Mıne, mūnyŋ barlyǧy tura sol tūstaǧy qazaqtyŋ talmaly tūsy bolatyn. Sonyŋ ışındegı eŋ beibıt mäselenıŋ bırı, däl bügıngı kündegı siiaqty älıpbi mäselesı edı. Öitkenı däl qazır yqpaly zalasyz körıngenımen de, sol bır jol aiyryǧy tūsynda erekşe mändı a) jer mäselesı men ä) älıpbi b) grammatika g) termin turaly pıkırtalasynda: qazaqtardy tatarlardyŋ közqarasyn ūstanuǧa qarai qaqpailaǧan, tatar tılı – iısı türık jūrtyna ortaq tıl bolu kerektıgı jönınde tıkelei talap qoiǧan tatar köpesterınıŋ demeuımen şyǧyp tūrǧan, «Aiqap» jurnalynyŋ ūstanymyna qarsy tūru arqyly «Qazaq» gazetı qazaq ideiasynyŋ ömırşeŋ ekendıgın däleldedı. Özderınıŋ tüpkı maqsatyna jete almaitynyn, «Qazaq» gazetınıŋ erekşe bedel alyp, endı moiynūsyndyrmaitynyn bılgen «Aiqaptyŋ» «iplaştary» bırtındep demeuşılıkten bas tartty. «Aiqapty» kötermeleitın qazaq köpesı älı qalyptaspaǧan edı. Sondyqtan da ol jurnal jabylyp tyndy.
Osyndai näzık mäselenıŋ özınen jol taba bılgen jäne bügıngı qazaq älıpbiınıŋ tolysqan nūsqasyn ömırge äkelgenı üşın de bız «Qazaq» gazetınıŋ jäne ony şyǧaruşylar Ä.Bökeihanov pen A.Baitūrsynovtyŋ, M.Dulatovtyŋ, demeuşısı Orazai Ahmedtıŋ aldynda taǧzym etemız.
1990 jylǧy «Qazaqstannyŋ suverenitetı» turaly mälımdemede qamtylǧan joǧarydaǧy bes türlı ūlttyq ūstanym būtaqtala kelıp, 2002 jylǧy jerdı satu turaly zaŋ jobasynan keiın qazaq memleketı ūlttyq ideiadan tolyq arylyp, beimaral memlekettıŋ qūrylymyna köştı. Al «Japoniia siiaqty ǧylymǧa süiengen ūlttyq-demokratiialyq memleket qūru kerek» degen ūstanym üşın anyq emes derekterge süiensek, kezınde 60 myŋdai adam «japon şpiony» retınde atu jazasyna kesılıptı.
Qazır dästürsız ūrpaq qalyptasyp keledı. Būl – ülken ruhani apat. Täuelsız ekonomika men täuelsız ǧylym joq. Al täuelsız ǧylymsyz – täuelsızdık te, ziialy da, bolaşaq ta joq. Taǧy da sol «sorly» Abai: «… maldy sarp qylyp ǧylym tabu kerek. Ǧylymsyz ahiret te joq, dünie de joq. Ǧylymsyz oqyǧan namaz, tūtqan oraza, qylǧan qajylyq, eşbır ǧibadat ornyna kelmeidı» deidı.
Keŋes tūsynda da, keiıngı kezde de, qazır de «Qazaq» gazetınıŋ 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıske közqarasy ünemı ekıūşty tüsındırılıp keledı. Sondai ärekettıŋ kesırınen ūlt-azattyq köterılıstıŋ 100 jyldyq mereiı ötken jyly atalmai qaldy. Osy uaqytqa deiın 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterilisinıŋ qarsaŋynda, köterılıs tūsynda, aqpan jäne qazan töŋkerısınen keiıngı azamattyq soǧys jyldaryndaǧy alaş qairatkerlerınıŋ ūstanǧan baǧyty men saiasatyn ekıūdai tüsınıp, ekıūşty baǧalap, būrynǧy keŋestık kezeŋde qalyptasqan yǧyr pıkırdıŋ yŋyrşaǧyn şyǧara qaitalau oryn alyp keledı
Bız sol ǧylymdy «maldyŋ», iaǧni, biznestıŋ qūrbandyǧyna şalyp otyrmyz.
