Alaş arystarynyŋ armany

«Ne körsem de Alaş üşın körgenım!» dep janyn şüberekke tüigen Alaş arystarynyŋ mūraty dese eleŋdemeitın qazaq joq. Sebebı azattyǧymyzdyŋ bastauynda Alaş tūr. Saiasattanuşy Berık Äbdıǧaliūly: «Qazaq Respublikasy – Alaş Respublikasynyŋ mūragerı. Bız täuelsız Qazaqstannyŋ tarihyn Alaş Respublikasynan bastauymyz kerek» degendı jiı aityp jür.

Qazaqtyŋ baǧyna tu­ǧan Älihan Bökei­han alǧaşqy ūlttyq ükımet qūrdy. 13 jel­toqsan – Alaş ükıme­tınıŋ qūrylǧan künı. Ol Alaş tarihyna altyn siiamen jazyldy. Alaş qairatkerlerı ziialy qauymdy da, bai-baǧlan, moldalardy da ūlt üşın qyzmet etuge jūmyldyrdy. Alaş arys­tarynyŋ azat el bolu turaly basty armany oryndaldy. Bıraq sol Alaş zamanyndaǧy «Qazaq tılı nege damymaidy?», «Qazaq öz elınde qojaiyn boluy kerek», «Qazaq bäsekege qabılettı boluy tiıs» degen mäseleler älı de özektı. Qaraǧandynyŋ bır audanyna Älihan Bökeihannyŋ esımın beruge de erık-jıgerımız jetpei otyr. Berık Äbdıǧali Jezqazǧanda äkım bolǧanda Jezqazǧan qalasy men Ūlytau audanyndaǧy 9 mektepke Alaş arystarynyŋ attary berıldı.
Alaş amanatyn bügıngı jas ūrpaqqa belsendı türde keŋınen nasihattaityn kün tudy. Ol üşın ıstı neden bastaǧanymyz jön? Menıŋ oiymşa, elordamyz­daǧy, oblys ortalyqtaryndaǧy mektepterge Alaş arystarynyŋ esımderın beruden bastasaq, ūtarymyz köp bolmaq. Qarap otyrsaq, qazır bas qaladaǧy köp mektepter №56, 60 jäne t.b. nömırlermen atalady. Alaş qairatkerlerı täuelsızdıgımızdıŋ jolynda jan aiamai küresıp, qūrban boldy. Endeşe, nege jas ūrpaqty täuelsız sanamen tärbieleu üşın, olar oqyp jürgen «bılım ūiasyna» Älihan Bökeihan, Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp Dulatūly, Smaǧūl Säduaqasūly, Mūstafa Şoqai, Sūltanbek Qojanūly, Halel Dosmūhamedūly jäne t.b. esımderın bermeimız? Jäne jäi ǧana esımderın berumen şektelmei, oqu baǧdarlamasyna «Alaş oqularyn» engızuımız kerek. Mektepte Alaş arystarynyŋ muze­iın aşyp, aiyna bır ret ärbır synypqa tarihi ekskursiia jürgızıp otyrsa, nūr üstıne nūr bolar edı. Özınıŋ ata tarihyn bılgen eldıŋ balasy sanaly, örelı, otanşyl bolyp ösedı.
