Sebebı «Äsırese, dauly mäsele – bilıktıŋ būzyluyna sebep bolatyn «asa (asyra) bilık»… «Narodnyi sottyŋ (bızdıŋ jaǧdaiymyzda. Alǧaşqy Konstitusiia men Konstitusiialyq sot joǧalmaǧanǧa deiıngı zaŋ jüiesınıŋ) jaman jaǧy tolyp jatsa da, bır artyq jerı – qazaqqa jaqyndyǧy, yqşamdyǧy, böltek-söltegı joq saralyǧy (edı) … Ol ısterdı qazaq qalpyndaǧy ölşeumen pışıp, qazaqtyŋ qalpymen keserge tiıs bol(a)dy (ūmtyldy)». «Jeke bilık – halyq ışınde inabatsyz, aqşaǧa, ajarǧa, partiia­lyqqa satylǧyş, sudiia esımıne laiyq emes biler joǧaryda aityldy». Al bız körıp, basymyzdan keşırıp otyrmyz.

Būl aitylǧan pıkırler men ūstanymdardy taratyp jatpaiyn. Ol – ūzaq äŋgıme. Saiasat, jer saiasaty, ekonomika, zaŋ, qoǧamdyq damu degendı bylai qoia tūryp,  «Qazaq» gazetı arqyly Ahmet Baitūrsynov tiianaqtap tūjyrymdap ketken özımızdıŋ täuelsız ruhani tärbie­mızge toqtalamyn.

«Qazaq» gazetı ūlt ūiyt­qysy boldy. «Qazaq» gazetı, joǧarydaǧy törtınşı bapta toptastyrylǧan qazaqtyŋ ūlttyq ruhani ideiasynyŋ mäiegın ūiytty:

Bırınşı jäne eŋ bas­tysy – qazaqtyŋ saiasi közqarasyn oiatyp, Bırtūtas alaş ideiasyn qalyptastyrdy.

Ekınşı, qazaq tılınıŋ jazyluy men emlecın tūraqtandyrdy;

üşınşı, qazaq ädebi tılınıŋ negızın qalyptas­tyrdy;

törtınşı, qazaq käsıbi jurnalistikasynyŋ negızın ornyqtyrdy.

Tūrsyn JŪRTBAI, filologiia ǧylymdarynyŋ  doktory, professor