Ūlttyq ūiytqynyŋ, mekteptıŋ, sonyŋ ışınde bastauyş mekteptıŋ ūlttyq mäiegı ūiymaǧan. Botanika pänınen – Qazaqstannyŋ şöpterınıŋ türı men ataularyn, zoologiiadan – Qazaqstannyŋ jan-januar men haiuanattar düniesın, jaǧyrapiiadan – jer men su ataularyn, jer qyrtysynyŋ attaryn, astronomiiadan – «on segız myŋ ǧalamnyŋ» qazaqşa ataularyn, tarihtan, özgenı bylai qoiǧanda, qazaq handyǧynyŋ qūrylǧan jyly turaly naqty mälımettı taba almaisyz (būl rette tarihşylar älı bır toqtamǧa kelgen joq).
«Saudasy – ar men imany» dep Abai aitqandai, dın saiasat pen biznestıŋ qūralyna ainaldy.
Memlekettık tıl memlekettık qoldanymnan şettetılıp otyr. Mysal kerek pe? «Kıtap şyǧarudyŋ qajetı qanşa? Ony kım oqidy? Elektrondyq nūsqa bar» deitın ministrler men rektorlar paida boldy.
Memleket öz ūltynan ajyrai bastady. Ekeuınıŋ oiy ekı basqa. Endı olardyŋ basy qaita bırıge me, joq pa? Äi, qaidam.
Būnyŋ barlyǧy nenı tanytady? Joǧaryda atap ötkenımdei, bızdıŋ täuelsız memleketımızde qarama-qarsy baǧyttaǧy ekı ūlttyq aǧymnyŋ qalyptasqandyǧyn anyq aŋǧartady. Aşyǧyn aitaiyn, memleket halyqtan ajyrap barady. Qazır memleket pen halyq basqa: «Memleket tek rettep otyruy kerek. Qalǧanyn bazardyŋ özı retteidı» dep özeuregender, endı bırer jyldan soŋ halyqtan müldem qol üzıp, taǧy da sol Lenin aitqandai, «halyq būrynǧysynşa ömır sürgısı kelmeitın, al bilıktegıler būrynǧysynşa basqara almaityn jaǧdaiǧa» duşar bolary anyq. Byltyr ǧana boluy mümkın boljam, biyl, şyndyqqa qarai betın būryp otyr.
Mıne, Älihan Bökeihanov ūiytqan, Ahmet Baitūrsynov ideialyq tūrǧydan baiyptaǧan Alaş ideiasynyŋ negızgı mäiekterı osyndai.
Qazır erınbegen alaşşyl bolyp aldy. Mäsele ūranda emes, sony ūlttyŋ dılıne sıŋırude. Keide maǧan keŋes tūsyndaǧy Baltyq jaǧalauy, Özbekstan, qazırgı Belgiia siiaqty ünsız azamattyq moiynsynbau qozǧalysyn ünemı sanada ūstaǧan dūrys siiaqty da körınıp ketedı.
Keŋes tūsynda da, keiıngı kezde de, qazır de «Qazaq» gazetınıŋ 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıske közqarasy ünemı ekıūşty tüsındırılıp keledı. Sondai ärekettıŋ kesırınen ūlt-azattyq köterılıstıŋ 100 jyldyq mereiı ötken jyly atalmai qaldy. Osy uaqytqa deiın 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterilisinıŋ qarsaŋynda, köterılıs tūsynda, aqpan jäne qazan töŋkerısınen keiıngı azamattyq soǧys jyldaryndaǧy alaş qairatkerlerınıŋ ūstanǧan baǧyty men saiasatyn ekıūdai tüsınıp, ekıūşty baǧalap, būrynǧy keŋestık kezeŋde qalyptasqan yǧyr pıkırdıŋ yŋyrşaǧyn şyǧara qaitalau oryn alyp keledı. Būl – tek alaş ideiasy men alaş qairatkerlerıne jäne olardyŋ közqarasyna ǧana jasalǧan qiianat emes, qazaq tarihyna jasalǧan ädıletsız qiianat. Mūndai toǧyşarlyq pen tomyryqtyqqa negızdelgen pıkırsymaqtarǧa tarihi jäne mūraǧattyq qūjattardy dälelge keltıre otyryp, batyl toitarys beretın kez jettı. Ūlttyq täuelsızdıkke ūmtylǧan ūlt zamanaui qaru-jaraqtyŋ tılın bıluı tiıs. Özınıŋ jıgıttık namysyn qorǧauy üşın «orys, noǧai, qalmaq, buriat» ūlttarymen qatar äskeri ılımdı üirenuı kerek. Al maidanǧa barudan bas tartqan jaǧdaida, ol ūlttyŋ jerı «mäŋgılık qazyna esebıne ötpek», «özderı jaldamaly mūjyqtyŋ qataryna jatqyzylmaq». Mıne, osyndai qiiamettı taŋdaudyŋ aldynda tūrǧanda, basqa halyqpen teŋ därejede saiasi talap qoiuǧa mümkındık beretın taŋdau – «qara jūmysqa baruǧa könu».
