Äiel nege jylaidy?

Bır qabat joǧary tūratyn körşımızdıŋ üiındegı aiqai-şu, janjal tolastamaidy. Erkektıŋ balaǧat sözderı men qabyrǧa­ny düŋkıldetken, bırdeŋe laqtyrǧan oqys dybystardan, jylaǧan äiel men balanyŋ şyrqyraǧan dauysynan özımdı qoiarǧa jer tappaimyn. «Ärı mazany alyp bıttı, ärı baiǧūs äieldı öltıretın boldy, balalarynyŋ da jüregı ūşqan şyǧar» dep uchaskelık polisiia şaqyraiyn desem, qojaiynym «qajet emes, kömek sūrap jatsa bırsärı, otbasylyq mäselege aralasqandai bolasyŋ, jalǧyz sen emes, basqalar da esıtıp otyr ǧoi» dep rūqsat bermeidı. Qanşama otbasynyŋ süreŋsız künderı osylai ötıp jatyr deseŋızşı…

Aty dardai qūrylys kompaniiasynyŋ salǧan üiınıŋ körşımen aradaǧy qabyrǧa qalyŋdyǧy bar bolǧany 10 sm. Aqyly barlar gipsokartonnan taǧy bır qabat qalyŋdatyp jatady, bıraq keide ol da sep bolmaidy, töbeŋdegını estisıŋ. Karantin kezınde üiden jūmys ıstep otyr edım, mas erkektıŋ bylapyt sözı, şyr­qyraǧan bala men eŋıregen äieldıŋ dauysynan mazam qaşyp, jūmysym jürmedı. Kelesı künı küieuı üide joq-au degen mezgılde körşınıŋ qoŋyrauyn bastym. Ūzaq küttırıp baryp, küieuınıŋ taiaǧyn jep, äbden zapy bolǧany jüzınde jazylyp tūrǧan, qajyǧan, şarşaǧan äiel esık aşty.
– Keşırersız, sızdıŋ tömendegı körşıŋız edım… (Menıŋ ne üşın kelgenımdı bırden tüsıngenı onyŋ közınen körınıp tūrdy).
– Sızderge bärı estıle me? – dedı ol jasqana tıl qatyp.
– Balalar ylǧi şyryldap jylap jatady, öz balalaryŋyz ba?
– İä, özımızdıkı.
– Er adam äkelerı me, ünemı balaǧattap, ūryp jatatyn siiaqty körınedı.
– Balalar sondai tynymsyz, äkelerı kelgende mazasyn alady, jylai beredı.
– Balany bala bolǧany üşın sonşa sabai ma, mūndaida kämeletke tolmaǧandardyŋ qūqyn qorǧaityn inspektorlardy şaqyrar edı. Bıraq aldymen özıŋızge kelıp eskertıp keteiın dedım.
– Ötınemın, eşkımdı şaqyr­mai aq qoiyŋyzşy. Qajet emes… Küieuım… Sosyn maǧan aşulanady ǧoi…
– Sızdıŋ özıŋızge eşqandai kömek kerek emes pe?
– Joq, joq, o ne degenı­ŋız… Kömek kerek emes. Keşırersız mazalaryŋyzdy alsaq… Osylai degen äiel tezdetıp esıktı jauyp aldy.

KİKILJIŊ NEDEN ŞYǦADY?

