– Qazır mınbege şyqqan ekınıŋ bırı «Alaş» degen sözdı ainalyp ötpeidı. Alaş ideiasy ǧalymdardyŋ ǧana emes, qalamgerlerdıŋ, tıptı saiasatkerler men kinogerlerdıŋ de ūranyna ainalyp keledı… Şyn mänınde, tarihty, şyndyqty nasihattau joldarynyŋ bırı kino taqyrybyna ainaldyru ǧoi. Alaş mūratynyŋ kinoda qamtyluy köŋılıŋızden şyǧa ma?
– Kez kelgen taqyryptyŋ dūrys aşyluy, qalai berıluı – ol şyǧarma avtoryna bailanysty. Qandai taqyrypty bolsa da, kım qalai şyǧaramyn dese, solai şyǧarady. Iаǧni ol avtordyŋ özınıŋ ideiasyna, ūstanymyna bailanysty.
– Mysaly, soŋǧy tüsırılgen serial – «Tar zaman» turaly pıkırıŋız qandai?
– «Tar zaman» teleserialy tüsırıletın kezde ssenaridıŋ alǧaşqy nūsqasyn oqyp, talqylaǧandardyŋ qatarynda boldym. Jaqsy basqosular öttı, maŋyzdy pıkırler aityldy. Sol alǧaşqy betalys boiynşa Alaş qozǧalysy, ondaǧy tarihi oqiǧalar kezeŋ-
kezeŋımen jalǧasyp, baiandaluy kerek bolatyn. Men keiın kinonyŋ alǧaşqy bırneşe seriiasyn ǧana kördım. Soŋyna deiın tamaşalauǧa uaqytym bolmady. Öitkenı özım ülken bır şaruamen ainalysyp jattym. Älı de är minutym asa qymbat bolyp otyr. Sonda da, özım körgen seriialar boiynşa, pıkırımdı aitatyn bolsam, «Tar zaman» kinosyn tüsırerde alǧa qandai maqsat qoiylǧan bolsa, sol maqsat üdesınen şyqty dep oilaimyn. Onyŋ oqiǧalarynda özara bailanys bar, ondaǧy keiıpkerlerdıŋ bolmysy, mınezı, basynan keşkenderı – bärı derlık tarihi şyndyqqa jaqyn. Ärine, az uaqytqa köp närse syidyru oŋai emes. Sondyqtan bır seriia men ekınşı seriiany jalǧau üşın keibır epizodtar oidan qūrastyrylǧan, sözder qosylǧan. Bıraq ol körkem tuyndynyŋ talaptaryna jat emes. Mysaly, 1919 jylǧy oqiǧalar, keŋes ökımetı turaly talas-tartys, pıkır qaişylyqtary jaqsy baiandalǧan. Sondyqtan būl serial özınıŋ alǧa qoiǧan mındetın aqtaǧan dep esepteimın. Bügınge deiıngı Alaş qozǧalysy, Alaş ükımetı, Alaş qairatkerlerı turaly tüsırılgen filmderdıŋ arasyndaǧy eŋ körkem şyndyq beinelengen tuyndy «Tar zaman» serialy dep aita alamyn.
– Al «Amanat» filmın kördıŋız be?
– Jalpy, Alaştyŋ amanaty – qazaqtyŋ azattyǧy, täuelsızdıgı, erkındıgı ǧoi. Alaş amanaty – azattyqty baiandy etu. Al «Amanat» filmınıŋ aldyna qoiylǧan maqsaty, amanaty bölek. Ol da öz atyn aqtady dep oilaimyn.
– «Mūstafa Şoqai» filmı jaily ne aitasyz?
– Mūstafa Şoqaidyŋ Türkıstan ideiasy turaly da, Alaş qairatkerlerımen araqatynasy, ūstanǧan baǧyty men joly jaily menıŋ öz pıkırım bar. Sondyqtan būl kino turaly oiymdy aitpaimyn.
– Kinodan bölek, Alaş taqyryby körkem ädebiette qamtyluy qajet-aq. Osy jönınde ne deisız?