Ūlt kösemı Älihan Bökeihanov özınıŋ «Alaş azamattaryna!» joldaǧan qūlaǧdarynda: «Könbegende köretın auyrlyq: baǧynyp tūrǧan ükımettıŋ jarlyǧynan bas tartsaq, jau jaǧadan alǧanda, bas qorǧap üide qalamyz dep, memleketke qamşymyzdyŋ ūşyn bermesek, ükımet bızge qūr ökpelep qoimas, küş jūmsar, ol küştı zakonǧa süienıp ıster… Mysaly, qazaq şyn qarsylyq qylatyn bolsa, el-elge otriad şyǧady. Otriad şyqsa, eldıŋ berekesı ketedı, bas pen malǧa älegı bırdei tiedı, eldıŋ ırgesı būzylady. Aitqanǧa köne qoimadyŋ, qarsylyq qyldyŋ dep «Türkıstan uälaiatyna» voennoe polojenienı jūrtqa kelge bır opat dep bılu kerek. Voennoe polojenie iǧlan etılgen jerde tüimedei jazyqqa tüiedei jaza bolady. Qarsylyq körsetsek, Türkıstanǧa bolǧan voennoe polojenie özge de elge bolmai qalmaidy… Az qazaǧa, az beinetke» tözuı kerektıgın tüsındırdı. «Jūrtqa keluge tiıstı ol opat» qandai opat edı. «Köptı qazaǧa ūşyratatyn, köptı azapqa qaldyratyn azap» qandai azap edı? Köterıle qalǧan jaǧdaida patşa aǧzamnyŋ būratana halyqqa daiyndap qoiǧan qandai «syiy» bar edı? Mıne, Ä.Bökeihanovtyŋ osy bır ǧana uäjın däleldeitın däiekterdı köp nazaryna ūsynumen ǧana öz pıkırımızdı däiekteimız.
İä, alaş qairatkerlerı «Qazaq» gazetı arqyly: pulemetpen, zeŋbırekpen qarulanǧan patşanyŋ jazalau äskerıne qarsy şoqparmen, soiylmen, şitı myltyqpen qarsy şabatyn «barymta soǧysynyŋ däuırı» ötkenın, bosqa qasapqa tüsetının, sondyqtan da äuelı qarudyŋ tılın meŋgeru qajettıgın aşyq jazdy. Arandap bosqa qyrylyp qalmau üşın jäne qazaq halqyn qalai da zamannyŋ qaru-jaraǧynyŋ tılın bıluı üşın 1916 jyly aqpan aiynda Ä.Bökeihanov (bır Duma müşesı ekeuı, deputattyŋ atyn ūmyttym) Reseidıŋ qorǧanys ministrıne arnaiy jolyǧyp, mynadai talaptar qoidy:
a) Qazaqtan äsker alynsyn. Ony qazaq elı qostaidy. Bıraq qara jūmysqa, okop qazuǧa ǧana alynyp, zeŋbırektıŋ oǧyna qasap boluǧa qarsy. Sondyqtan da qazaqtardyŋ öz erkımen äskerge baruy üşın:
ä) Qazaqtardy äskeri ıske baulityn arnaiy qysqa merzımdık äskeri kurs aşylsyn;
b) Jeke qazaq atty äsker batalony men derbes polk qūrylsyn;
v) Äsker qūramyna qazaq ökılı äskeri komissar mındetın atqarsyn;
g) Jasaqtardy auyldy jerde özımız jasaqtap, at pen qarjymen qamtamasyz etemız.
