Alaş arystaryn emdegen

HH ǧasyrdyŋ basynda Resei imperiia­synyŋ bodanyna ainalǧan tūtas bır ūlttyŋ müddesı üşın, qazaq halqy keŋes ökımetınıŋ mäŋgılık ezgısınde qalmasyn dep, qaraŋǧyda qalǧan halyqtyŋ qamyn oilap, öz aldyna derbes memleket boluy üşın Alaş arystary qasyq qany qalǧanşa arpalysty. Azattyq jolynda küreske bel buǧan, Alaştyŋ ruhani kösemı Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp Dulatūly tuǧan Torǧai öŋırınde olardyŋ ideiasyn qoldap, Ahmetsapa Iýsupov, Ahmet, Ǧazymbek Bırımjanov, Nūrǧali, Näzipa Qūljanovtar siiaqty jerlesterı «Alaş» ısıne belsene aralasty. Osy Torǧai öŋırınen şyqqan Alaş azamattarynyŋ qatarynda Äbubäkır Aldiiarovtyŋ da bolǧandyǧy aqiqat. Äbubäkır Aldiiar – qazaq halqynyŋ bostandyǧy men azattyǧy jolynda eleulı eŋbek etıp, basyn bäigege tıkken küresker tūlǧa.

 Äbubäkır Aldiiardyŋ oqu joly

Äbubäkır Bermūhammedūly Aldiiar 1881 jyly Torǧai oblysy Qostanai uezı, Saryoi bolysynda düniege kelgen. Äkesı Bermūhammed revoliusiiaǧa deiın otyz jyl Şūbar bolysyn basqarǧan. B.Aldiiar 1913 jyly jazda Romanovtar äuletınıŋ patşa taǧyna otyruynyŋ üş jüz jyldyq toiyna qatysyp, orysşa söz söilep, Nikolai II-nıŋ qolynan altyn medal alyp, arqasyna zerlı şapan jamylǧan. Bermūhammed ūlyn aldymen orys bılımın üirensın dep, Y.Altynsarin ūiymdastyrǧan Qos­tanaidaǧy ekı synypty mektepke beredı. Būl oquyn oidaǧydai aiaqtaǧan Äbubäkır 1891 jyly Orynbor erler gimnaziiasyna tüsıp, onda latyn, nemıs, fransuz tılderın igerıp, 1899 jyly oquyn bıtırıp şyǧady.

Äbubäkır 1899 jyly Qazan imperatorlyq universitetınıŋ medisina fakultetıne tüsedı. Ol jerde general-adiutant Kryjanovskii atyndaǧy stipendiiaǧa oqyp, universitettı 1904 jyly kümıs medalmen aiaqtaǧan. Universitet qabyrǧasynda  jürgende Ä.Aldiiar barlyq pänderden, sol kezde medisinanyŋ negızı bolǧan farmakologiia resepturasynan, därıgerlık diagnos­tikadan, hirurgiialyq patologiia men terapiiadan öte jaqsy oqyǧan.

Toraiǧyrovtyŋ közıne ota jasaǧan

 Äbubäkır Aldiiar «joǧary bılımdı därıger» degen ataq alǧan Mūhamedjan Qarabaevtan keiıngı ekınşı, sol kezeŋde ekı joǧary bılım alǧan alǧaşqy qazaq edı. Onyŋ osy kezdıŋ özınde därıgerlık ataǧy alys-jaqyn qazaqqa jaiylady. Äbubäkır elge oralǧannan keiın därıgerlık qyzmetın Aqtöbe qalasynan bastaidy. Arhivten tabylǧan derekterge qarasaq, 1905 jyly 31 mamyr künı Äbubäkır Aqtöbe qalasynan Qostanai qalasyna auysu turaly Qostanai uezdık bastyǧyna baianhat jazady.