Beimaza körşılerdıŋ üiınde­gı yzy-qiqy ömır älı de jalǧasyp jatyr. Soqqydan yŋyrsi jylaǧan äieldı nege tuystaryna ketıp qalmaidy, nege ajyrasyp ketpeidı dep oilai bastaisyŋ. Tüsıngenım äiel balalarymen üide, 3-4 bala bar, aqşa tabatyn küieuı ǧana, demek baiǧūs äiel sonşa balamen eşqaida kete almaidy. Tıptı ne ısterıŋdı bılmeidı ekensıŋ, uchaskelık polisiia şaqyruǧa baiǧūs äiel taǧy da taiaq jeidı-au deisıŋ. Gazobloktyŋ ara-arasymen qualap jetken dybystardan qaida keterıŋdı bılmei, qūrylys kompaniiasyna kıjınıp jatyp köz ılesıŋ. Aqyry därıhanaǧa baryp, qūlaq tyǧynyn (biruşi) satyp aldym. Eşteŋe estımeiın dep…
Osy jyldyŋ basynda BQO Tasqala audanynda ajyrasam degen äielıne eregısken er adam äielın, ekı qyzymen qosa örtep jıbergenın estıgen jūrt bır dürlıktı. Sol äiel araşa sūrap, özınıŋ törkınıne barǧan kezde de küieuı maza bermegen eken. Sonda ondai tirandar nege süienedı? Älde äielderdıŋ ölse qūny sūrausyz dep oilai ma? Oraldyŋ Zachagansk kentınde küieuı äielın ölımşı qylyp sabaǧan. Üş balanyŋ anasy auruhanada köz jūmdy. Osy Nūr-Sūltan qalasynda ajyrasam degenı üşın mūǧalım äieldı küieuı tapa-tal tüste mekteptıŋ qasynda bır qolymen şaşynan süirep jürıp, ekınşı qolymen üstıne benzin qūiyp örtep jıbergenı de eldıŋ esınde şyǧar. Qaisybırın aitasyŋ, mūndai oqiǧalar köp. Osyndai otbasylarda ösıp jatqan balalardyŋ janyndaǧy jara, psihologiialyq küizelısı turaly äŋgıme öz aldyna bölek taqyryp. Künı keşe ūlyn aiausyz sabaǧan er adamnyŋ videosy äleumettık jelıde taralyp kettı. Ekı künnıŋ bırınde säbi qyzdardy zorlaǧan oqiǧany estitın boldyq. Äldınıŋ älsızge älımjettık qylyp, basynǧany, qorlaǧany qaşan toqtaidy?

STATİSTİKA ŞOŞYTADY

Düniejüzılık densau­lyq saqtau ūiymynyŋ mälımetınşe, ana men balany qorǧaidy deitın Europanyŋ özınde jylyna 55 mln bala zorlyq-zombylyq körıp, 700 bala ata-anasynyŋ qolynan öledı eken. Al kün saiyn zorlyq-zombylyqtan japa şegetın äielder sany älemde milliondap sanalady. Maskünem, naşaqor küieulerınen taiaq jep ölıp qalatyn da, qaraqşylar qolynan qūrban bolatyn da äielder. Tiran küieuı äielınıŋ basyn jaryp, közın şyǧaryp jatsa da, tuystary men dostary köbıne otbasylyq janjaldarǧa aralasudan bas tartatyny da şyndyq. Būl jaidan habardar bolsa da, köbıne tuystar «sabasa öz baiy, äieldıŋ özı de tılın tartpaǧan şyǧar» dep otyratynyn körıp jürmız. Auylda bır apai boldy, özı jetım ösken, tym juas edı, ömırı maskünem küieuınıŋ qorlyǧyn körumen, joqşylyqpen öttı. Bır ūly äkesımen renjısıp asylyp öldı, qyzy auru boldy, apai erte qartaidy, keide äŋgımesınıŋ basy bar da aiaǧy joq.
QR Bas Prokuraturasy ekı jyl ışınde respublikada tūrmystyq zorlyq-zombylyq boiynşa 1711 qylmystyq qūqyq būzuşylyq tırkelgenın keltıredı. Jyl saiyn elımızde şamamen 400 äiel qaitys bolady eken. Körşıles Reseide de jaǧdai mäz emes. 146 millionnan asa halqy bar, alkogoldı köp tūtynatyn elde jylyna 16 million reseilık zorlyq qūrbany bolady. Būl jan şoşityn derek. Sonda zaŋ qaida qalady? Bügıngı taŋda älemdegı 120-dan asa elde, sonyŋ ışınde Qazaqstanda otbasylyq zorlyq-zombylyqqa qatysty zaŋdar bar. Tūrmys­tyq zorlyq-zombylyqtyŋ aldyn alu turaly zaŋǧa alǧaş ret Äielder ısı jäne otbasy-demografiialyq saiasat jönındegı Ūlttyq komissiia bastamaşylyq etken edı. Soǧan qaramastan jaǧdai kürdelı.
IIM Äkımşılık polisiia komitetı iuvenaldy polisiia jäne äielderdı zorlyq-zombylyqtan qorǧau bölımınıŋ bastyǧy Äset Ospanovtyŋ aituynşa, tek biyldyŋ özınde tūrmystyq zorlyq-­zombylyq jasaǧan 13 myŋnan astam adam jauapqa tartylǧan. «Polisiia qyzmetkerlerı tūrmystyq zorlyq-zombylyq jasaǧandarǧa qatysty 43 myŋnan astam qorǧau nūsqamasyn şyǧardy, 5 myŋnan astam otbasy tirandaryna sottyŋ erekşe talaby qoiyl­dy» dedı Äset Ospanov. Äsırese, karantin kezınde otbasyndaǧy tūrmystyq zorlyq-zombylyqtyŋ 25 paiyzǧa artqanyn ışkı ıster ministrı Erlan Tūrǧymbaev ta aitqan bolatyn. Ministrdıŋ aituynşa, tötenşe jaǧdai rejimı kezınde Daǧdarys ortalyqtarynyŋ şūǧyl jelı nömırıne kömek sūrap, qoŋyrau şalǧandardyŋ sany köp bolǧan, bıraq ökınışke qarai, zardap şekken 10 adamnyŋ ekeuı ǧana polisiiaǧa jügınedı.
Daǧdarys ortalyqtary odaǧynyŋ jetekşısı Zulfiia Baisaqovanyŋ aituynşa, zorlyq-zombylyqtyŋ qandai da bır türı ärbır segızınşı otbasynda bar. Respublikanyŋ bükıl aimaǧynan barlyǧy 14 342 äiel qatysqan, «Qazaqstandaǧy äielderge qatys­ty zorlyq-zombylyq turaly ülgı zertteudıŋ» nätijesı 18-75 jas aralyǧyndaǧy äielderdıŋ 17 paiyzy seksualdyq zorlyq körgenın, 21 paiyzy psihologiialyq zorlyq körgenın, al 7 paiyzy ekonomikalyq zorlyqqa ūşyraǧanyn körsetken.

