ALAŞ AVTONOMİIаSY – QAZIRGI QAZAQSTANNYŊ IRGETASY

(Jalǧasy. Basy 28 qazan künı jariialandy: www.astana-akshamy.kz/alash-avtonomiyasy-qazirgi-qazaqstannyng-irgetasy)

Alaşordaşylar syrtqy pışını «şar siiaqty» Alaş jerınıŋ tū­tas­tyǧyn 1930 jylǧa deiın ǧana saqtap kelıp, 1925 jyldan berı qarai ony bölşekteu bastaldy. Atap aitqanda, 1925 jylǧa deiın Keŋestık Qazaqstannyŋ astanasy bolyp kelgen Orynbor qalasymen bırge däl solai atalatyn oblys sol jyly Resei (RSFSR) qūramyna berılse, Taşkent qalasy men onyŋ töŋıregındegı bırqatar audan – İosif Stalinnıŋ menmenşıl şeşımımen Özbek KSR-ıne berıldı. Däl sol kezde özbek ükımetı Samarqand qalasyn astana dep qauly şyǧaryp ülgergen-dı.
1930 jylǧa deiın Qazaq (Qyrǧyz) KSR-nyŋ qūramynda bolǧan Qaraqalpaq avtonomiialyq oblysy aldymen RSFSR-dyŋ qūramyna berılıp, 1936 jyly taǧy da sol Özbek KSR-ıne berıldı.
Qazaqstan şekarasyn osylaişa öz bılgenınşe kes­kılep-bölşekteuıne qaramastan, qazırgı täuelsız Qazaqstan Respublikasy – Alaş Respublikasynyŋ basşylary, alaşordaşylar qorǧap qalǧan jerdıŋ denın ielenıp otyr.
Tarih tūrǧysynda da, zaŋ jüzınde de bügıngı Qazaqstannyŋ tūŋǧyş astanasy Alaş qalasy (būrynǧy Zarechnaia Slobodka, bügıngı Semei. – S.A.) bolyp tabylady. Oǧan tarihi dälel: III Jalpyqazaq qūryltaiynyŋ qaulysyna säikes, 1917 jyldyŋ jeltoqsanynan 1920 jyldyŋ qyrküiegıne deiıngı aralyqta Alaş qalasy – Alaş Respublikasynyŋ saiasi-äkımşılık ortalyǧy, astanasy bolyp, qalada onyŋ joǧarǧy saiasi jäne atqaruşy memlekettık bilıgı – Alaş Orda Halyq keŋesı ornalasty.
«Alaş» partiiasynyŋ jar­ǧysy men 1910-1911 jyldary Barlybek Syrttanūly (Syr­tanov) jazyp qaldyrǧan Alaş konstitusiiasynyŋ jobasyna säikes, Alaş Respub­likasy – prezident basqaratyn jäne jergılıktı özın-özı basqaru jüiesı (zemstvosy) damyǧan parlamenttık unitarlyq (bırtūtas) zaiyrly memleket bolyp düniege keldı. Alaş konstitusiiasyn Qūryltai jinalysynda (ūlttyq mäjılıste) qabyldau közdeldı.
Alaş Respublikasynyŋ jäne Älihan Bökeihan bas­taǧan Alaş qairatkerlerınıŋ öşpes tarihi rölı men missiiasy – Qazaq handyǧynyŋ 1847 jyly bırjola ydyrap, tarih sahnasynan ketuınen 70 jyl ötkende, onyŋ üiındısı üstınen qazaqtyŋ jaŋa ülgıdegı zamanaui ūlttyq memleketın köterdı. Alaş Respublikasy qūrylǧan 1917 jyldyŋ 13 jeltoqsanynda tolyq täuelsızdıktıŋ myzǧymas ırgetasy qalandy.