Äbubäkır 1908 jyly Qostanai qalasynan köşıp, Troisk qalalyq tört klas­tyq uchilişesınıŋ därıgerı bolyp auysady. Troisk qalasynda Äbubäkırdıŋ därıgerlık qabıletı artyp, halyqtyŋ densaulyǧy üşın janyn salyp, aianbai eŋbek etedı. Onyŋ esımı Troisk qalasyna bılıktı, şeber, talantty därıger retınde keŋınen tanylady. Öz zamandastary arasynda zor bedelge ie bolady. Sol jyly Ä.Aldiiar qazaqtyŋ ataqty aqyny Sūltanmahmūt Toraiǧyrovtyŋ közıne kürdelı ota jasaidy. Būl jaily belgılı jazuşy Dihan Äbılov bylai dep jazady: «Qaladaǧy aituly hirurg Bäkır Aldiiarov pen terapevt Nikolai İvanovich Ponomarev Sūltanmahmūt Toraiǧyrovtyŋ nauqasyn mūqiiat qarap şyqty. Odan keiın Bäkır Aldiiarov Sūltanmahmūttyŋ közıne operasiia jasady…»… – Qūdai jarylqap, operasiia sättı şyqty! – Bäkır Aldiiarovich būl joly öz qabıletınen de asyp tüstı…»  dedı Nikolai İvanovich… Onyŋ däl aldynda aq halatty jas därıger Bäkır quanyştan külıp tūrdy.

Sūltanmahmūt ony qaita-qaita qūşaqtap: – Qūdaiǧa senbeuşı edım, söitsem ol bar eken. Ol – sızsız, Bäkır! Sızdıŋ janyŋyz ärqaşan şuaqqa tolsyn, bızdıŋ ömırımızdı mäŋgı jylytyp ötsın!» deidı. Būl oqiǧa «Aiqap» jurnalynyŋ 1913 jylǧy segızınşı sanynda Ǧ.Şoqaev degen kısınıŋ Ä.Aldiiarovqa alǧys aitqan hatynda jariialanǧan. Osy siiaqty jyly lebızder «Aiqap», «Qazaq» gazetterınde de kezdesedı.

Ä.Aldiiar halyqtyŋ qamyn oilap, därıgerlık jūmystan bölek, «Qazaq» gazetıne därıgerlık, densau­lyq mäselelerı jaiynda jazyp tūrǧan. Naqtyraq aitsaq, atalǧan gazettıŋ №14, 15, 18, 20, 22, 27, 28, candaryŋda kölemdı maqala jaryq köredı. Äbubäkır būl tanymdyq-taǧylymdyq maqalasynda adamnyŋ ömırge kelıp, adam bolyp qalyptasuy, ömırge beiımdeluı, balalyq, jastyq, kärılık şaǧy, jalpyhalyqtyŋ ösıp-örkendeuı jaiynda söz qozǧaidy. Adamzat egın egumen ainalysyp, onyŋ paidasyn körıp, adamdardyŋ quaty artqanyn aityp, qazaq halqy da egınşılıkpen ainalysqany dūrys dep sanaidy.

Qazaq gazetınıŋ №20 sanynda qala salu mäselesın oryndy köteredı. Qazaq özı bolyp, ülken qala bolyp, jaqsy jerden oryn almasa, dämdı ūny, tūnyq suy bärı de ışkı jaqtan kelgen perselen hoholdarǧa ketıp qalady dep küiınışpen jetkızedı. Qazaqtyŋ egın salu mäselesın jiı köterıp, Europa memleketterınıŋ qūnarsyz jerdı qalai qūnarly etıp, örkendep otyrǧanyn söz etedı. Äbubäkır «Osy fransuz, gollandes, dat degen halyqtar Qūdai berse, mal bolar dep qarap jata berse, ärine, Qūdai özı olarǧa dünienıŋ bailyǧyn, öner-bılımın äkelıp bermes edı. Älbette, būlar özderınıŋ yjdahaty, mihnatymen öner-bılım, bailyq tauyp jatyr. Ol ras, qazaq fransuz, nemıs, gollandes emes, bıraq olarda ekı bas­ty, törtaiaqtylyqtan tapqan emes» dep halyqty eŋbeksüigıştıkke, jalqau­lyqtan aryluǧa nasihattaidy. Qazaqtyŋ qolynan bärı keledı, bıraq onyŋ barlyǧyn jalqaulyq qūrtady dep küiınışpen baiandaidy. Qazaq halqyn ǧylym-bılımge ūmtyluǧa, oqyp-bılım alyp, sauatty közı aşyq ūltqa ainaluǧa şaqyrady.