ǧ) Dın ökılı ışınde bolsyn.
d) Baqauyl da (artqy qosyn – şaruaşylyq bölımı, as daiyndaityn, kır juatyn t.b. qyzmetter) qazaqtardyŋ özınen jasaqtalsyn. Sonda qazaqtardyŋ başqūrttar men qalmaqtardan, Kavkaz halyqtarynan bırde kem tüspeitınıne közıŋız jetedı ärı oǧan ant beremız dep jazdy.
Ökınışke qarai, olardyŋ būl pıkırın Patşa ükımetı müldem terıs qabyldady, qazaqtar da baiybyna barmady. Patşalyq keŋes pen Äskeri ministrlık: «Türkiiamen soǧys jürıp jatqanda türık tektes halyqtardan äsker qataryna adam aluǧa bolmaidy. Olar qarulanǧan soŋ samoderjavienıŋ özıne qarsy köterılıske şyǧady» degen arnaiy ūiǧarym şyǧardy. Mūnyŋ ekınşı bır astary jäne bar. Onyŋ mänısı bylai: bırınşı düniejüzılık soǧys kezınde Resei jeŋılısten keiın jeŋılıs tauyp jatqan. Ūzaqqa sozylǧan soǧystan tityqtaǧan patşa ükımetı odan qūtylyp şyǧudyŋ amalyn qarastyrady. Ol amal tabylady. Söitsek, ǧalym Qairat Saqtyŋ aituynşa: soǧysqa qatysuşy «Antanta» memleketterınıŋ şarty boiynşa: soǧysqa qatysuşy bır eldıŋ ışınen bülık şyqsa, ol el soǧystan şyǧady eken. Qazaq pen Orta Aziia halyqtarynan tyl jūmysyna adam alynsa, olardyŋ sözsız köterılıske şyǧatynyn aldyn ala bılgen. Osyǧan orai, özderınıŋ maidanda oisyrai jeŋılıp jatqanyna qaramastan tek qana Jetısu öŋırınde jazalau joryǧyn jürgızu üşın jergılıktı jandarmeriianyŋ äskerınen tys 35 rota, 3900 qylyşty 24 kazak jüzdıgı, 16 zeŋbırek, 47 pulemet ūstaǧan Batys Sıbır men Orynbordan şyǧuǧa tiıstı jazalau äskerınıŋ sany mūnan da köp ärı soǧys täjıribesı bar jinaqy jasaq. 1916 jyly qūpiia jasaqtalyp, tyldaǧy daiyn tūrǧan jazalau otriadtaryn alaş ardagerlerı bılıp, barynşa aşyq mätınmen «Qazaq» gazetı arqyly eskertken. Köterılıstıŋ qandy balaǧy sızderge belgılı.
Mıne, osy tyldaǧy jūmysqa alynǧandar el körıp, saiasatpen tanysyp, qarudyŋ tılın bılıp, zamannyŋ aŋysyn tüsınıp, elge qaitqan soŋ el ısıne aralasty. «Alaşorda» ükımetı kezınde Troiskıde, Semeide arnaiy qysqaşa äskeri kurs aşyldy. Onda: Kapitan Toqtamyşev jäne aq gvardiianyŋ ofiserlerı sabaq berdı. Sonyŋ ışınde: T.Qūnanbaev, J.Aimauytov, Saniiazbek Medeuov, Jetısuda – S.Amanjolov, J.Küderin t.b. boldy. J.Aimauytov pen Abdolla Baitasovtyŋ Orynbordaǧy qyzyl äskerler kursyna därıs beruı de – sonyŋ yqpaly. Osy kurstar arqyly äskeri täjıribeden ötken, maidan körgen alaş äskerlerı 1920 jyly Mūhamedjan Tynyşbaev pen Oraz Jandosovtyŋ yqpalymen, Sarqandaǧy alaş jasaǧy taratylyp, şūǧyl türde Äulie-Ata qalasyna astyrtyn jöneltılıp, onda tūŋǧyş qazaq atty polkın qūrdy.
Qazaq ūltynyŋ ūlttyq ideiasyn ūiytqan «Qazaq» gazetınıŋ kötergen mäselelerı älı de tolyq zerttep, astaryn aşudy qajet etedı. Ony tereŋdep zerttegen saiyn ūlttyq qūndylyqtarymyzdyŋ maǧynasy aşyla tüsetını anyq. Ūlt ūstazy Ahmet Baitūrsynovtyŋ tälımı sonda ǧana tiianaǧyn tabady.
Tūrsyn JŪRTBAI,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory,
professor