Alaş Respublikasy bır qazaqtyŋ emes, qazaq pen qyr­ǧyzdyŋ bırtūtas memleketı bolyp qūryldy. Mysalǧa, N.Ch. degen avtor Orynbor kazak äskerınıŋ «Orenburgskıi kazachıi vѣstnik» gazetınde (10.01.1918 g., №7.) jariialanǧan «Avtonomıia Kazakystana» atty maqalasynda bylai dep jazdy: «Qazaqtar qaisaq jäne qara-qyrǧyz bolyp bölınedı, bıraq «Alaş» atauy olardy bır ūltqa bırıktıredı (bızdıŋ «Qasiettı Rus» siiaqty). Būl söz sondai-aq bükıl qazaqty jaudan qorǧau­ǧa şaqyratyn qasiettı ündeu bolyp tabylady».
«Alaş» – «Qazaqstan» degenmen salystyrǧanda qazaqtardyŋ özımen qatar, oǧan tuys qara-qyrǧyzdy da qamtityn äldeqaida keŋ tüsınık, – dep jazdy Mūstafa Şoqai Qazaq KSR-nyŋ qūryltai jinalysy ötıp jatqan 1920 jyldyŋ qazan aiynda gruzinderdıŋ «Volnyi gores» atty orys tıldı gazetıne jariialanǧan (Tiflis, 11.10.1920 g., №57.) «Kirgizskaia (Kazahskaia. – S.A.) Sovetskaia Respub­lika» atty maqalasynda, – Qazaqtyŋ tek özımen ǧana şekteletın tar tüsınık retınde «Qazaqstan» atauynda, qazaqtardyŋ öz közqarasy boiynşa, ärqaşanda tar ūlt­şyldyq pen şovinizmnıŋ boia­uy bar».

Oǧan qosa Alaş pen Baş­qūrtstan jetekşılerı bı­rık­­­ken Qazaq-Başqūrt mem­­­­le­ketın qūru turaly uaǧ­da­­lasty. Ol turaly Alaş Ordanyŋ būrynǧy töraǧasy (prezidentı) Älihan Bökeihan OGPU-NKVD tergeuşısıne 1937 jyldyŋ 6 tamyzynda bergen jauabynda bylai dep mälımdedı: «1918 jyldyŋ qyrküie­gınde Ufada Alaş Orda men Validov bastaǧan Başqūrt ūkımetınıŋ ökılderı arasynda mäjılıs boldy… Osy mäjılıs­te bız Keŋes ökımetıne qarsy bırlesıp küresu jäne bırıkken Başqūrt-Qazaq memleketın qūru turaly kelıstık…
Mūndai şeşımge keluge tömendegıdei oi türtkı boldy:
Bırınşıden, Keŋes ökımetıne qarsy bızdıŋ qaruly küşterımızdı bırıktırudıŋ asa qajettıgı. Küş bırıktırudı bız Qyzyl armiiaǧa qarsy tūra alatyn şynaiy mümkındık dep qarastyrdyq. Oǧan qosa bız patşalyq Resei tūsynda qazaqtardyŋ äskeri qyzmet atqarmaǧan jaǧdaiyn eskerdık, al başqūrttar qyzmet ettı. Demek, bızdıŋ jasaqtarymyz başqūrttarmen bırıkse, olardyŋ soǧysu qabıletı arta tüspek.
Ekınşıden, jerımızdıŋ körşı boluy jäne Başqūrtstanda başqūrttanyp ketken qazaqtardyŋ (!) köp tūratyny.
Üşınşıden, Qazaqstan men Başqūrtstan ekonomikalaryn ūştastyrudyŋ tiımdılıgı. Başqūrt rudasy, ormany jäne qazaqtyŋ astyǧy, maly jäne mūnaiy.
Mıne, osy jaittardy eskere kele bız bırıksek, äskeri tūrǧysynan da, ekonomika jaǧynan da quatty memleket qūra alamyz dep eseptedık» [18].