Halqym dep qan jūtqan

Äbubäkır öz halqyn bar jan-düniesımen süietın azamat edı. Ol «Qazaq» gazetın qarjylai da, ruhani jaqtan da jiı qoldaityn. Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp Dulatūly t.b. bır top qazaq ziialylarymen bırge bolyp, Alaş ısıne belsene aralas­ty. 1915 jyly «Qazaq» gazetınıŋ №161 sanynda doktor Ä.Aldiiardyŋ «Azamat» serıktıgıne jaŋadan 200 som qosqanyn aityp, Ä.Aldiiar būrynnan serık edı deidı. «Ä.Aldiiardyŋ ūlttyq müdde üşın, janyn da, qarjysyn da aiamaityn azamat edı» dep jazady.

Äbubäkır öz ısın osylai abyroimen atqaryp jürgende, 1916 jyly maidanǧa qara jūmysqa qazaq jıgıtterı alynady. Qazaq jastary maidan dalasynda özderınıŋ talap-tılekterın, mūŋ-mūqtajyn aita almai, auruǧa ūşyrap qyrylyp jatady. Būl mäsele halyqtyŋ qamyn oilaǧan ziialylardy alaŋdatpai qoiǧan joq. Älihan Bökeihanov bastaǧan qazaq ziialylary öz erıkterımen maidan şebıne attanady. Ä.Bökeihanov Petrogradtaǧy bilık organdarymen kelıssözder jürgızıp, Minskıge baryp, Batys maidan ştabynyŋ janynan Zemskı jäne qalalyq odaqtyŋ būratana bölımın ūiymdastyrady. Būratana bölımı Qazaqstannan därıgerler, feldşerler men mūǧalımderdı şaqyryp, qazaq jastarynyŋ közın aşuǧa tyrysady. Maidannyŋ qara jūmysyna alynǧan jastarǧa kömek beru üşın Mırjaqyp Dulatūly Torǧai gubernatoryna jastardyŋ arasyna jıberudı sūrap ötınış aitady. Osy uaqytta Doktar Äbubäkır azamattyq ūstanymy biık ekenın, Mırjaqypty qoldap,  qazaq jastary üşın qan maidannyŋ ortasyna baratynyn aityp niet bıldırgen. Osylaişa Äbubäkır Mırjaqyp Dulatūlymen bırge maidan alaŋyna attanady.

Ä.Aldiiarov bırınşı dünie­jüzılık soǧys jyldarynda Belorussiianyŋ Pin degen batpaqty aimaǧynda syzdy jerlerde okoptar qazyp, aşyp-aryǧan qazaqtar arasyna öz erkımen baryp, därıgerlık qyzmet etedı. Äbubäkırdıŋ jary Ajar Jansūltanqyzy da 1916 jyly tyl jūmysynda jürgen qazaqtardyŋ jai-küiın bılıp, jany auyryp, Äbubäkırmen bırge bolyp, aurulardy kütıp-baǧuǧa kömektesken. Äbubäkır ajal auzynda jatqan qazaq jastaryn jıgerlendırıp, janyna quat berıp, auruyna şipa bolǧan bılıktı därıger, ǧajap jan bolǧan. Būl jönınde «Qazaq» gazetıne Nyǧymettola Qaimekūly: «Doktor Äbubäkır Aldiiarov jaqsy qarap, köp paidasy tiıp tūr, erınbei etken qyzmetı üşın Täŋır jarylqasyn aitamyz» dep jazdy.

Sarabdal saiasatker

Äbubäkır elge qaita oralǧannan keiın qazaqtyŋ belsendı ziialylarymen bır jolda jürıp, ortaq ideiany qoldap, niettes bolady. Torǧai öŋırınen şyqqan ūlttyŋ ruhani kösemderı Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp Dulatūly, Myrzaǧazy Esbol, Ahmet, Ǧazymbek Bırımjandarmen tyǧyz aralasyp, eldıŋ azattyq jolynda bastaryn bäigege tıgedı. Qazaqtyŋ kıl qaimaqtary jinalyp, Alaş partiiasyn qūruǧa atsalysady. Osy uaqytta Äbubäkırdıŋ därıgerlık qabıletınen bölek, saiasatkerlık qyry aşylyp, aiqyndala tüsedı.