– Alaş taqyrybynda qazır köp eŋbekter jariialanyp jatyr. Bıraq arhivke baryp, tübegeilı zertteumen ainalysyp jürgen azamattar bıren-saran. Mysaly, men Berık Äbdıǧaliūlynyŋ «Alaş äskerı» eŋbegın, Sūltanhan Aqqūlūlynyŋ «Älihan Bökeihan» atty qazaq, aǧylşyn, orys tılderınde jazylǧan ǧylymi-zertteu eŋbegın, Mämbet Qoigeldınıŋ «Alaş qozǧalysy», «Stalinizm jäne Qazaqstandaǧy repressiia» syndy kıtaptaryn, osy sekıldı arhivte otyryp köz maiyn tauysyp, tarihi şyndyqty tüp negızınen alyp şyǧyp jariialap jürgen qalamgerlerdıŋ eŋbekterın öte qūndy dünieler dep baǧalaimyn. Basqa jurnalister, keibır ǧylym kandidattyǧyn qorǧau üşın dissertasiia jazyp jürgender, kıtap şyǧaryp jürgender köp jaǧdaida osyndai jankeştı eŋbekpen ızdengen ǧalymdardyŋ jariialaǧan mälımetterın paidalanyp jür. Köp jaǧdaida uaqytşa bır müddemen Alaş taqyrybyna baryp jatqandar da bar. Ötken jyly «Ūlt bolmysy» jurnaly «Alaş joly» ädebi şyǧarmaşylyq bäigesın jariialady. «Alaşordanyŋ» qūrylǧanyna 100 jyl toluyna orai ūiymdastyrǧan ǧoi. Sonda poeziia, proza, jurnalistika jäne dramaturgiia salalary boiynşa Alaş taqyrybyn arqau etken şyǧarmalar köp ūsynylypty. Bıraq maǧan olardyŋ köbı asa ūnaǧan joq. Taqyrypty jete sezınbei jazylǧandai körındı. Tek bas jüldenı jeŋıp alǧan Talǧat Keŋesbaevtyŋ «Tünde ūşqan qarşyǧa» povesı ǧana köŋılge qonymdy boldy. Jalpy, negızınde, Iliias Esenberlinnıŋ şyǧarmalarynda Alaş ideiasy, Alaş ruhy öte jaqsy berılgen ǧoi. Alaş taqyrybynda körkem şyǧarma jazǧysy keletınder sol deŋgeiden tüspese eken deimın.
– Dükenbai Dosjannyŋ da Alaş tūlǧalary jönınde jazǧan kıtaby, şaǧyn äŋgımesı bar.
– İä, Dükenbai Dosjan sot qūjattary jelısımen «Abaqty» degen dereknama kıtabyn şyǧarǧan. Keiın sol negızde äŋgımeler de jazyp jürdı. Men osylardan basqa Alaş qairatkerlerın arqau etken ädebi şyǧarma oqyǧan joqpyn.
– Sızdıŋ «arhiv materialdarymen jūmys ıstegende qiyn, aianyşty taǧdarlar jaily oqyp otyryp, özıŋızdı ūstai almai, qalamyŋyzdy tastai salyp jylap alǧan kezderım boldy» degenıŋız bar edı… Sız de jazuşysyz ǧoi. Jan dünieŋızge äser etken, jüregıŋızdı auyr sezımderge bölegen sol derekter boiynşa körkem şyǧarma jazu oiyŋyzda joq pa?
– Alla jazsa, körermız. Bügınge deiın Alaş taqyrybynda jazǧan eŋbekterım Alaş mūratyn bügıngı ūrpaqqa jetkızsem, tarihi şyndyqty jariialasam degen nietke negızdelgen. «Ūranym – Alaş» kıtabymda da sol türmedegı jaǧdailar arhiv derekterı boiynşa jariialandy. Bıraq būl taqyryp bır sät te menıŋ oiymnan ketken emes. Äsırese, Alaş qairatkerlerı äielderınıŋ taǧdyry, olardyŋ quǧyndaluy, erıne degen adaldyǧy, qaisarlyǧy ünemı kökeiımde tūrady. 1989 jyly osy taqyrypta «Qasıret» degen şyǧarma jazamyn dep oqtalǧanmyn. Bıraq, aiaqsyz qalyp kettı… Endı, būiyrtsa, alda osy taqyrypqa jazuşy közqarasymen qaita oralamyn ba, ony uaqyt körsetedı.
Sūhbattasqan
Näzira BAIYRBEK