ARNAIY MİNİSTRLIK KEREK PE?

«Bız zaŋnamany ızgılendırumen ainalysyp, azamattardyŋ negızgı qūqyqtary turaly ūmytyp baramyz. Jynystyq zorlyq-zombylyq, pedofiliia, esırtkı tasymaldau, adam saudasy, äielderge qatysty tūrmys­tyq zorlyq-zombylyq jäne jeke adamǧa, äsırese balalarǧa qatys­ty basqa da auyr qylmystar üşın jazany küşeitu qajet. Būl menıŋ Ükımetke beretın tapsyrmam» degen edı Prezident Joldauynda. Bügınde otbasy mäselesımen 18 organ ainalysady eken, alaida olardyŋ sany sapasyna säikes kelmeitını aitpasa da tüsınıktı. Būl jerde deputat Zaǧipa Bälievanyŋ otbasyndaǧy zorlyq-zombylyqty joiu üşın otbasy, balalar jäne jastar mäselesın jeke dara qaraityn ministrlık qūru turaly aitqan oiy dūrys pa deisıŋ. Ol «Otbasy, balalar jäne jastar ministrlıgın qūratyn uaqyt jettı. Bügıngı künı otbasyndaǧy janjal köbeiıp, ajyrasu 22 paiyzǧa artyp otyr. 38 myŋ jūptyŋ oşaǧy oiran boldy. Būl salada mamandandyrylǧan sottar men qūqyq qorǧau organynda mamandar kerek» degen edı.

JAŊA ZAŊ NENI KÖZDEIDI?