Äbubäkır 1917 jylǧy 1 jäne 2 jalpyqazaq sezıne qatysty jäne qoǧamdyq-saia­si jūmystarǧa belsene aralasty. Alaşordanyŋ Qostanai uezı komitetınıŋ töraǧasy jäne Torǧai oblysy komitetınıŋ müşesı boldy. 1918 jyldyŋ qazan aiynyŋ 14-17 aralyǧynda taŋǧy saǧat 10-da, 39 sezd müşelerınıŋ qatysuymen  Qostanai uezı qazaqtarynyŋ tötenşe jiyny ötedı. Osy sezdı jergılıktı bölımnıŋ töraǧasy Äbubäkır Aldiiar aşyp, Alaş avtonomiiasy jäne qazaq soty turaly baiandama jasaidy. Keiın Ä.Bökeihanov Äbubäkırdı 43 adamnyŋ bırı etıp, Resei Dumasyna deputattyqqa ūsynady. Äbubäkır öz zamanynyŋ talantty därıgerı, qarymdy qairatkerı edı.

Äbubäkır Aldiiar «joǧary bılımdı därıger» degen ataq alǧan Mūhamedjan Qarabaevtan keiıngı ekınşı, sol kezeŋde ekı joǧary bılım alǧan alǧaşqy qazaq edı. Onyŋ osy kezdıŋ özınde därıgerlık ataǧy alys-jaqyn qazaqqa jaiylady

Quǧyn-sürgındegı künder

Ä.Aldiiar bırınşı düniejüzılık soǧystan keiın Troiskıge qaita oralyp, on jyl därıger bolyp qyzmet ısteidı. 1928 jyly Keŋes ökımetınıŋ feodal-bailarynyŋ mal-mülkın tärkılengen jarlyǧy şyǧady. Äbubäkırdıŋ äkesı Bermūhammed Aldiiar Torǧai ölkesıne abyroily azamat edı. B.Aldiiar patşalyq bilık tūsynda ūzaq jyldar boiy bolys basqaruşysy qyzmetın atqarǧan. Qostanai okrugtık soty RSFSR Qylmys Kodeksınıŋ 58.10 jäne 169.2-baptary boiynşa äkelı-balaly ­Aldiiarov ­Bermūhammed pen Äbubäkırdıŋ ısın qarady. B.Aldiiar būl kezde 82 jasta edı. Edäuır egde jasyna qaramastan keŋes ökımetı Alaşorda atalatyn «kontrrevoliusiialyq» ūiym­ǧa materialdyq jäne moraldyq qoldau jasady dep, türmege jauyp, al onyŋ üiınde tıntu jürgızılıp, baǧaly degen dünie-mülkı tızımge alynady.

Tolyq tärkılengennen keiın B.Aldiiar Troisk qalasynda qalu turaly Ortalyq atqaru komitetıne aryz jazady. Bermūhammedtıŋ aryzynyŋ köşırmesı arhivten tabyldy. Sol aryzǧa nazar audaratyn bolsaq, ol kezde Bermūhammedtı Qostanai qalasyna jöneltıp jıbergen eken. Ol aryzda Bermūhammed özınıŋ 82 jasta ekenın jäne densaulyǧynyŋ naşarlyǧyn, älsızdık baryn, medisinalyq anyqtamasy bar ekenın aitady. Troisk qalasynda 21 jyldan berı tūratynyn, osy jaqta balasy ­Ä.Aldiiardyŋ qyzmet etetının, Troiskte  qaldyryp jūmys tauyp beruın ötınemın dep jazady.