Alaş amanatyna adaldyq tanytamyz desek, olardyŋ ūlt, tıl turaly aitqan qanatty sözderın köşelerge jazyp, ılıp qoiumyz kerek. Ol halyqqa erekşe äser etedı. Qazaqtyŋ sanasyn otarsyzdandyruǧa (dekolonizasiia) baǧyttalǧan ıs-şaralardy batyl türde jüzege asyruǧa kırısu kerek. Janyma qatty batatyny – kenşıler qalasyndaǧy Lenin köşesıne älı künge deiın Alaş kösemı Älihan Bökeihannyŋ esımın bere almai kelemız. Osy qalada Oktiabr audany degen älı bar. 2016 jyly 25 qyrküiekte Qaraǧandy oblysynyŋ sol kezdegı äkımı N.Äbdıbekov «Oktiabr audanynyŋ atauy Älihan Bökeihan atyna auystyrylady» dep jalpaq jūrtqa jar saldy. Bıraq… audannyŋ atauy älı Oktiabr. Jergılıktı jerdegı Iýrii Mirzoev siiaqty bırdı-ekılı tūr­ǧyndardyŋ qarsylyǧynan qorqyp auystyra almauymyz – naǧyz sorlylyq! Osy oblystaǧy Aqşatau kentınde Şahterler köşesı A.Baitūrsynūlynyŋ atyna özgertıldı. Juyrda Balqaş qalasyndaǧy mektepterdıŋ bırıne Ä.Bökeihannyŋ esımı berıldı. Şaǧyn kent, şaharlardyŋ bas­şylyǧy osyndai igılıktı ıs jasaǧanda, Qaraǧandynyŋ äkımdıktegı basşylary nege ülgı almaidy? Būl mäselenıŋ soŋy siyrqūiymşaqtanyp kettı. Istı ornynan qozǧau üşın halyq­tyŋ bırles­ken äreketı qajet. Alaştyŋ 100 jyldyǧynda da Qazaqstandaǧy osyndai ädıletsız berılgen barlyq eldı meken, köşe, daŋǧyl, qala ataularyn tügendep şyǧa almadyq.
Alaş ideiasy degen ne? Alaş bızge nenı amanattap qaldyrdy? Alaş arystary ūsynǧan ideia – Japoniia sekıldı ūlttyq demokratiialyq memleket qūru. Onyŋ negızı nede? Alaş ideiasyn tu etıp kötergen azamattardy bes türlı maqsat bırıktırdı. Olar: jer, jerdıŋ asty men üstındegı bailyq qazaqtyŋ igılıgıne jūmsaluy kerek, qoidyŋ üstınen qyrqylǧan bır uys jün qazaqtyŋ üstıne toqyma bolyp toqyluy tiıs, tıl, dın jäne dıl üstemdıgı, ūlttyq dästür men täuelsız ǧylymǧa negızdelgen, zaŋǧa süiengen ūlttyq demokratiialyq memleket qūru. Osy maqsat-mūrattardyŋ jolynda olar eşteŋeden aianǧan joq.
Qazaq memleketı üşın eŋ bırınşı mäsele – jer. «Jersız Otan joq. Qaşan qazaqtyŋ özı örkenietke ılıgıp, tehnikanyŋ tılın meŋgergenşe, jerdı jekemenşıkke beruge bolmaidy» dedı Alaş kösemı Älihan Bökeihan. Alaştanuşy ǧalym Tūrsyn Jūrtbai: «Bız būl ideiany 2001-şı jylǧa deiın ūstandyq. Odan keiın qazaqtyŋ jerın basqa menşıktenıp kettı. Senbeseŋızder, statistikany qaraŋyzdar: Qazaqstandaǧy qūnarly jerlerdıŋ 70 paiyzy – jekelerdıŋ menşıgınde. Ony qandai qūjatpen jasaǧandaryn bır Qūdai bılsın» deidı. Şyndyǧyna kelsek, qazır auyldardaǧy jerlerdıŋ köpşılıgın bai adamdar, joǧary lauazymdy tūlǧalar öz menşıgıne satyp alǧan. Al qarapaiym qazaq malyn baǧatyn jer tappai basyn qatyryp otyr.
Alaştyŋ ekınşı ideia­sy – qazaq jerınıŋ asty-üstındegı bailyq­tyŋ bärı, bır tiyny da qalmai qazaq memleketınıŋ igılıgıne jūmsaluy kerek. Alaş ziia­lylarynyŋ batysşyldyq ideiasy bügıngı bızdıŋ saiasatymyzdan körınıs tauyp otyr ma? Turasyn aitsaq, bügıngı taŋda jerımız bailyǧynyŋ köp bölıgın şeteldıkter igerıp, qyzyǧyn solar körude. Būǧan alaştanuşy ǧalym Dihan Qamzabekūlynyŋ pıkırı mynadai: «Bırınşısı – Alaş kezeŋındegı ūlttyq qūram men saia­si jaǧdaidy qarau kerek. Ärine, ol kezde bız öte monoūltty edık. Dınnıŋ de mäselesı bolǧan joq. Ol kezde basqa mäseleler boldy. Keŋes Ükımetınıŋ iyǧymyzǧa salǧan bır auyr jügı bar. Bız türlı «eksperimentterdıŋ» nysany boldyq. Qazırşe sonyŋ «jemısın» körıp otyrmyz. Al sız aitqan mäselede Alaş ziialylarynyŋ tazalyǧyn, elge adaldyǧyn tılge tiek etuımız kerek. Būl saiasatkerlerge eŋ aldymen kerek närse».
