Astanadaǧy QR Qaruly Küşterınıŋ Äskeri-tarihi muzeiınde biyl qūrylǧanyna 100 jyl tolatyn Alaş partiiasy men Alaşorda ükımetıne arnalǧan ekspozisiiada Alaş äskerınıŋ tarihynan syr şertetın derekter de jinaqtalǧan. Alaştyŋ arda aqyny Maǧjan Jūmabaev öz zamanynda «Qaitsek jūrt bolamyz? Jauap bıreu-aq, äskerımız bolsa ǧana jūrt bolamyz» degen tūjyrymdy alǧa tartqan. Sonyŋ alǧyşarttary osydan bır ǧasyrdai būryn jasaldy. Täuelsız Qazaqstan äskerınıŋ şirek ǧasyrlyq toiy qarsaŋynda Alaş äskerı nemese onyŋ ekınşı atauy Alaş milisiiasy turaly söz qozǧaǧandy jön kördık.
Äskeri-tarihi muzeidıŋ ǧylymi qyzmetkerı Almagül Saǧyndyqqyzynyŋ aituynşa, 1917 jyly ötken Bırınşı jalpyqazaq siezınde Alaş äskerın qūru ideiasy köterıldı. Alaida ol söz jüzınde ǧana qaldy. Sol jylǧy 5-13 jeltoqsanda Orynbor qalasynda Ekınşı jalpyqazaq siezı ūiymdastyryldy. Būl joly qabyldanǧan Alaş partiiasynyŋ baǧdarlamasynyŋ törtınşı babynda milisiia qūru jönınde aityldy. Osy mäselege qatysty baiandamany Halel Ǧabbasov jasady.
Naqty jūmystar 1918 jyldyŋ qaŋtarynda bastaldy. Aldymen elımızdıŋ är aumaǧynda aşylatyn milisiia bölımderı anyqtaldy. Mäselen, Türkıstan qalasynda 6-9 qaŋtar aralyǧynda ötken Syrdariia oblysy qazaqtarynyŋ siezınde būl aimaqta milisiiaǧa adam jinauǧa şeşımı qabyldandy.Alaştyŋ astanasy Semei qalasy bolǧany mälım. Būl şaharda 1918 jyldyŋ qysynda Alaş milisiiasynyŋ basşysy bolyp Qazy Nūrmūhamedūly taǧaiyndaldy. 6 nauryz künı sarbazdardy jattyqtyryp jürgen Qazyny qyzyl äsker soldattary atyp ketedı. Nebary 22 jasynda ajal qūşqan ony kelesı künı erekşe qūrmetpen jerleidı. Sonda Şäkärım Qūdaiberdıūly eldıŋ aldynda söz söilep, Mırjaqyp Dulatūly küŋırenıp, Alaştyŋ alǧaşqy qūrbanyna arnap öleŋ oqidy. Bıreu bıler, bıreu bılmes ūly Abaidyŋ perzentı Tūraǧūl da Alaş äskerınıŋ sapynda boldy. T. Ormanov ekeuı atty äskerdı basqarǧan olar Rubsov stansasynda «qyzyldarmen» ūzaq uaqyt boiy şaiqasty. Al Altai baǧytyndaǧy soǧysta atty äsker polkı jeŋıske jetıp, Qazynyŋ kegı qaitty dep sanaidy.
Sol uaqytta şyǧyp tūrǧan «Svobodnaia rech» basylymy 1918 jyldyŋ mausym aiynda Semeide Alaş jasaqtary jinalǧanyn jazady. Sol kezde Nikolsk şırkeuınıŋ alaŋynda 300 milisiia adamy Uaqytşa ökımet ökılderı men äskeri bilıktı qarsy alǧan. Alaŋǧa Alaş orda ükımetınıŋ töraǧasy Älihan Bökeihan da kelgen. Sonda podpolkovnik Hamit Toqtamyşev bastaǧan Alaş äskerı oǧan erekşe qūrmet körsetken.
Jalpy Alaş äskerı bırneşe bölımşe men jasaqqa bölıngen. 1918 jyldyŋ 25 mausymynda Älihan Bökeihan qol qoiǧan «Äskeri polk turaly» Jarlyq şyqty. Soǧan säikes Raiymjan Märsekov 1-şı Alaş atty äskeri polkınıŋ ūiymdastyruşylardyŋ bırı boldy. Ol Jetısuda bolşevikterge toitarys beru üşın ūlttyq polktı jasaqtaudy qolǧa aldy.
Al 1918 jyldyŋ 31 säuırı künı Alaşordanyŋ Batys bölımşesı men Oral kazaktary äskerınıŋ basşylyǧy arasynda Äskeri-saiasi kelısımşart jasaldy. Būl qūjat 18 mamyrda Jympityda ötken siezde küşıne endı. Al 1918 jyldyŋ 16 şıldesınde Älihan Bökeihan Zaisan, Öskemen, Kökpektı, Qarqaraly, Pavlodar, Omby, Petropavl, Kökşetau, Aqmola, Atbasar, Slavgorod, Baianauylǧa Qazaq qaruly jasaqtaryn qūru turaly jedelhatty jıberedı.
Hamit Toqtamyşev 1918 jyldyŋ mausymynda 1-şı Alaş atty polkınıŋ komandirı bolyp taǧaiyndaldy. Onyŋ qolastynda 38 ofiser men 750 jauynger boldy. Sondai-aq, Alaştyŋ äskeri bölımın basqarǧan ol sol jyldyŋ jazynda Sıbırdıŋ uaqytşa ükımetınıŋ äskeri ministrıne ekı ret hat jazǧan. Onda ol jalpy jaǧdaimen tanystyrǧan.
Sıbırdıŋ uaqytşa ükımetı Alaş äskerın qaru-jaraqpen qamtamasyz etıp otyrǧanyn aita ketu kerek. Jalpy Alaş äskerı general-leitenant M.Hanjin basşylyq etken 3-şı Oral korpusy men general-maior A.Dutov bastaǧan Orynbor armiiasymen tyǧyz qarym-qatynasta boldy. Torǧaidaǧy Alaş polkın Mırjaqyp Dulatūlynyŋ, Atbasardaǧy Alaş atty divizionyn podesaul P. Belov pen Därmen Sūltanbekovtıŋ qolastynda boldy. Alaş äskerınıŋ belsendılerınıŋ qatarynda İmam Älımbekūly, Äbıkei Sätbaev, Otynşy Äljanov, Moldaniiaz Bekımov esımderın de atauǧa bolady.
Baqytjan Qarataev özınıŋ estelıgınde Jahanşa jäne Halel Dosmūhamedovter, Ǧūbaidolla Älıbekov, Nūrǧali İpmaǧambetov Samaraǧa kelıp, Komuch (Qūryltai jinalysynyŋ komitetı) basşylarynan 600 myltyq, bırneşe pulemet alyp, ony Orynbor arqyly Jympityǧa jöneltkenın, sondai-aq, Komuch Oiyl ualaiatyna ekı «Mersedes» kölıgın de syiǧa tartqanyn jazady. Alaşorda basşylary Qytaidyŋ Şäueşek qalasynan da qaru-jaraq alǧan.
Äsker qataryna 20-35 jas aralyǧyndaǧy adamdar alynǧan. Olardyŋ jalpy sany 13500 adam bolyp belgılendı. Jüsıpbek Aimauytov «Ǧasker marşy» atty ūran da jazdy. Alaida Alaş orda ükımetı taratylǧan soŋ äskerdıŋ jūmysy da toqtatyldy.
Amanǧali QALJANOV