Osy mäsele jaily ­Ä.Aldiiardyŋ jary Ajar Aldiiar da aityp, OGPU-ǧa şaǧym jazady. Būl şaǧym da arhiv qūjattary arasynan tabyldy. Ol şaǧymda Ajar apamyz 1928 jyly 27 tamyz künı äkesınıŋ bar mülkın tärkılegenın jäne küieuınıŋ mülkın de tärkılegenın aitady. Ä.Aldiiardyŋ 14 jyl därıgerlık qyzmette jūmys jasaǧanyn, tärkılengen zattardyŋ tızımın körsetedı. Ol tızımde baǧaly kiımder men ydys-aiaqtar t.b. dünie-mülıkter bar dep jazylǧan.

Därıger Äbubäkır Aldiiar­dyŋ ıstı bolyp abaqtyda jatqan jaǧdaiyn estıgen Mırjaqyp Dulatūlynyŋ azamattyq ūstanymy ortaq dosyna araşa tüsuge mümkındıgı şekteulı edı. Būl kezde onyŋ özı de sovettık abaqtyda qamauly bolatyn. Degenmen, ärqaşanda ädıldıkke jaq  M.Dulatūly Äbubäkır Bermūhamedūlynyŋ azamattyq erlıgı turaly öz pıkırın «därıgerdı Bükılreseilık qūryltai jinalysyna deputat retınde sailauǧa bolmaidy, öitkenı ol halyqqa ziiandy baidyŋ ūly» degen söz taratqan el arasyndaǧy kerauyzdylarǧa jauap maqala jazyp, onda Äbubäkır turaly mynadai oidy aitqan edı: «Bıreudı maqtauǧa da, jamandauǧa da bolady, bıraq ısıne, sözıne terıs maǧyna beru kerek emes. …Qystygünı maidandaǧy jıgıtter aurudan jüdep-jadap jatqanda gazette neşe qabat yǧlan qylynyp, tūs-tūsqa telegramm berıp, hat jazyp qazaq doktorlar häm feldşerler şaqyrylǧanda, alty million qazaqtan tabylǧan jalǧyz doktor Äbubäkır Aldiiarov edı. Sebepterı bar şyǧar, äiteuır, odan basqa bır feldşer, bır doktor tabylǧan joq edı. Endı jūrt, Äbubäkırge alǧys aitudyŋ ornyna «būl monarhist, jauyz adam dep» qarǧys aitpasa eken deimız. Miriakub» dep jazylǧan.

Äbubäkır elge qaita oralǧannan keiın qazaqtyŋ belsendı ziialylarymen bır jolda jürıp, ortaq ideiany qoldap, niettes bolady. Torǧai öŋırınen şyqqan ūlttyŋ ruhani kösemderı Ahmet Baitūrsynūly, ­Mırjaqyp ­Dulatūly, ­Myrzaǧazy Esbol, Ahmet, Ǧazymbek Bırımjandarmen tyǧyz aralasyp, eldıŋ azattyq jolynda bastaryn bäigege tıgedı. Qazaqtyŋ kıl qaimaqtary jinalyp, Alaş partiiasyn qūruǧa atsalysady. Osy uaqytta Äbubäkırdıŋ därıgerlık qabıletınen bölek saiasatkerlık qyry aşylyp, aiqyndala tüsedı

Ömırınıŋ soŋǧy jyldarynda

Äbubäkırdıŋ soŋyna tüsken NKVD oǧan tynyştyq bermeidı. Alaş qozǧalysyna belsene aralasqany üşın 1928 jyly Öskemenge jer audarady. Äkesınıŋ Semeide jalǧyz qaluy janyna qatty batyp jürgen Äbubäkır Ortalyq Ükımetke äkesı Bermūhammed Qaumenūly Aldiiardy Semeiden Öskemenge auystyru jönınde ötınış hat jazumen bolady. Ekı jyldan soŋ äkesın Semeiden Öskemenge baryp tūruyna ökımettıŋ rūqsat qūjatyn alǧannan keiın, äkesı Bermūhammedtı Öskemenge aldyrady. Bıraq, ol kısınıŋ ömırı ūzaqqa barmady, balasy Äbubäkırdıŋ, süiıktı kelını Ajar men nemerelerınıŋ aldynda dünieden ötedı. Äbubäkır Öskemen qalasynda 1928-1936 jyldary terapevt, balalar auruhanasynyŋ meŋgeruşısı, jūqpaly aurular emhanasynyŋ därıgerı bolyp qyzmet atqardy. Qudalaudan qūtylarmyn degen ümıtpen Qyrǧyzstanǧa baryp, bır-ekı jyl (1936-38) Qarakölde (būrynǧy Prejavalsk) jūmys ıstedı. Odan el-jūrt tynyştanǧan bolar dep elge oralyp, Jambyl qalasyndaǧy temırjol auruhanasynda därıgerlık qyzmetke kırısedı. Bärıbır NKVD qyzmetkerlerı 1938 jyldyŋ 2 qaŋtar  aiynda «halyq jauy» degen jalamen ūstap, Alaşorda qūrǧan äskerde «polk därıgerı qyzmetın atqaryp, gigiena taqyrybyna därıs­ter oqyǧany üşın» degen aiyp taǧylyp, «üştıktıŋ» şeşımımen 58-10-bappen Jambyl qalasynda atyldy dep jazylǧan.