Üşınşı ideia – Älihan aitqandai, qoidyŋ üstınen qyrqylǧan bır uys jün qazaq halqynyŋ üstıne toqyma bolyp toqyluy kerek. Alaş qairatkerlerı: «Otarlyq jüiede basqaǧa qarailaumen künımız öttı. Täuelsız ekonomika jasamasaq, emınsek el bolamyz. Ol bızdıŋ alǧan täuelsızdıgımızdı on bes jylda ekınşı bır täueldı memleketke ainaldyrady» degen. Täuelsızdıgımızdı alǧanymyzǧa 27 jyl bolsa da, älı künge deiın täuelsız ekonomika jasai almadyq. Turasyn aitsaq, ekonomikalyq jaǧynan bız älı Reseige täueldımız. Kündelıktı tūtynatyn süttıŋ 60-70 paiyzyn Resei men Belarustan tasymaldaimyz. Tıptı, därethana qaǧazyn sapaly etıp şyǧaryp, öz naryǧymyzdy tolyǧymen qamtamasyz ete almai otyrmyz. Ökınıştısı osy.
Törtınşı ideia – tıl, dın, dıl üstemdıgı. Qazaqstan bügın tıl turaly baǧdarlama jasaǧysy kelse, Alaştyŋ baǧdarlamasy daiyn tūr. Täuelsızdık alǧanymyzǧa şirek ǧasyrdan asty. Barymyzǧa şükır deimız, joǧymyzǧa jetemız degen ümıttemız. Bıraq bızdıŋ qoǧamda tıl, dın, dıl üstemdıgı ornaǧan joq. Sonyŋ saldarynan köp qazaq özınıŋ ana tılın ūmytty. Satty. «Öz ūltyn satu» degendı keibıreuler jerıŋnıŋ bailyǧyn tonau, şetelge qaşu, soǧysta jau jaǧyna şyǧyp ketu dep tüsınedı. Ol da satqyndyq. Alaida tuǧan tılın satu – ruhani qylmys, keşırılmes künä! Satqyndyqtyŋ zory! «Qasiyn deseŋ – qan şyǧady, qasymaiyn deseŋ – jan şyǧady» dep jurnalistikadaǧy ūstazym Talǧat Batyrhan aǧam aitpaqşy, bügıngı künnıŋ qany sorǧalaǧan aşy şyndyǧynyŋ bırı – qazaqşa söilesu ūiat sanalatyn zaman tudy. Qazaq elınıŋ ministrı men deputatyn bylai qoiǧanda, aula sypyruşynyŋ da tılı – orysşa. «Qaida barsaŋ – Qorqyttyŋ körı» degendei, qaida barsaŋ, ekı qazaq orysşa şüldırlesıp tūrady. Tıptı, būǧan etımız ölıp, jäi närsedei qaraityn boldyq. Qasırettıŋ zory osy emes pe? Lev Tolstoi degen orys­tyŋ oişyly aitqandai, «Tıl – ūlttyŋ jan-düniesı». Bızdıŋşe – immunitetı. Sol immunitettı nyǧaitqannyŋ ornyna öltırıp jatqandardy SATQYN demei kım deimız?.. Menıŋ oiym aitady: jahandanu zamanynda bır ǧana tıldıŋ üstemdıgı ornaidy. Qazır sol üstemdık üşın Qazaq elınde aǧylşyn tılı men qytai tılı soǧysyp jatyr. Osy apattan aman qalamyz desek – ol kım bolsyn meilı (deputat, ministr, äkım, aula sypyruşy, qaiyrşy jäne t.b.) öz halqynyŋ ötkenıne, bügınıne jäne erteŋıne nemqūraidylyqpen, satqyndyqpen qaraudy dereu toqtatuy kerek!
