«Şöl dalanyŋ aq künı» filmın bärımız körgen şyǧarmyz. Suhov joldastyŋ Azat etılgen şyǧys äielderıne qaratyp aitqan «äiel de – adam!» degen qanatty söz Ortalyq Aziianyŋ näzıkjandaryn otbasy-oşaq qasynan da azat etken siiaqty edı ǧoi. Sodan berı äielder ottan da, sudan da öttı… Qara qazanynan berekesınıŋ qaimaǧyn qalqyǧan, şaŋyraǧyn şaiqaltpai otyryp, qazaqy qalpymen balasyn tärbielep, otaǧasynyŋ jaǧdaiyn jasaǧan eskınıŋ közı endı ne bolady?
Jyljyp toqsanynşy jyldar jettı. Būl kezeŋde eskınıŋ közın körgender tūǧyrynan taiyp, onyŋ ızındegı «batysşalanǧan» buyn bas kötergen edı. Talaidyŋ talaiyna tüsken toqsanynşy jyldardyŋ qiynşylyǧy ekı büiırden qysqan kezde äielderımız moinyndaǧy jügı men jaratylystyŋ jauapkerşılıgın bosaǧaǧa kömıp jolǧa şyqty. Ala qap arqalap, künkörıstıŋ qamyna kırıstı. Däl sol jyldardyŋ tyqyry taianǧanda körşıles özbek, qyrǧyzdardyŋ er azamattary özgeşe şeşım qabyldaǧan edı. Qazaqtyŋ keibır jıgıtterı qolaily körgen qazan-oşaqtyŋ qasyn mıse tūtpai, «ekı qolǧa bır kürek» dep qazaqtyŋ kelınşekterındei olar da şetel asty. Qaltasy kök qaǧazǧa tolyp, şaruasy döŋgelengen saiyn tapqan-taianǧanyn elıne jıberıp, artynda qalǧan äiel-balasyn ǧana emes, bükıl elınıŋ aiaǧynan tık tūruyna atsalysty.
Bızdıŋ «biznesvumender» de bas-basyna butik aşyp, saudanyŋ körıgın qyzdyryp jıberdı. Alaida şeteldık sapary köbeiıp, qaltasy aqşaǧa tolǧan saiyn, üidegı bala-şaǧasyna qara bolyp otyrǧan otaǧasyn mensıne bermeitın boldy. Qūny bar kök qaǧaz da teŋdıkke bastaityn töŋkerısten kem emes eken. Suhov alyp bergen teŋdık materialdyq tūrǧydan nyǧaia tüstı.
Erlerın eşqaşan atymen atamai «qojaiyn» dep syilaityn, özderı öz qorasynan asyp körmegen özge elderdıŋ qatyn-qyzdary qazaqtyŋ äielderın mınep, «köşe körgen» deitın boldy. O bastan erkın jaratylǧan qyz balasynyŋ betıne jel bolyp timegenın alǧa tartyp, äieldıŋ jaratylysy özgerıp bara jatqanyn elegen eşkım bolmady.
Endı mıne, tärbiesı men sanasy qoradan bır şyǧyp ketken qazaqtyŋ äielın qaitadan oşaq basyna otyrǧyzu qiyn bolyp tūr. Būlar kelın bolyp tüsken jerın qūrmettep, ülken syilap, otaǧasyn pır tūtyp ötkenderdıŋ soŋyn körgender edı. Ony ūrpaǧyna jetkızıp, sol qalypta tärbieleuge mümkındık bolmady. Osylaişa alaşapqyn bolyp jürgende qyzdary da boijettı. Közderınıŋ qaraşyǧyndai qyzdaryn jatjūrttyq etıp tärbielemedı. Sodan da tūrmystaǧy qyzy enesımen ūrsysyp eŋırep kelgende, taǧy da belın taianyp, «ışıme syiǧanda, syrtyma da syiady» dep aitatyn boldy. «Ajyrasqannyŋ aldy da, arty da sen emes» dep özderın jūbatty.
Jas kezımde Margaret Mitchelldıŋ «Jelmen ǧaiyp bolǧandar» degen kıtabyn jata-jastana oqyǧanym bar edı. Äiel sanasynyŋ san qyrly qatparyn jaqsy bılemın desem de, bır keiuananyŋ Skarletke «sen qorqynyşpen betpe-bet keldıŋ, äiel üşın eŋ jamany qorqynyştan üreilenbeu» degen sözın jastyqpen tüsınbegen edım. Uaqyt öte kele, basyn tauǧa da, tasqa da ūrǧan romannyŋ bas keiıpkerınıŋ barlyq äreketterı men taŋdauynyŋ basty sebebın sol qorqynyştan üreilenbeuınen ekenın ūqtym.
Mūnyŋ maǧynasyn qazaqy sanammen ölşep körgım keldı. Anam marqūm jas kezımde «ūzynda ketken öşımdı, qysqada ketken kegımdı» aita bastasam, «betıŋ aşylyp ketpesın» dep basyp otyratyn edı. Osy söz, äsırese äiel balasyna öte qajet eken. Bet aşylǧan jerde ūrys kıredı, qadır ketedı, ol ketkende qūrmet te joǧalady. Syilastyq bolmaǧanda äiel balasyn ūstap tūru qiyn. Būl da qorqynyşqa qarsy tūruǧa bastaityn būralaŋ jol. Rasynda da äiel adamdy, düniede jalǧyz qalyp qoiamyn, ūrpaqsyz ötıp, säbi süimei qalamyn, balam äkesız öspese eken, taǧy basqa üreiler tejep tūrmasa, onda jaratylys zaŋdylyǧy būzylady. Ökınışke qarai, qara basynyŋ qamy alǧa şyǧyp, jaratylys jaiy sanadan öştı.
Menıŋşe, toqsanynşy jyldardan berı «jaryqqa şyqqandar» men olardyŋ jetılıp qalǧan ūrpaǧyn tau kötergen Tolaǧailar ǧana kerı qaitarady. Odan tömenderın äielderdıŋ özderı-aq arqalap ketedı. Aldynda aittyq qoi, Tolaǧaidan tömender oşaq qasynda otyryp qaldy. Äkelerınıŋ qauqarsyz hälın körıp ösken qazırgı orda būzatyn jastar ūsaqtalyp barady. Olardyŋ arasynda mysymen äielderın yqtyratyndar kemde-kem. Jıgersız ūrpaq qorǧanyşty meşıtterden ızdep, äsıre dınşıl bolyp aldy. Qara basyn alyp jüre almaityny azdai, «talaq» aityp, qatyn tastaǧyş, qol jūmsaǧyş… Erkekterdıŋ äieldı bastan tärbieleitın jaiyn közımen körmegen ūrpaqqa ne kınä qoiarsyŋ. Mıne, o bastaǧy Suhov joldastyŋ şyǧys äielderın erkındıkke jıbergennıŋ bügıngı saldary. Al, oǧan deiın qandai bolyp edı?!
Köz aldymyzǧa aiauly äjelerımız, ardy oilaǧan ardaqty analarymyz elesteidı. Iаǧni, sanasyn Suhov joldas azat etpegen äielder. Keşegı keŋes zamany qazaq äielınıŋ tabiǧatyn müldem özgertıp jıberdı dep aitu da oǧaştau. Degenmen naryq jäne kapitalizm talaptary olardyŋ sanasyna ülken özgerıster äkeldı. Ūltqa kesırı tietın qauıptı özgerıster… Osy olqylyqty joiudy köp bolyp qolǧa almasaq, ökınemız.
Aigül UAISOVA