Ä.Aldiiardyŋ qyzy ­Säule Ajieva  2005 jyly 31 mamyr künı «Vechernii Almaty» gazetıne bergen estelıgınde äkesı jaily tyŋ aqparattar aitady. Gazet betıne Äbubäkırdıŋ otbasymen tüsken, būryn eşqaida şyqpaǧan suretı de basylady. Säule Ajieva äkesınıŋ myqty hirurg bolǧanyn aitady. Onyŋ Troisk qalasynda zor bedelge ie bolǧanyn eske alady. Säule apamyz öz estelıgınde Äbubäkırdıŋ tuǧan aǧasy bolǧanyn, onyŋ tyrysqaq auruynan qaitys bolyp, balasy Syrymbet özderınıŋ üilerıne qonys­tanady. Syrymbet 1939 jyly «halyq jauy» dep tūtqyndalady. Syrymbet jauap alu barysynda qaitys bolyp, barlyq tuǧan-tuystary är öŋırge tarap ketedı. Özderınıŋ Qyrǧyzstanǧa köşıp, sol jaqta äkesınıŋ temırjol auruhanasynyŋ bas därıger bolyp qyzmet etkenın aitady. Anasy auruyna bailanysty Almatyǧa bilet alǧannan keiın, kelesı tünı üige NKVD adamdary kelıp, barlyq kıtaptardy alyp ketedı. Saule Ajieva äkesınıŋ ülken kıtaphana qory bolǧanyn aitady. Kelesı künı taŋerteŋ äkesın NKVD adamdary alyp ketedı. Odan keiın äkesın körmeidı. Ä.Aldiiarovty repressiiaǧa ūşyraǧan soŋ, Ajar Aldiiarova 1946-1950 jyldarǧa deiın toqtausyz KSRO Işkı ıster halyqtyq komissariatyna barǧyştap, küieuınıŋ taǧdyryn bılmei, aryzdanumen tynym tappai jüredı. Oǧan Äbubäkır jaily 1946 jyly tärtıptı būzǧany üşın 10 jylǧa merzımı ūzardy dep jauap qaitarǧan. 1953 jyly äkesınıŋ ölgendıgı jaily habarlama keledı. Keiınırek IIHK-nyŋ «üştıgı» Ä.Aldiiarǧa şyǧarǧan eŋ auyr ükımı – atu jazasy ekendıgın estidı. Ükım 1938 jyly 20 nauryz künı oryndalǧan dep jazylǧan.

Qazaqtyŋ tūŋǧyş därıgerlerınıŋ bırı bolǧan Äbubäkır 59 jasynda dünieden öttı. Äbubäkır – älı tolyq zerttelmegen tūlǧa. Ömırınıŋ keibır tūstary köleŋke tartyp, aşylmai kele jatyr. Äbubäkır jaily aqparat qūraldarynyŋ betterınen mardymdy dünie tabylmaidy. Qazaqtyŋ tūŋǧyş därıgerlerınıŋ bırı jaily tereŋ zerttelmeuı, Alaş arysynyŋ eleusız qaluy jüregıŋdı auyrtyp, janyŋdy qinaidy.

Jauynbai  JYLQYBAIŪLY