Ūltty ūlt, atap aitqanda, qazaqty qazaq qyp nebır qanqūily qiyndyqtardan, jaǧa-jeŋın jyrtsa da, ūrqyn qūrtpai aman alyp kele jatqan asyl qasiettıŋ bırı – salt-dästürımız desek eş artyqtyǧy joq.
Şükır, barǧan saiyn salt-dästür jaŋǧyra joǧalǧany tabylyp, atajol daŋǧyldanyp keledı. Sonyŋ bırı – qazaqy baiyrǧy kiım ülgılerı. Jalpy kiım ülgılerı bır maqalaǧa jük bolarlyq az dünie emes, sonyŋ ışınde tılge tiek eterımız ata-babamyzdan qalǧan aqqalpaq jaily bolmaq.
Qazaq jūrtynda bas kiımdı jerge tastamaityn, aiaqqa baspaityn, kırletpei taza ūstaityn, jyrtylǧanşa alba-jūlba tozdyryp kimeitın, özı kiıp jürgenderın albaty bıreuge bermeitın… bas kiımdı erekşe qadırleitın salt bar.
Adamnyŋ bas müşesı – eŋ qymbatty müşe. Onda köru, estu müşelerı, iıs-däm qatarlylardy sezu müşelerı men qorektenu müşelerı bar, odan da maŋyzdysy bükıl ıs-qimylǧa qolbasşylyq etetın mi saqtalǧan. Osy qasietterıne orai ol denenıŋ eŋ joǧarǧy bölşegıne ornalasqan. Osy qūndylyqtardy seze de, sene de bılgen ata-babamyz bas syndy osy bır qasiettı müşenı qorǧai jauyp tūrǧan bas kiımdı qadırlep, qaşan da keregenıŋ basyna, adal baqanǧa ılıp qoiatyn nemese jerge tüspeitın biık orynǧa şyǧaryp qoiatyn bolǧan.
Zamannyŋ jaŋalanuy, däuırdıŋ özgeruı bırte-bırte şliapa, şapka qatarly özge jūrttyŋ özındık erekşelıgı sıŋgen «jaŋaşa» bas kiım kidıruge, tıptı ata saltta joq jalaŋ bas jüruge elıktırgenı de, mäjbürlegenı de ötırık emes.
Baqytymyzǧa orai, egemen el boldyq. Sonyŋ arqasynda ata-babalarymyz qaldyryp ketken tarihi jädıgerlerımızdı bügıngı ūrpaq jalǧastyryp jatyr. Solardyŋ ışındegı eŋ qūndy bır türı – kädımgı qazaqy «aqqalpaq».
Aqqalpaqtyŋ erekşe qūndylyǧyn el ışı qazynaly qarttarymyzdyŋ nar keudesıne saqtaǧan paiymymen myna bırneşe jaǧynan köruge bolady:
Bırınşı, aqqalpaq jai bas kiımderge qaraǧanda 20-25 sm kölemınde biık bolady, būl ūlt ruhynyŋ biık, eŋselı boluyn bıldıredı.
Ekınşı, biık tūlǧasy aq kiızden jasalady, būl – halqymyzdaǧy aq niet, päk köŋıldıŋ belgısı.
Üşınşı, etegı tüktı qara matamen astarlanyp audaryla aumaqtanyp tūrady, būl özınıŋ neşe myŋjyldyq atameken – qaraqonysynyŋ belgısı.
Törtınşı, qalpaq töbesınde bırşoq qara şaşaq bolady, ol osy atameken – qaraqonysyn qorǧaǧan qara tamaq qaiqy qylyşy men aq naizasynyŋ şaşaǧy. Oǧan jelbırete eŋ biıgınen oryn beruınıŋ mänı – otanyn qorǧau bärınen de biık boryşyŋ ekenın bıldırgenı.
Besınşı, aqqalpaqtyŋ etegınen örleigı biıktıgı şymqai qara matamen būlyqtalǧan (şymşyǧan) törtqyrly bolady, qalpaqty tört qabyrǧaǧa bölıp tūrǧan qalpaq qyryna jıbergen tört qarasu (būlyq) tört töŋıregın möldır qara suly qara özen (qara sözı qazaqy ūǧymda baiyrǧy, mol, bai degendı bıldıredı) bolsyn degen halyqtyq yrymdy bıldıredı.
Altynşy, qalpaqtyŋ tört qabyrǧasynda bır bölek qara oiu-örnek bolady, ol tört töŋıregı tügel oiudai ūiysqan qaranor halqy bolsyn degendı bıldıredı.
Jetınşı, qalpaqtyŋ tört qabyrǧaly tūtas öŋırıne beiımdele, etegı örge tarta audarylyp, qalpaqtyŋ tūtas denesın özınıŋ döŋgelek älemıne syidyra qorşap tūrady, būl qasiettı qara qonysyŋ (otanyŋ) – qara orman halqyna da, suyna da, nuyna da, tuyna da kielı meken bolady degendı bıldıredı.
Ou, halqym,
Aqqalpaqta kie bar,
«Qazaq» degen ie bar.
Jatyrqama, jatsynba,
Mändı, qūndy dünie bar!
Qazaqtyŋ aqqalpaǧyn bıreu qyrǧyzǧa, bıreu qyzaiǧa telidı. Qyrǧyz – jaratylysy qazaqqa jaqyn bölek ūlt. Aqqalpaq olarda da bar, bıraq olardıkı bızdıkınen özgeşerek. Eŋ basty aiyrmaşylyǧy, oiu-örnegı, jalpy pışını ūqsastau bolǧanmen, tört qabyrǧasy da, etegı de aq bolady.
Qyzai – qazaq orta jüzınıŋ beldı ūlys-taipasynyŋ bırı bolǧan naiman atanyŋ sadyr-mataiynan taraityn kışı rudyŋ bırı. Aqqalpaqty olarǧa teludegı maŋyzdy sebep, aqqalpaq bügınge deiın qytai elınıŋ Ile qazaq oblysyna qonystanǧan naimannyŋ qyzai ruy men üisınnıŋ alban ruynda saqtalǧan.
Alaqai, jūrtym, qazaqtyŋ aqqalpaǧy öz ortasyn tapty!
Mıneki, aqqalpaq bügınde «Elorda biler keŋesı» qoǧamdyq bırlestıgınıŋ bas biı Änuarbek Qaikenūly Eralynyŋ bastamasymen qūramynda 50-60 bılıktı aqsaqal jūmys ısteitın ülken toptyŋ atajol – salt-dästürınıŋ jalauyndai şaşaǧyn töbesıne jelbırete aibynyn asyratyn tūraqty bas kiımıne ainaldy.
Ua, jūrtym, kiıŋızder, qūndy syr-sipatyn bılıŋızder, atajol – salt-dästürdı süiıŋızder!
Jūmaşärıp ŞÄHADATŪLY,
pedagog-publisist