Älihan Bökeihan būl jaua­bynda Keŋes ökımetıne belgılı tarihi faktını tolyqtyrǧanymen, barlyq aqiqatty jaiyp aǧynan jarylǧan joq. 1918 jyldyŋ qyrküie­gınde Ufada bolǧan «memlekettık mäjılısten» tys ötken būl basqosu barysynda «Oŋtüstık-şyǧys mūsylman oblystarynyŋ federasiiasyn qūru» mäselesın talqylaǧan tek Alaş pen Başqūrt jetekşılerı ǧana emes-tı. Mäjılıs­te Tatarstan men Türkıstan mūhtariatynyŋ ökılderı de boldy. «Bolaşaq memlekettıŋ atauy turaly söz bolǧanda, – dep jazdy Ahmet Zäki Uälidov alǧaş ret Türkiiada Zäki Uälidi Toǧan degen esımımen basylyp şyqqan estelıgınde, – Aqşora (Iýsuf nemese Jüsıp. – S.A.) ony «Şyǧys türkılerdıŋ
federasiiasy» dep atauǧa keŋes berdı. Älihan (Bökeihan. – S.A.) öz tara­pynan tüzetuın ūsyndy: engızdı: – orystardyŋ bızge pantürkizm degen aidar taǧuyna türtkı bolatyn ataulardan aulaq bolǧan dūrys. Keleşekte mūndai atau äbden-aq laiyq bolar, al äzırşe «Şyǧys Reseidıŋ mūsylman federasiiasy» atauymen şektelu kerek» [19].
Ahmet Zäki Uälididıŋ būl sözın Reseidıŋ Memlekettık mūraǧaty qoryndaǧy Alaş Orda qūjattarynda saqtalǧan keleşek türkı-
mūsylman federasiiasy kartasynyŋ qoldan syzylǧan nobaiy tolyǧymen rastaidy.
Demek, tarydai şaşy­lyp, türlı tarihi qūbylys­tyŋ saldarynan Resei imperiia­synyŋ otarlyǧyna tap bolǧan türkı halyq­taryn (qazaq, qyrǧyz, qaraqalpaq, tatar, başqūrt jäne t.b.) bırıktırıp, bırıkken Türkı memleketın, Tūran imperiiasyn qaita qūru Alaş ideia­synyŋ, Alaş respublikasynyŋ közdegen tüpkılıktı maqsaty bolyp şyǧady. Keiın kele būl maqsatty Mūstafa Şoqai Fransiiada emigrasiiada jürıp «Ūly Türkıstan» ideiasy retınde nasihattady. «Alaş» qozǧalysy men Alaş Respublikasy basşylarynyŋ osyndai maqsat-müddenı közdegenın basqa da tarihi jädıgerler rastaidy.

«Alaş» partiiasynyŋ jarǧysy men 1910-1911 jyldary Barlybek Syrttanūly (Syrtanov) jazyp qaldyrǧan Alaş konstitusiiasynyŋ jobasyna säikes, Alaş Respublikasy prezident basqaratyn jäne jergılıktı özın-özı basqaru jüiesı (zemstvosy) damyǧan parlamenttık unitarlyq (bırtūtas) zaiyrly memleket bolyp düniege keldı

Mysalǧa, keŋes tarihynda (mifologiiasynda) «Qo­qand avtonomiiasy» dep atalyp kelgen, ıs jüzınde Türkıstan mūhtariaty dep atalǧan memlekettı qūru turaly bastama men şeşım Qoqandta emes, Bükılreseilık Uaqytşa ükımettıŋ Torǧai oblysyndaǧy komissary Älihan Bökeihannyŋ Orynbordaǧy keŋsesınde qabyldanypty. Ol turaly joǧaryda atalǧan
Z.U. Toǧan orys tılıne au­dary­lyp, 1994 jyly Ufada ba­sylyp şyqqan estelıgınde jazady. Būrynǧy başqūrt kösemı Älihan Bökeihannyŋ Orynbordaǧy keŋsesınde 1917 jylǧy qazan aiynyŋ soŋy – qaraşanyŋ basyndaǧy osy tıkelei mäjılıske qatysypty. «Azattyq qozǧalysy Türkıstanda küşeimese, ol ne Qazaqstanda, ne Başqūrt­standa keŋ etek jaimaidy» degen ortaq ūiǧarymǧa kelgen sol mäjılıske Ahmet Baitūrsynūly, Janşa Dos­mūhamedūly, Mırjaqyp Dulat jäne t.b. Alaş qairatkerlerı de qatysqan.