Besınşı ideia – ūlttyq dästür men täuelsız ǧylymǧa negızdelgen, zaŋǧa süiengen ūlttyq demokratiialyq memleket qūru. Ökınışke qarai, mūndai qoǧam qūra almadyq. Täuelsız ǧylym degendı älı tolyq tüsınıp bolǧan joqpyz. Sebep – keŋestık sanada qalyp qoidyq. Qazaqtyŋ sanasyn otarsyzdandyruǧa baǧyt­talǧan ıs-şaralardy köşe attaryn keŋesten qalǧan atau, taŋ­balardan tazalaudan bas­tauǧa bo­lady. Keŋestıŋ özınıŋ kelmeske ketkenıne 30 jylǧa juyqtasa da, Lenin, İlich, Oktiabr degen ataulary älı bar. Būl ataular kımge kerek? Qazaqstanda Lenin atyndaǧy 352 köşe bar. Keŋesten qalǧan atau, taŋbadan tazalaudy özge ūlttardan nege üirenbeimız? Mysaly, Ukrainadaǧy Leninnıŋ eskertkışterınıŋ barlyǧy qūlatyldy. Şynaiy täuelsızdıgıne ūmtylǧan el 2015 jyly keŋes jäne nasizm simvolikasyna tyiym salatyn zaŋ qabyldady. Al bızdegı kompartiia, qyzyl äsker qūrmetıne qoiylǧan eldı meken ataulary älı sol qalpynda tūr.
anamyz täuelsız bolu üşın, ūltşyl boluǧa tiıspız. Ūltşyl degen sözden ürkudıŋ keregı joq. Kerısınşe, bızdıŋ ūltsyzdanyp bara jatqan qoǧamda ūltşyl boluǧa ūmtylǧan abzal. Bızge ūlttyq mınez kerek! Ol ūlttyq ruhty jandardyŋ bärınde bolady. Bız qai salada jūmys ıstesek te, ūlttyq ruhymyzdy nasihattauǧa tiıspız. Eger bız qazaq bolyp qalatyn bolsaq – täuelsız ūlt bolamyz. Ol üşın jastarymyz azat oily bolyp qalyptasuy şart. Iаǧni, erıktı eldıŋ erteŋı qandai bolary bızdıŋ ärqaisymyzdyŋ ısımızden bastalady. Mūnyŋ arǧy jaǧy otanşyldyq, elsüierlık sezımge ūlasady.
Alaş arystary europalyq ülgıdegı partiianyŋ negızın qalady. Osy partiianyŋ basty mındetı jäne tüpkı maqsaty – qazaq halqyn otarlyq täueldılıkten bosatu jäne ūlttyq memleket qūru bolatyn. Alaş qairatkerlerı tuǧan halqyn qalai süiudıŋ, onyŋ mūŋ-müddesın ärtürlı saiasi jaǧdailarda qalai qorǧaudyŋ, Otanǧa adal jäne riiasyz qyzmet etudıŋ teŋdessız ülgısın körsettı. Şyn mänındegı täuelsız el bolamyz desek, Alaş qaǧidattary men ūstanymyn ülgı eteiık. Täuel­sız eldı tek azat oily azamattar qūrady. Erkın eldıŋ erteŋı qandai bolatyny bızdıŋ ärqaisymyzdyŋ ıs-äreketterımızden bastalady. Täuelsızdık siiaqty kielı ūǧymdy sezınu ne sezınbeudıŋ bır ölşemı – azattyq, erkındık. Täuelsızdık – Allanyŋ sol azat elde tūratyn är adamǧa bergen baǧa jetpes baqyty. Sol baqytty ärqaisysy jan-jüregımen sezınıp, janyn pida ete otyryp qorǧauy tiıs.