2009 jyldan berı osy zaŋǧa qanşama tüzetuler men tolyqtyrular engızıldı. Tek byltyrǧy jyl soŋynda qabyldanǧan «Qylmystyq prosestık jäne jeke tūlǧanyŋ qūqyn küşeitu turaly zaŋnamalarǧa özgerıster men tolyqtyrular engızu» turaly zaŋ negızınde endı balalarǧa seksualdyq sipatta zorlyq körsetkender men balalar parnografiiasyna tartqandardy 17-20 jyl aralyǧynda, al kışkene balalar zardap şekken qylmysty jasauşylar­dy 20 jyl nemese ömırbaqi bas bostandyǧynan aiyru közdeldı. Sol sekıldı äielderdı zorlau auyrlatpaityn män-jailarmen auyr qylmysqa jatqyzyldy.
Juyrda QR Mäjılısınıŋ otyrysynda tūrmystyq zorlyq-zombylyqqa qatysty zaŋnamalyq bastamalardyŋ talqylanǧany belgılı. Mäjılısmender polisiia qyzmetkerlerıne qorǧau būiryǧyn öz betınşe jazu qūqyǧyn berudı qoldap otyr. Mäjılıste qaralǧan «Otbasylyq-tūrmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy ıs-qimyl turaly» zaŋ jobasy bırınşı oqylymda maqūldandy. Deputattar tūrmystyq zorlyq-zombylyqqa baratyn adamdarǧa jaqyndarymen kezdesuge 30 künge tyiym saludy ūsyndy. Bır aiǧa berıletın qorǧau ūiǧarymyn şyǧaru turaly şeşımdı uchaskelık polisei öz betınşe qabyldaidy. Ūiǧarym boiynşa qūqyqbūzuşyǧa bır ai boiy ışımdık ışuge, tūrmystyq zorlyq-zombylyq jasauǧa, jäbırlenuşılerge jaqyndauǧa jäne olardy aŋduǧa tyiym salynady. Būl talapty būzsa, 5 täulıkke qamauǧa alynady. 2009 jyldan berı osy zaŋǧa qanşama tüzetuler men tolyqtyrular engızılgenı belgılı. Mäjılıs deputaty İrina Unjakova Qazaqstan Respublikasynyŋ «Tūrmystyq zorlyq-zombylyq profilaktikasy turaly» qoldanystaǧy zaŋdy taldap, otbasylyq-tūrmys­tyq zorlyq-zombylyqtyŋ aldyn alu mümkın bolmai tūrǧanyn aitty. «Tūrmys­tyq zorlyq-zombylyq profilaktikasy turaly» qoldanystaǧy zaŋ normalary köbıne bolǧan oqiǧalar men solardyŋ saldaryn anyqtau­ǧa baǧyttalǧanyn, sonymen bırge deputat būǧan deiın tūrmystyq zorlyq-zombylyq faktılerınıŋ statistikalyq esebı men monitoringı jüiege qoiylmaǧan, otbasynda zorlyq-zombylyqty boldyrmau jönındegı barlyq jauapkerşılık pen auyrtpalyq zaŋda ışkı ıster organdaryna jüktelgen bolsa, jaŋa zaŋ jobasynda qūqyqtyq kömek körsetu, vedomstvolyq statistikalyq esep jürgızu, salalyq mamandardyŋ bılıktılıgın arttyru, tūrmystyq zorlyq-zombylyq faktılerın anyqtau, medisinalyq-äleumettık oŋaltu qyzmetterınıŋ qoljetımdılıgın qamtamasyz etu qamtylǧanyn keltırdı. Deputattardyŋ mälımetıne süiensek, 2020 jyldyŋ 4,5 jarym aiynda Qazaqstanda otbasyndaǧy zorlyq-zombylyqqa qatysty 47 myŋ fakt tırkelgen. Onyŋ tek segız myŋy sotqa jetken.
Ana men bala qūqyǧyn qorǧau turaly aitpaidy emespız, aitamyz. Köbıne bır şetın jaǧdai bolǧanda dauryǧamyz. Köbıne ol dauryǧys nätijesız aiaqtalady, al jäbır körıp, japa şekken äiel men bala öz problemasy­men qala beredı. Nesın aitasyz, jüregı ūşyp qalǧan sol balalarǧa ürei men qorqynyştan arylmaqqa psihologiialyq kömek beruge de jete almai jatyrmyz. Onyŋ üstıne mentalitet te basqa, «küieuınen taiaq jegen jalǧyz äiel sen emessıŋ ǧoi, balalaryŋ üşın şyda» deitın «janaşyr» aǧaiyndardyŋ sözınen asa almaityn äielder köp. Köbınıŋ zaŋ jüzınde öz qūqyǧyn qorǧauǧa zaŋdy bılmeimın, aqşam da joq dep tartynşaqtaityndary da az emes. Qanşama otbasy osylai tırlık keşıp jatyr…