Estelık avtorynyŋ mälımdeuınşe, bırneşe kün qyzu jalǧasqan basqosudyŋ ızınşe M. Şoqai, A.Z. Uälidovtyŋ özı, M. Tynyşbaiūly jäne t.b. qazaq qairatkerlerı Taşkentke attanady, ol qaladan soŋ at basyn Qoqandqa būrady da, 1917 jylǧy qaraşanyŋ soŋynda IV Tötenşe Jalpymūsylman qūryltaiynda Türkıstan mūhtariaty qūrylǧandyǧy jariialanady.
Qūruyna mūryndyq bol­ǧan jäne basşylyǧyna negızınen M.Tynyşbaiūly, M.Şoqai, Ä.Aqaiūly syndy körnektı Alaş qairatkerlerı sailanǧan Türkıstan mūhtariaty, özınıŋ qūryltaişylarynyŋ tüpkılıktı maqsaty boiynşa, bırıkken Alaş memleketınıŋ qūramdas bölıgıne ainaluǧa tiıs edı. M.Tynyşbaiūly men M.Şoqaidyŋ, bırı Türkıstan mūhtariatynyŋ premer-ministrı, ekınşısı onyŋ syrtqy ıster ministrı bolyp tūruyna qaramastan, 1917 jyldyŋ jeltoqsan aiynda Alaş Orda Halyq keŋesınıŋ müşesı bolyp sailanuy sonyŋ bırden-bır dälelı bolatyn. Iаǧni M.Tynyşbaiūly men M.Şoqai – qatarynan Türkıstan mūhtariaty jäne Alaş Orda ükımetterıne müşe bolyp sailandy.
1920 jyldyŋ 26 tamyzynda Alaş Respublikasy, Keŋes ökımetınıŋ ssenariiı­men, Qazaq (ol kezde Qyr­ǧyz. – S.A.) Avtonomiialyq Keŋestık Sosialistık Respublikasy bolyp özgertıldı. 1920 jyldyŋ qyrküiegınde Orynbor qalasy Qazaq-Qyr­ǧyz AKSR astanasy bolyp jariialandy.
Alaş Respublikasynyŋ tarihi missiiasy qandai? Keŋestık jäne avtonomiia­lyq bolsa da Qazaq respublikasynyŋ ömır süruı 1924 jyly Keŋes ökımetın Orta Aziiada jasandy bolsa da basqa ūlttyq respublikalar qūruǧa mäjbür ettı. Mysalǧa, būrynǧy Būqara jäne Hiua ämırlıkterınen jäne būrynǧy Türkıstan AKSR-nyŋ bır bölıgınen Özbek KSR, Türkımen jäne Täjık AKSR qūryldy, Qazaq AKSR-nyŋ qūramyndaǧy qyrǧyz ben qaraqalpaqtyŋ derbes avtonomiialyq oblys­tary paida boldy.
Mıne, Alaş Respublikasynyŋ Orta Aziiadaǧy qazırgı ūlttyq memleketterı aldyndaǧy älı de moiyndalmaǧan, laiyqty baǧasyn almaǧan tarihi, saiasi maŋyzy men missiiasy osyndai bolatyn.
Basqa ūlttyq respubli­kalardy qūrǧan Keŋes ökı­metınıŋ közdegenı – atal­ǧan ūlttardy Qazaq respublikasynyŋ yqpalynan alyp şyǧu, özge ūlttardy res­pub­lika-respublikaǧa bölıp älsıretu, söitıp Qazaqstannyŋ yqpalyn bırjola joiu bolatyn.
Keŋes ökımetınıŋ 1925 jyly Orynbor oblysyn Qazaq AKSR qūramynan bölıp RSFSR-ǧa qosuynyŋ astarynda da Tatarstan men Başqūrstandy territoriia­lyq jaǧynan Qazaqstannan ajyratu piǧyly jatty. Onyŋ eŋ basty syry: Keŋes ökımetı Ūly Türkıstannyŋ qaita tırıluınen patşalyq Reseiden beter seskendı.